Uo’K 11. 124 Kbk 5ya2+81. Lat-4 Tuzuvchilar

So‘z yasash usullari

So‘z yasashning asosiy usullari affiksliyoki affikssiz bo‘ladi. Affiksli so‘z yasash– so‘z yasovchi affikslar (prefiks, suffiks) ni so‘z yasovchi negizga qo‘shish orqali amalga oshiriladi. Affikssiz so‘z yasash, asosan, murakkab so‘zlarni hosil qilishda ishlatiladi.

Suffiksatsiya

Suffiksatsiya deb suffiksni so‘z yasovchi negizga qo‘shishga aytiladi. Natijada olingan yasama negiz suffiksal deyiladi. Suffikslar muhim tasniflash vazifasini bajaradi. Suffiksatsiyada so‘z yasovchi negiz sifatida turli so‘z turkumlari – ot, sifat, fe’ldan foydalaniladi. Ayrim suffikslar faqat ma’lum bir so‘z turkumi negizi bilan qo‘shiladi, mas., -al, -ar suffikslari ot negizi bilan, -io, -or suffikslari fe’l negizi bilan. Undosh harf bilan boshlanuvchi suffiksning so‘z o‘zagiga qo‘shilishiyordamchi unli orqali sodir bo‘ladi: -i-, odatda, lotin so‘zlarida va -o-yunon kelib chiqishli so‘zlarda, mas.: lot. cruc-i-formis - xochsimon; tuberos-i-tas - do‘mboqlik; yun. bronch-o-genus - bronxogen.
NB!
Sifat yasalishida suffiks ot negiziga (qar. k. birlikda) qo‘shiladi: thorax, acis – thorac-ic-us; cartilago, inis – cartilagin-e-us.
Odatda, so‘z yasovchi negiz va suffiks bir tilga oid – yo lotin tiliga, yo yunon tiliga. Lekin terminshunoslikda gibrid so‘zlar ham kam emas, ayniqsa, sifatlar orasida, mas.: brachi-al-is, acromi-al-is, pyramid-al-is, petr-os-us, arteri-os-us so‘zlarida negiz yunoncha, suffikslar esa lotincha. O‘zida ham yunon, ham lotin suffikslarini mujassam etgan sifatlar ham uchraydi: spheno-id-al-is (-id – yun., -al – lot.).

Lotin va lotinlashgan yunon suffikslari

Ot yasovchi suffikslar
1. Deminutivlar – kichraytirish ma’nosini beruvchi otlar:

Suffikslar	So‘z yasovchi ot negizi		Yasama so‘z misollari
-ul- (us, a, um)	glob-us ven-a fren-um	kurra vena yugan	glob-ulus ven-ula fren-ulum	kurracha kichkina vena yugancha
-cul- (us, a, um)	canal-is aur-is gen-u	kanal quloq tizza	canal-i-culus aur-i-cula gen-i-culum	kanalcha quloqcha tizzacha
-ol- (us, a, um)	bronch-us are-a	bronx maydon	bronch-i-olus are-ola	bronxiola maydoncha
-ell- (us, a, um)	lam-ina cereb(rum)	varaq katta bosh miya	lam-ella cereb-ellum	varaqcha miyacha
-ill- (us, a, um)	mam(ma)	sut bezi	mam(m)-illa	ko‘krak so‘rg‘ichi

NB!
So‘z yasovchi negiz I yoki II turlanishga mansub bo‘lgan holatda yasama kichraytiruvchi ot (deminutiv) turlanishni saqlab qoladi. Boshqa holatlarda so‘z yasovchi negizning turlanishidan qat’iy nazar I yoki II turlanishni oladi, mas.: nodus, i m nodulus; vas, vasis n vasculum.
Eslatma:
1) odatda, III turlanishdagi otlarning unli va aralash turlariga -cul- (us, a, um) suffiksi qo‘shiladi: collis, is m– colliculus - tepalikcha; auris, is f – auricula - quloqcha; rete, is n – reticulum - to‘rcha. Agar so‘z yasovchi negiz sifatida III turlanishdagi otning undosh turi qo‘llanilsa ham -cul- (us, a, um) ishlatiladi: corpus, oris n – corpusculum - tanacha; vas, vasis n – vasculum - tomircha.
2) avval undosh kelgan unli bilan tugallanuvchi o‘zakka -ol- (us, a, um) suffiksi qo‘shiladi: arter-i-a – arteri-ola; fov-e-a – fove-ola.
3) -ll- suffiksi bilan ifodalangan so‘zlar kichraytirish ma’nosini olib bo‘lgan yasama negizlardan hosil bo‘lgan 2-darajali kichraytiruvchi otlar hisoblanadi: capsa - idish, quti – capsula (1-darajali deminutiv) g‘ilof, quticha – caps-ella (2-darajali deminutiv) kichik quticha.
4) o‘zagida r, l, m, n undoshlarini tutgan so‘zlardan deminutivlar -ll- (us, a, um) yoki -ell- (us, a, um) suffikslari bilan hosil qilinadi: cerebrum – cerebellum, scalper (scalprum - tig‘, pichoq) – scalpellum.
5) kichraytirish ma’nosiga ega bo‘lmagan otlarni deminutivlardan ajrata olish kerak: macula - dog‘; acetabulum - quymuch kosasi.
6) ba’zi sun’iy yaratilgan terminlar kichraytirish ma’nosiga ega emas: gastrula, blastula, morula, organella.
2. Harakat va jarayonni anglatuvchi otlar:

Suffikslar	So‘z yasovchi fe’l negizi (supin)		Yasama so‘z misollari
-io- (tio, sio, xio)	flex-um transsudat-um	bukmoq terga botmoq	flex-io transsudat-io	bukish transsudatsiya

Eslatma:
1)-io- nafaqat harakat va jarayonni, balki shu harakat natijasini ham anglatishi mumkin: decussatio - kesishma (X shaklidagi hosila); impressio - botiq; terminatio - oxir.
2) -io- dan sun’iy hosil bo‘lgan so‘zlar orasida ba’zilari fe’l emas, ot negizidan kelib chiqqan: decapsula-tio - dekapsulatsiya, a’zo qobig‘ini operativ olib tashlash; hepatis-a-tio - jigarlanish, o‘pka to‘qimasining zichlashishi.
3. Harakat bajarilayotgan predmet (a’zo, asbob, uskuna), faoliyatni amalga oshirayotgan shaxsni anglatuvchi otlar:

Suffikslar	So‘z yasovchi fe’l negizi (supin)		Yasama so‘z misollari
-or- (tor, sor, xor)	adduct-um flex-um extens-um curat-um extract-um	yaqinlashtirmoq bukmoq yozmoq g‘amxorlik qilmoq chiqarmoq	m. adduct-or m. flex-or m. extens-or curat-or extract-or	yaqinlashtiruvchi bukuvchi yozuvchi vasiy ekstraktor

4. Harakat natijasini anglatuvchi otlar:

Suffikslar	So‘z yasovchi fe’l negizi (supin)		Yasama so‘z misollari
-ura- (tura, sura, xura)	rupt-um apert-um incis-um flex-um	uzmoq ochmoq o‘ymoq bukmoq		rupt-ura apert-ura incis-ura flex-ura	uzilish tuynuk o‘yma bukilma