Universiteti umarov b. M., Norbekova b. Sh. Bolalar psixologiyasi
Yüklə 2,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
89 5.2. GO‘DAK VA MULOQOT 5.2.1. Go’dakda nutqning rivojlanishi Go’dakning hayotiy faoliyati va taqdiri uni qurshagan, parvarishlaydigan katta yoshdagilarga bevosita bog’liq bo’lib, uning barcha ehtiyoj va talablari faqat shular tomonidan qondiriladi. Psixologik iboralar bilan aytsak, kattalar bolaning fazodagi o’rnini uzluksiz o’zgartirishi, almashtirishi natijasida unda ko’rish, eshitish, teri -tuyush, haroratni sezish, ta’m bilish kabi sezgilar rivojlanadi (takomillashadi). Kattalar tomonidan go’dak uchun yaratilgan ob’ektiv va sub’ektiv shart -sharoitlar uning o’sishini belgilovchi muhim turtki vazifasini o’taydi. Atrof-muhitning xususiyat va xossalarini kattalar go’dakning psixik dunyosiga singdiradilar. Shiqildoqlar shakli, rangi har xil o’yinchoqlar va hokazolarni bolaning diqqatiga havola qilish unda jismlar to’g’r isida tasavvur obrazlarini yaratadi, go’dakning hissiy bilish organlari esa ularni aks ettiradi. O’zaro muloqot jarayonida, jismlarni ushlashga o’rgatish, mashqlar natijasida go’dak "tanish" jismlarga talpinadigan, ularga qo’l cho’zadigan bo’la boshlaydi, unda rang va shaklni farqlash imkoniyati tug’iladi. Ta’sir o’tkazishning keyingi murakkabroq bosqichida bola kattalar yordami bilan o’tirish, o’rinda dumalash, tik turish, ovqatlanish qurollaridan to’g’ri foydalanishni, uzluksiz va mazmunli harakatlarni am alga oshirishni o’rganadi. Shuning uchun aks ettirish qaysi bosqichdaligidan qat’i nazar, bevosita yo’l bilan amalga oshadi. Umuman, go’daklik davrining dastlabki bosqichida olam, barcha ashyolar, jismlar to’g’risidagi ma’lumotlar, tasavvurlar, timsollar v a hokazolar bolaning kattalar bilan hamkorlikdagi faoliyati mahsuli sifatida ma’naviy boylikka aylanib, uning bosh miya yarim sharlari po’stlog’i ostida o’z izlarini qoldiradi. Mazkur davrning aksariyat bosqichlarida go’daqda bilim va tajribalarni egallash , uquv, ko’nikma va malakalarni mustaqil o’zlashtirish imkoni bo’lmaydi. Go’daklik davrining xususiyatlarini o’rgangan L.S.Vigotskiy "Go’daklik davri" nomli asarida bolaning voqelikka munosabati dastlab ijtimoiy munosabatdek tuyulishini, ana shu jihatdan uni ijtimoiy jonzot deyish mumkinligini uqtirdi. D.B.El’koninning fikricha, katta yoshdagi odamlar go’dakni qurshagan voqelikning markaziy siymosi, muhim tarkibiy qismi hisoblanib, uning har qanday ehtiyojini qondirish bilan bog’liq muammolar uchun tayanch nuqtasi vazifasini bajaradilar. Go’dak tabiiy -biologik jihatdan onadan ajralgan bo’lsa ham, aslida u bilan ijtimoiy bog’liqligicha qoladi. Go’dakning bir yoshgacha davridagi psixologik xususiyatlarini o’rganish bo’yicha qator tadqiqotlar mavjud. Shular or asida 90 N.L.Figurin,M.P.Denisova, M.Yu.Kistyakovskaya, A.Vallon, D.B.El’konin, Ye.Arkin, S.Fayans, Sh.Byuler, F.I.Fradkinaning asarlari alohida ahamiyatga molikdir. S.Fayans tajribasida go’dakka chiroyli va jozibador o’yinchoqdan 9 sm masofadan ko’rsatilgand a u bugun vujudi bilan ularga intilgan, keyinchalik oraliq 60 sm bo’lganida bolaning intilishi, qo’l cho’zishi, sustlashgan, va nihoyat, ular 100 sm dan ko’rsatilganda bolada intilishi, cho’zilishi, ixtiyorsiz harakati mutlaqo so’ngan. U o’yinchoq bilan bi r qatorda turgan katta kishiga ham ana shunday befarq qaragan. Masofa qanchalik qisqarsa, bolaning unga intilishi, qiziqishi shunchalik kuchayib borishini kuzatish mumkin. Yuqoridagi tajriba materiallari asosida, shunday xulosa chiqarish mumkin: kattalar g o’dak qatnashayotgan faoliyatni jonlantiradilar. Go’dakni qurshab turgan jismlar borgan sari uning nigohini o’ziga tortib, maftun qilib, qo’zg’atuvchi vazifasini bajarib, bolaning qidirish, mo’ljal olish, chamalash faoliyatini kuchaytirishga xizmat qiladi. Tadqiqotchi A.V.Yarmolenko yarim yoshlik go’daklarda jozibali narsalarning o’zaro qiyosiy tasnifini tadqiq qilgan. Muallif olgan ma’lumotlarga qaraganda, go’dak behisob jismlar orasida insonni (katta yoshli odamlarni) tobora aniqroq, ravshanroq ajrata boshlagan. Shu bilan birga harakatsiz ko’ruv qo’zg’atuvchisiga diqqatni to’plash 26 sekunddan 37 sekundgacha, harakat qilmayotgan odamga bolaning tikilishi 34 sekunddan 111 sekundgacha, harakatdagi ko’ruv qo’zg’atuvchisiga qarashi 41 sekunddan 78 sekundgacha , harakatdagi insonga e’tibor berishi 49 sekunddan 186 sekundgacha ortgan. Tajribada go’dakning harakatlanayotgan odamga diqqatni to’plab turishi to’rt marotaba ortgani aniqlangan. Bizningcha, go’dak jonsiz narsalarga qaraganda, odamga diqqatini barqarorroq qaratishi uning kattalarga munosabati o’zgarganidan emas, balki ular bilan aloqaga kirishganda sust retseptor o’rnini faolroq retseptor egallaganidandir. Go’dakda fazoviy tasavvurning boyishida jismlarni idrok kilishdagi farqlashning takomillashuvi muhim vosita hisoblanadi. Hayot tajribasi ortib borishi, mashqlar natijasida jismlarning alomat va belgilarini farqlash uquvi paydo bo’ladi. Fransuz psixologi Anri Vallon go’dakda ijtimoiy ta’sirlanish ortib borishini atroflicha tadqiq qilgan olimdir. Uning t a’kidlashicha, yarim yoshli bolada boshqa odamlardan farqli ravishda javob reaktsiyasi (ta’siri) o’zining yuqori bosqichiga ko’tariladi. Bola olti oyligida boshqa kishilarning imo- ishorasiz ta’siriga javob berishi (ta’sirlanishi) 50 foizni tashkil qiladi, е tti oyligida esa aynan shu reaktsiya 20 foizga kamayadi, ammo imo-ishora orqali muloqot 41 foizga ortadi, е tti-sakkiz oylikda boshqa kishilarga talpinish, tabassum qilish birinchi yarim yillikdagidan to’rt marta ko’pdir. 91 M.Yu.Kistyakovskaya bir yoshgacha bolalarda kattalar bilan muloqotga kirishishning murakkablashib borishini o’rganib, bolalar psixologiyasi fa ni uchun eng zarur materiallar to’plagan va ularni atroflicha izohlagan. Olimaning fikricha, 3 oylikdan 6 oylikkacha bolada katga yoshdagi odamlar bilan tanlab munosabatda bo’lish vujudga keladi. Uch oylik go’dak begonalar orasidagi tuqqan onasini ajrata olsa, yarim yoshdan boshlab esa begonalar ichidagi qarindoshlarini ham farqlay biladi. M.Yu.Kistyakovskayaning ma’lumotiga ko’ra, 3 - 4 oylik go’dak unga yuzlangan, erkalatgan, muloqotga kirishgan har qanday odamga tabassum qiladi yoki erkalanadi, 5-6 oylikda u muomala qilayotgan notanish shaxsga bir oz tikiladi, keyin yo kulimsiraydi yoki undan yuzini o’giradi, hatto, qo’rqib yig’lab yuboradi. Bolada o’zini parvarish qilayotgan, boqayotgan yaqin kishilarga bog’lanib qolish sodir bo’ladi. Ana shu sababli onas i yoki enagasini ko’rsayoq qiyqirib qarshilaydi, talpinadi, qo’l - oyog’ini ixtiyorsiz tipirchilatadi. U yarim yoshga to’lganida atrofidagi yaqin kishilar qatori qarindosh- urug’lariga, hatto, qo’ni - qo’shnilarga ham bog’lanib (o’rganib), ko’nikib qoladi. Taxm inan 8- 9 oyligidan kattalar bilan dastlabki o’yin faoliyatini boshlaydi. O’yin faoliyatidagi tabassum, jonlanish, shodlik tuyg’ulari avval faqat kattalar ishtirokida namoyon bo’ladi, vaqt o’tishi bilan o’yinning o’zi bolaga quvonch bag’ishlaydi. Go’dak bir yoshga yakinlashgan sari kattalarning xatti-harakatlarini izchil kuzatishdan tashqari, unda asta- sekin ularning faoliyatida ishtirok etish tuyg’usi, istagi paydo bo’ladi, keyinchalik ularga ko’mak berish ishtiyog’i tug’iladi. Natijada bola individual faol iyat turidan hamkorlikdagi faoliyatga ham o’ta boshlaydi. Ma’lumki, hamkorlikdagi faoliyat muloqot ko’lamini kengaytirishga yordam beradi. Tadqiqotchilardan NL.Figurin va M.P Denisova go’dakning bir yoshgacha davridagi psixik o’sishini o’rganganlar. Oling an ma’lumotlaridan kelib chiqib bir yoshgacha kulgi inson chehrasi va tovushidan ta’sirlanish asosida vujudga kelishini ta’kidlaganlar. Bolaning boshini burib qarashi, asosan, insonning tovushiga javob reaksiyasi tarzida namoyon bo’lsada, u keyinchalik boshqa tovushlardan ta’sirlanishda ham ko’rinadi. Bolada qo’rquv hissi kishilarni tanish va notanishga, qarindosh va begonaga ajratish, niqobni farqlash jarayonida vujudga keladi. Shuning uchun ijtimoiy tajriba va ko’nikmalarni o’zlashtirishda, biror holatni yaqqol aks ettirishda go’dak kattalarga taqlid qiladi. Taqlidchanlik bolaning ijtimoiylashuviga keng imkoniyatlar yaratadi va uni faoliyatining yanada takomillashuviga turtki bo’ladi. Yuqoridagi tadqiqotchilarning fikr - mulohazalarini umumlashtirsak, qimmatli umumpsixologik fikrlarni muayyan tartibda, izchil joylashtirish mumkin bo’ladi. |