Uot heydəR ƏLİyevin nitqində MÜRƏKKƏb cüMLƏLƏRDƏN İSTİfadə Üsullari
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- РЕЗЮМЕ МЕТОДИКА РЕШЕНИЯ ЗАДАЧ ПО ХИМИИ, ТРЕБУЮЩИХ ОСОБЕННЫХ СПОСОБНОСТЕЙ Идрисова С.Ш., Байрамова Ф.Ч.
- SUMMARY METHOD OF CHEMICAL PROBLEMS REQUIRING SPECIAL ABILITIES Idrisova S.Sh., Bayramova F.Ch.
- AXUNDOVA SEVİL MƏHƏRRƏM qızı Sumqayıt Dövlət Universiteti, baş müəllim QƏHRƏMANOVA AİDƏ YARIŞ qızı
- Açar sözlər
- SUMMARY
- MÜNDƏRİCAT Dilçilik
- СОДЕРЖАНИЕ Языковедение
- Педагогика, психология, методика
- CONTENTS Philology
|
ƏDƏBİYYAT 1. Əliyev R., Əzizov Ə. Kimya təliminin prinsipləri və priyomları. Bakı: 2002. 2. Bilqeys Hüseynova “Kimya və biologiyanın tədrisi”. // “Azərbaycan məktəbi” jurnalı, 1994.
3. Murad Vəliyev “Olimpiada xarakterli məsələlərin həlli”. Bakı: 2004, № 3 4. Abbasov M., Mahmudov T., Abışov N., Zeynalov Z., Abbaszadə S. Kimyadan olimpiada məsələləri . Bakı: 2009.
МЕТОДИКА РЕШЕНИЯ ЗАДАЧ ПО ХИМИИ, ТРЕБУЮЩИХ ОСОБЕННЫХ СПОСОБНОСТЕЙ Идрисова С.Ш., Байрамова Ф.Ч. Ключевые слова: сознание, самостоятельная работа, способность, личная деятельность В данной статье рассмотрены методы формирования у учеников способности самостоятельно решать задачи, а также задачи, отвечающие тематическому плану обучению курса химии в средних школах, а также задачи повышенной сложности.
83
METHOD OF CHEMICAL PROBLEMS REQUIRING SPECIAL ABILITIES Idrisova S.Sh., Bayramova F.Ch. Key words: consciousness, independent work, ability, personal activity In the article the methods of student’s independent study in the form of issues in accordance with curriculum in schools are investigated.
Daxil olma tarixi: Ilkin variant 22.05.2015
Son variant İdrisova S.Ş., Bayramova F.Ç.
84
UOT ZOOLOGİYADAN QUŞLAR SİNFİNƏ DAİR ÇƏTİN MƏNİMSƏNILƏN MÖVZULAR BAXŞALIYEV ARZU YELMAR oğlu Sumqayıt Dövlət Universiteti, dosent SULTANOVA NATELLA HƏSƏNXAN qızı Sumqayıt Dövlət Universiteti, dosent AXUNDOVA SEVİL MƏHƏRRƏM qızı Sumqayıt Dövlət Universiteti, baş müəllim QƏHRƏMANOVA AİDƏ YARIŞ qızı Sumqayıt Dövlət Universiteti, assisent e-mail: Baxsaliyev-Arzu@mail.ru
Zoologiya kursunda əvvəl ibtidailər, sonra isə çoxhüceyrəli heyvanlar tədris edilir. Sonda xordalılar tipinin məzmunu öyrədilir. Bu tipin quşlar sinfinin nümayəndələrinin xarakterik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi olduqca maraqlı mövzulardan biridir. Orta məktəb şagirdləri üçün quşların uçması, tənəffüsü və digər xüsusiyyətləri bu baxımdan daha böyük maraq doğurur. Şagirdlərin həyati bacarıqlarının, bioloji biliklərin öyrədilməsi təlim və tərbiyəsi tərtib olunan proqramlarda əksini tapan mövzuların məzmunundan asılıdır. Bu isə öz növbəsində şagirdlərin biliklərinin sistemləşdirilməsinə, ümumiləşdirilməsinə, məntiqi və tənqidi təfəkkürünün inkişafına xidmət etməlidir. Bu baxımdan, biologiya fənni şagirdlərin həyata hazırlanmasında, onların müasir bilik və bacarıqlarının inkişafında və formalaşmasında böyük praktik əhəmiyyət daşıyır. 2013-cü ilə qədər VII sinifdə şagirdlərin botanikadan bilikləri yekunlaşdırılır və ikinci yarım ildə heyvanlar aləminin öyrənilməsinə, yəni heyvanlar kursunun tədrisinə başlanılırdı. Burada ilk növbədə, sistem və ardıcıllıqla kiçik ölçülü heyvanlar, birhüceyrəlilər öyrədilirdi. 5 tipin daxil olduğu ibtidai heyvanların 3 tipinin – sarkomastiqaforlar, sporlular və infuzorlar tiplərinin xüsusiyyətləri, xarakterik nümayəndələr üzrə öyrənilirdi. Sonra isə çoxhüceyrəli heyvanlar tədris edilirdi. Bunlardan bağırsaqboşluqlular tipi, yastı qurdlar tipi, sap qurdlar tipi, həlqəvi qurdlar tipi, molyusklar tipi öyrədilirdi. Hazırda isə VII sinifdə biologiya fənni kurikulum proqramı üzrə tədris olunur. VIII sinif proqramında buğumayaqlılar tipi, dərisitikanlılar tipi kimi böyük tiplərin quruluş xüsusiyyətləri, inkişafı, anatomik, fizioloji xüsusiyyətləri, əhəmiyyəti və s. məsələlər, sonda xordalılar tipinin məzmunu öyrədilir. Zoologiya kursu məzmunca xeyli mürəkkəbdir və buraya morfoloji, anatomik, fizioloji, ekoloji, embrioloji, sistematik və filogenetik anlayışlar daxildir (1). Ancaq biz quşlar sinfinə dair çətin mövzular haqqında qısada olsa məlumat verməyi məqsəd kimi qarşıya qoyduq. Quşlar genetik cəhətdən sürünənlərə yaxın olub, ali onurğalıların uçmağa uyğunlaşmış sinfidir. Onların bədən temperaturu sabit olub, ətraf mühit temperaturundan asılı deyil. Quşlarda ön ətraflar qanadlara çevrilmişdir, bədən lələklərlə örtülmüşdür, uçmağa uyğunlaşmaq isə quşların xarakterik xüsusiyyətidir. Quşların uçmaqdan başqa həm də quruda gəzməsi, qaçması, ağaca dırmanması və bir çox növün suda üzməsi onların həyat fəaliyyətinin ümumi səviyyəsini yüksəltmişdir (2). Quşlar sinfinin istər morfoloji, istərsə də anatomik quruluşu və hər bir orqanın ayrı- ayrılıqda funksiyası haqqında məlumatları şagirdlərə dəqiqliklə və onların yaxşı qavrayacağı şəkildə açıb göstərmək üçün ilk istifadə olunan material orta məktəb dərsliyidir. Orta məktəb şagirdləri üçün quşların uçması hadisəsi olduqca maraqlı mövzulardan biridir. Belə ki, quşların uçması prosesi və bu prosesdə rol oynayan amillər, o cümlədən, Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi Cild 11 №3 2015
85
quşlarda hava kisələrinin müvcudluğu, onların ikiqat tənəffüsdə rolu, ümumiyyətlə, uçuşunu təmin edən orqanların quruluş və funksiyaları haqqındakı biliklərə yiyələnmələri şagirdlərin elmi dünyagörüşlərinin formalaşdırılmasında bilavasitə rol oynayır. Lakin təəssüflə qeyd edək ki, orta məktəb dərsliyində quşların uçması və bu prosesdə rol oynayan amillər şagirdlərin qavrayacağı səviyyədə öz əksini tapmayıb. Bu baxımdan, quşlar sinfinin nümayəndələrinin tənəffüs sistemi, o cümlədən, ikiqat tənəffüs prosesi və bu prosesdə əsas rol oynayan hava kisələri haqqında verilən bilgilərin tədrisi şagirdlər tərəfindən çətin mənimsənilən mövzular sırasına aiddir. Bu səbəbdən də zoologiyanın tədrisi zamanı quşlar sinfinin öyrənilməsində vacib yer tutan bioloji proseslərdən biri də onların tənəffüs sisteminin quruluş və funksiyasının aydınlaşdırılmasıdır. Quşlarda nəfəs borusu bəzən bədənin ölçüsündən uzun olur. Bu halda nəfəs borusunun alt hissəsində qırışlar əmələ gəlir ki, bunlar da döş sümüyü darağında, döş əzələləri ilə dəri arasında, yaxud da bədən boşluğunda yerləşə bilər. Səs orqanı kimi fəaliyyət göstərən alt qırtlaq – nəfəs borusunun son halqaları, bronxların isə ilk halqalarından təşkil olunmuşdur. Bu zaman halqalardan bir hissəsi qonşu halqalarla bitişir, bəzi halqalar isə hərəkətli olaraq qalır və halqaları birləşdirən yumşaq pərdə halqanın hərəkəti zamanı bronx boşluğunun daxilinə tərəf istiqamətlənə bilər. Bronxların nəfəs yoluna yaxın hissəsində onların divarlarını saxlayan qığır- daqlı halqaların içi dolu olmur. Bronx divarlarının daxili hissəsində üçbucaq formalı, eləcə də səs qəbul etmək funksiyasını yerinə yetirən yumşaq hissələr qalır. Quşun bütün bədəninə nisbətən ağciyərləri çox kiçik olub xüsusi bağlar vasitəsilə döş qəfəsi içərisinə hərəkətsiz surətdə gərilmiş olurlar. Onun arxa tərəfi onurğa fəqərələri və qabırğaları ilə sıx bitişmişdir. Bronxlar ağciyərlərə daxil olduqdan sonra ciyər içərisi ilə onun xarici divarlarınadək uzanır. Bronxların ağciyərə daxil olduğu ayrı-ayrı budaqları çox nazik pərdəli hava kisələrinə açılırlar ki, bu kisələrin həcmi ağciyərlərin həcmindən xeyli çox olur. Hava kisələri quşun bütün daxili orqanları arasında yerləşir və bunların çoxlu miqdarda çıxıntıları isə əzələlər arasında, dəri altında və sümük boşluğuna daxil olmuş vəziyyətdə olur. Hava kisələrinin başlıca vəzifəsi uçuş zamanı tənəffüsə xidmət etməklə yanaşı, həm bədəni qızdırmaq, həm də yüngülləşdirməyə xidmət etməkdir. Quşların tənəffüsü həmişə eyni olmur: məsələn, ördək sakit dayanarkən dəqiqədə 10-16 dəfə, havaya qalxarkən isə dəqiqədə 90-120 dəfə nəfəs alır, göyərçin sərbəst oturan zaman dəqiqədə 26, gəzəndə 77, uçanda isə 400 dəfə tənəffüs edir. Quşların uçan zaman belə intensiv tənəffüs etməsinə səbəb maddələr mübadiləsi və xüsusilə ATF-in oksidləşməsi və bərpası üçün çoxlu miqdarda oksigenin tələb olunmasıdır (4). Quşun ehtiyatla yarılması zamanı qarın hava kisələrini asanlıqla görmək olar. Xüsusi birləşdirici toxumalı əzələ kələfi ilə təchiz olunmuş pərdə hər tərəfdən ağciyərə, döş sümüyünə və qabırğalara bərkidilmişdir. Bu pərdə ağciyər diafraqması adlanır və nəfəs alıb, nəfəs verərkən agciyəri dartılmış vəziyyətdə saxlayır. Hava kisələrində olan hava tərkibinə görə atmosfer havasından az fərqlənir və yalnız 1%-ə yaxın CO 2 malikdir. Orta məktəb dərsliyində göstərilir: “Quş qanadlarını endirdikdə hava kisələri sıxılır, ön hava kisələrindəki oksigensiz hava bronxlardan ətraf mühitə yayılır, agciyərlərdəki istifadə olunmuş hava ön hava kisələrinə dolur, arxa hava kisələrindəki təmiz hava isə agciyərlərə keçir və quş təkrar tənəffüs edir. Deməli, quş uçarkən nəfəsalma və nəfəsvermə zamanı tənəffüs edir” (3). Orta məktəb dərsliyində ikiqat tənəffüs prosesinin bu cür verilməsi şagirdlərdə yanlış təsəvvür yaradır. Qarın əzələsinin hərəkəti zamanı, eləcə də uçuş zamanı əzələlər vasitəsilə hava kisələri sıxılır. Sıxılan hava kisələri həcmcə gah böyüyüb, gah da kiçilərək bir qədər dartılmış ağciyərlərdən xaricə daha çox hava qovurlar. Quşlarda tənəffüs aktı uçmadıqları vaxtda döş qəfə- sinin genişlənməsi və sıxılması yolu ilə gedir, bu da döşün onurğadan uzaqlaşdırılması və yaxınlaşdırılması ilə əldə edilir. Lakin uçuş zamanı döş əzələləri intensiv surətdə işlədiyindən agciyərlərdən xaricə daha çox hava qovurlar. Deməli, quşlarda tənəffüs aktı uçmadıqları vaxtda döş qəfəsinin genişlənməsi və sıxılması yolu ilə gedir, bu da döşün onurğadan uzaqlaşdırılması və yaxınlaşdırılması ilə əldə edilir. Lakin uçuş zamanı döş əzələləri intensiv surətdə işlədiyindən
86
bu cür tənəffüs mümkün deyil. Buna görə də uçma zamanı tənəffüs hava kisələrinin köməyi ilə baş verir (5). Belə ki, qanadlar qaldırıldıqda kisələr dartılır və ağciyərdən gələn hava ilə dolur, qanad endirildikdə isə kisələr sıxılır və onların daxilindəki hava yenidən ağciyərlərdən xaricə çıxır. Hava kisələrinin özündə qan oksidləşmir. Bunların həcmi ağciyərin həcmindən daha artıq olduğundan kisələrə daxil olan havanın ancaq bir qismi ağciyərlər tərəfindən istifadə olunur. Nəfəs verilən zaman oksigenlə zəngin olan hava yenə ağciyərdə qanı oksidləşdirir. Qan həm nəfəs alma və həm də nəfəs vermə zamanı oksidləşir. Belə ki, mürəkkəb sistemə malik olan kisələrin və boşluqların daxilində qalan hava atmosfer havasından az fərqləndiyindən quşlarda tənəffüs prosesi təkcə havanın mərkəzəqaçma hərəkəti ilə, yəni ağciyərlərdən hava kisələrinə deyil, eləcə də mərkəzdənqaçma axını şəklində, yəni hava kisələrindən ağciyərlərə ötürülməsi baş verir. Bu hadisə ikiqat tənəffüs adlanır. Uçuş zamanı intensiv iş ilə əlaqədar olaraq quşlara lazım olan qaz mübadiləsi bu cür əldə edilir. Dərs prosesi zamanı müəllim ikiqat tənəffüsün necə getməsini şagirdlərin nəzər-diqqətinə dəqiqliklə və onların yaxşı başa düşə biləcəyi səviyyədə çatdırmalıdır. Hava burun dəliklərindən daxil olaraq traxeya, bronxları keçərək ağciyərə gəlir. Oraya daxil olan havanın hamısı tənəffüs prosesində iştirak etmir, bir hissəsi hava kisələrinə keçir. Deməli, birinci tənəffüs hava ətraf mühitdən orqanizmə daxil olan zaman baş verir. Quş uçan zaman qanadlarını çaldıqda hava kisələri yığılaraq içərisindəki havanı yenidən ağciyərlərə qaytarır və həmin hava ikinci dəfə tənəffüs prosesində iştirak edir. Buna görə də ümumi tənəffüs ikiqat tənəffüs adlanır. Quşların ikiqat tənəffüsə malik olma cəhəti ilə onların bir sıra quruluş xüsusiyyətləri və qabiliyyətləri ilə izah olunur. Belə ki, quşlar təngənəfəs olmurlar. Çünki, quş qanadını nə qədər qüvvətli çalsa, bir o qədər də yaxşı nəfəs alar. Belə ki, qanadlar vasitəsilə gücləndirilmiş hərəkət, boyunun bir hissəsi, körpücükaltı və döş kisələrini sıxan əzələlər də tənəffüsü gücləndirir. Kisələrin olması həm də, təxminən 10%-ə qədər quşların xüsusi çəkisini azaldır. Bu mövzunu həmçinin beyin həmləsi (strategiya), klaster (şaxələndirmə), ziqzaq və digər fəal təlim metodlarından istifadə etməklə tədris etmək olar. Belə təşkil edilmiş dərslər maraqlı, həmdə yadda qalan olur. ƏDƏBIYYAT 1.
Babayev M., Məcidov M. Biologiyanın tədrisi metodikası. Bakı: 2008. 2.
Abbasov H.S., Mustafayev Q.T.və b. Onurğalılar zoologiyası Bakı:1999. 3.
Abbasov H.S., Qasımov Ə.H., Əliyev S.V., Əliyev T.R. və b. Zoologiya: 7–8 ümumtəhsil məktəbləri üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2002. 4.
5.
Школьник Ю.К. Животные. Москва: Эксмо, 2008. РЕЗЮМЕ СЛОЖНО УСВАИВАЕМЫЕ ТЕМЫ ПО ЗООЛОГИИ, ОТНОСЯЩИЕСЯ К КЛАССУ ПТИЦ (ЛАТ. AVES) Бахшалиев А.Е., Султанова Н.Г., Ахундова С.М., Гахраманова А.Ю. Ключевые слова: саркомастигофоры, апикомплексы, инфузории, эмбриологический и филогенетический. В курсе зоологии сначала изучаются одноклеточные, а потом многоклеточные животные. Завершается обучение изучением типа хордовых. Изучение характерных особенностей представителей класса птиц этого типа является одним из самых интересных тем. Полет, дыхание и другие свойства птиц представляют большой интерес при изучении данной темы. Zoologiyadan quşlar sinfinə dair çətin mənimsənilən mövzular 87
SUMMARY COMPLICATED SUBJECTS ON BIRDS CLASSIFICATIONS (Lat. AVES) IN ZOOLOGY Bakhshaliev A. E., Sultanova N.H., Akhundova S. M., Gahramanova A. Y. Key words: sarcomastigophoras, apicomplexa, ciliate, embryological and phylogenetic. At first unicellular, then multicellular animals are taught in zoology course. After all, the contests of the Phylum Chordates are taught. Learning characteristic features of birds of this phylum is one of the most interesting themes. Flying, breathing and other characteristics of birds arose great interest for secondary school pupils.
Daxil olma tarixi: Ilkin variant 02.06.2015
Son variant Baxşalıyev A.Y., Sultanova N.H., Axundova S.M., Qəhrəmanova A.Y.
88
MÜNDƏRİCAT
Dilçilik 1
6 2
13 3
19 4
zərb məsəllərdə işlənən ismi birləşmələr 24
Ədəbiyyatşünaslıq
5
28
6 Hüseynov Q.S. Elektrik enerjisinin qiymətinin əmələ gəlməsi ilə bağlı olan məsələlər 33 7
38
8 Ağayev T.D., Alməmmədli M.G., Hüseynova L.İ. Abşeron iqtisadi rayonunun təbii sərvətlərindən təsərrüfatda istifadə imkanları 43
Pedaqogika, psixologiya, metodika
9 Aslanov Y.Y., Rəfiyeva A.İ. Ədəbiyyat müəllimi hazırlığı və tədris problemləri 48
10 Əşrəfov R.Q. Müxtəsər və geniş cümlənin tədrisində fəal/interaktiv təlim metodlarından istifadə 53 11 Şirinova M.M. Sintaksisdə söz birləşmələrinin tədrisi ilə bağlı bəzi məsələlər 60 12 Salamova K.B. Rəhbərliyin və liderliyin psixoloji xüsusuyyətləri 65 13 Heydərova M.N. Riyaziyyat dərslərində fəallaşdırıcı təlim metodlarının tətbiqi yollari 68
14 Quliyeva G.N., Abdullayeva H.B. Blum taksonomiyasının istifadənin kimya dərslərində rolu 75 15 İdrisova S.Ş., Bayramova F.Ç. Xüsusi qabiliyyət tələb edən kimya məsələlərinin həlli metodikası 79
16 Baxşalıyev A.Y., Sultanova N.H., Axundova S.M., Qəhrəmanova A.Y. Zoologiyadan quşlar sinfinə dair çətin mənimsənilən mövzular 84
89
СОДЕРЖАНИЕ
Языковедение
Алиева
Ахмедов Н.Ш. Толковый словарь диалектных слов региона гарагоюнлу Западного Азербайджана
поговорках в произведении Махмуда Кашгари “дивани лугат-ит турк”
Литературоведение
История и социология
с заключенными
Экономика
Гусейнов Г.С. Вопросы ценообразования электроэнергетической энергии
Абдуллаев Л.И., Османов И.О. Применение и развитие логистики в Азербайджане
природных ресурсов в хозяйстве апшеронского экономического района
Педагогика, психология, методика
Асланов Ю.Ю., Рафиева А.И. Подготовка учителя литературы и проблемы обучения
изучении нераспространенных и распространенных предложений
Ширинова М.М. некоторые вопросы изучения словосочетаний в преподавании курса синтаксиса
на уроках математики
Гулиева Г.Н. , Абдуллаева Г.Б. Роль таксономии блума на уроках химии
Идрисова С.Ш., Байрамова Ф.Ч. Методика решения задач по химии, требующих особенных способностей
усваиваемые темы по зоологии, относящиеся к классу птиц (лат. Aves)
90
CONTENTS Philology
speech
Akhmedov N.Ş.Dialectological lexics of qaraqoyunlu reqion in the Western Azerbaijan.
Kashgari «Divani lugat-it-turk»
Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|