Up with down
Yüklə 4,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Uşaqla nə üçün xüsusilə məşğul olmaq lazımdır
- Daun sindromu olan uşaqların inkişaf xüsusiyyətləri
- Uşaqla necə məşğul olmalı
|
1 DAUN SİNDROMLU UŞAQLAR ÜÇÜN “DAUNSAYD AP“ İLK YARDIM MƏRKƏZİ FEDERATIE VAN OUDERVERENIGINGEN “UP WITH DOWN“ Daun sindromu olan uşaqlarda idrak fəaliyyətinin inkişafı. Beşinci kitab. Valideynlər üçün vəsait “Daunsayd Ap” xeyriyyə fondu Bakı - 2012 2 УДК 376
ББК 74.3 М 42
T.P. Medvedeva Daun sindromu olan uşaqlarda idrak fəaliyyətinin inkişafı. Valideynlər üçün vəsait. Moskva, Monolit nəşriyyatı, 2010-ci il – 80 səh. Moskva 2010-ci il ISBN 978-5-903376-03-2 Hazırkı vəsaitdə Daun sindromu olan uşaqların əqli inkişafının xüsusiyyətləri barədə ümumi məlumat verilir, onlarla aparılan didaktik məşğələlərin təşkili, oyun və gündəlik həyat şəraitində təlim ilə bağlı ətraflı tövsiyələr edilir, valideynlərin öz övladları ilə evdə məşğul olarkən onlara verə biləcəkləri tapşırıqlardan danışılır. Bu məlumatların məqsədi valideynlərin təcrübəsini artırmaq və genişləndirmək, uşaqlara nəyi, necə və hansı ardıcıllıqla öyrətmək seçimində onlara yardım etməkdir. Vəsait məktəbəqədər yaşında Daun sindromu olan uşaqların valideynləri, bu uşaqlarla işləyən pedaqoqlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. ISBN 978-5-903376-03-2 © Medvedeva T.P., 2010-ci il © QKT “Daunsayd Ap” Xeyriyyə Fondu, 2010-ci il 3 Uşaqla nə üçün xüsusilə məşğul olmaq lazımdır? Daun sindromu olan uşaqlara təlim keçərkən biz qarşımıza onların dərketmə imkanlarının maksimum dərəcədə inkişaf etdirilmək, onların uşaq bağçasına getmək və gələcəkdə sərbəst (və ya nisbətən sərbəst) həyata hazırlamaq məqsədini qoyuruq. Bir çox hallarda bu qabiliyyət nitqin inkişafı ilə əlaqəli olur. Lakin, sərbəst fəaliyyət üçün nitqi başa düşmək və danışmaq bacarığından əlavə aşağıdakılar vacibdir: 1. Qarşıya məqsəd qoymaq. 2. Bu məqsədə gətirib çıxaran hərəkətləri planlaşdırmaq. 3. Bu hərəkətlərdən hər birini ayrı-ayrılıqda yerinə yetirməyi bacar- maq. Məsələn, siz çörək almaq istəyirsinizsə, sizə mövsümə uyğun paltar seçmək, onu geyinmək, pul götürmək, qapını bağlamaq, mağazanı tapmaq, çörək seçmək, onun pulunu ödəmək, evin yolunu tapmaq, qapını açmaq və üst geyimi çıxarmaq lazımdır. Siz lazımi hərəkətlərin yerinə yetirilməsi ardıcıllığını düzgün planlaşdıraraq bu addımların hər birini ayrılıqda etməlisiniz. İdrak fəaliyyətinin inkişafının və ya mütəxəssislərin dediyi kimi koqnitiv inkişafın vəzifəsi düşünmə qabiliyyətinin inkişafı, anlayışın formalaşması və ayrı-ayrı vərdişlərin aşılanması, eləcə də uşaqlara bir neçə anlayış və ya vərdişin eyni vaxtda istifadə edilməsi bacarığının öyrədilməsidir ki, bu da onlara vəziyyəti daha yaxşı təhlil etməyə, məqsədi müəyyən etməyə və bu məqsədə nail olmaq üçün öz hərəkətlərini planlaşdırmağa imkan verir. Biz uşağı stol arxasında, didaktik materialdan istifadə etməklə xüsusi təşkil edilmiş məşğələ prosesində, eləcə də məişətdə və oyun şəraitində təlim keçə bilərik. Stol arxasında uşaqla məşğul olarkən biz bir qayda olaraq sonradan məişət və ya oyun şəraitində istifadə edilə biləcək ayrı-ayrı bacarıq və ya vərdişləri məşq edirik. Məişət şəraitində biz adətən özümüz uşağın qarşısında məqsəd qoyuruq və uşaq hərəkətlərin lazımi ardıcıllığını öyrəndikcə tədricən hərəkətdə öz iştirakımızı azaldaraq onu bu məqsədə gətirib çıxaracaq lazımi addımları ona təlqin edirik. Uşaq oyun şəraitində sərbəst şəkildə qarşıya məqsəd qoya, hərəkət ardıcıllığını planlaşdıra və yerinə yetirə bilər. Süjetli oyun da həmçinin uşağın məqsədi və gerçək həyatda qarşılaşdığı hərəkətlərin planını başa düşməsinə icazə verir. Çünki oyun onları uşağa uyğun tempdə və izahl- arla dəfələrlə təkrar etməyə imkan verir. Məsələn, poliklinika oyununda uşağın həkimə getdiyi zaman baş verən (və ya baş verməli olan) hadisələri oynayırsınız. Bundan əlavə, hərəkətləri gerçək həyatdan oyuna köçürmək bacarığı abstrakt təfəkkürün inkişaf etməsinə yardım edir. 4 Çox vaxt elə olur ki, məşğələlərdə məşq etdirilmiş vərdiş yalnız məşğələdə tələb olunur. Belə ki, məişətdə ona müraciət edilməsi valideynlərin xüsusi diqqətini tələb edir. Uşağın öz oyunu isə onun “akade- mik” vərdişlərindən daha az inkişaf etmiş olur. Uşaq oyuncaqlardan düzgün istifadə etsə də (məsələn, oyuncaq maşındırsa, onu sürür) öz oyunlarına sərbəst şəkildə yeni, daha da mürəkkəb vərdişlərini daxil edə və süjeti genişləndirə bilmir. Məsələn, ayı nənəgilə qonaq getməyə hazırlaşırdı. O, maşına mindi və getdi. Yolda o, mağazaya girdi, nənəyə tort və üç portağal aldı. Sonra maşın xarab oldu, onu təmir məntəqəsinə aparmaq lazım gəldi, onun özü tramvaya minməli, bilet almalı oldu və s. Mənim süjetli oyuna bu qədər diqqət ayırmağım təsadüfi deyil. Çünki, nə qədər oyuncaqları olsa da, uşaqlar oyunu özləri öyrənə bilmirlər. Yaşıdları ilə ünsiyyət bunu öyrənmək üçün kifayət etmir. Valideynlər adətən uşaqlarla oynamağı xoşlamır, onları daha formal metodlarla öyrətməyə üstünlük verirlər. Lakin, məhz oyun təlimin hərəkətlərin planlaşdırılması və qarşıya məqsədin qoyulması ilə bağlı olan daha əhəmiyyətli hissəsinin baş verdiyi meydan rolunu oynayır. Düzgün qurulmuş təlimdə məşğələlər zamanı, məişət və oyun şəraitində formalaşmış vərdişlər bu üç halın hamısında istifadə edilməlidir. Məsələn, məşğələdə uşaq nümunəyə əsaslanmaqla əşyaları rənginə görə çeşidləməyi öyrənir, yəni, qırmızı dairəcikləri qırmızıların, yaşılları yaşılların yanına qoyur. Evdə biz uşağa deyirik: “Sənin qırmızı paltarın var, qırmızı corabları da tap. İndi isə o biri corabı tap, o da qırmızıdır”. Əsgərlər oyununda: “Mən qırmızı əsgərləri seçirəm, sənsə, yaşılları. Gəl, kərpiclərdən divarlar quraq. Mən öz əsgərlərimi götürürəm, sənsə, özününküləri. Onlar vuruşsunlar”. Uşaqlar anlayış və ya vərdişləri onlardan sərbəst şəkildə istifadə etməyə başladıqları zaman mənimsəyirlər.
İndiki zamanda şübhə yoxdur ki, Daun sindromu olan uşaqlar adi uşaqlar keçən eyni inkişaf mərhələlərini keçirlər. Təlimin ümumi prinsipləri Daun sindromu olan uşaqlara xas olan spesifik xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla məktəbəqədər yaşda uşaqların inkişafı haqqındakı müasir təsəvvürlər əsasında işlənib hazırlanmışdır. Onlara aşağıdakılar aiddir: 1. Anlayışların ləng formalaşması və vərdişlərin ləng yaranması: • Qavrama tempinin aşağı düşməsi və cavabın ləng formalaşması; • Materialın mənimsənilməsi üçün çoxlu sayda təkrarın vacibliyi; • Materialdan ümumi nəticənin çıxarılması səviyyəsinin aşağı olması; • Kifayət qədər tələb olunmayan vərdişlərin itirilməsi. 5 2. Aşağıdakılarla əlaqədar olan və eyni vaxtda bir neçə anlayışdan istifadə edilməsi bacarığının zəif olması: • Yeni informasiyanın artıq öyrənilmiş materialla birləşdirməyin vacib olduğu hallarda uşaqda yaranan çətinliklər; • Mənimsənilmiş vərdişin bir vəziyyətdən digərinə köçürülməsində çətinliklər. Şəraiti nəzərə alan çevik davranışın patternlərlə, yəni dəfələrlə təkrar edilmiş hərəkətlər nəticəsində öyrənilmiş eyni tipli davranışlarla əvəz edilməsi; • Əşyanın bir neçə əlamətinin istifadə edilməsini və ya hərəkətlər ardıcıllığının yerinə yetirilməsini tələb edən məşğələlər zamanı yaranan çətinliklər; • Məqsədin müəyyən edilməsində və ya hərəkətin planlaşdırılmasında pozuntular. 3. Müxtəlif sahələrdə (hərəkət, nitq, sosial-emosional) uşağın inkişafındakı qeyri-bərabərlik və koqnitiv inkişafın digər sahələrlə sıx əlaqəsi. 4. Bu yaş üçün xarakterik olan əşyavi-praktik təfəkkürün xüsusiyyəti bütöv obrazın (görmə, eşitmə, lamisə, propriosepsiya) yaradılması üçün bir neçə hiss orqanından istifadənin vacib olmasıdır. Görmə-cismani təhlil etmə daha yaxşı nəticə verir, yəni, uşaq üçün ən yaxşı izah onun valideyni yamsılaması və ya hərəkəti onunla birlikdə yerinə yetirməsidir. 5. Hiss etmə qavrayışının pozulması. Bu, hissiyyatın zəifləməsi və tez-tez rast gəlinən görmə və eşitmənin pozuntuları ilə əlaqəli olur. 6. Daun sindromu olan uşaqlar müxtəlif çıxış səviyyələrinə malik olurlar və onların inkişaf tempi də əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənə bilər. Koqnitiv inkişaf proqramının əsasını aşağıdakılar təşkil edir: məktəbəqədər uşaqların təfəkkürünün əşyaviliyi, onların hissiyyat təcrübəsindən istifadə edilməsinin vacibliyi, canlı-əyani və məntiqi təfəkkürə sonrakı keçid üçün baza kimi əyani-aktiv təfəkkürə əsaslanma, uşağın öz motivasiyasını istifadə etməsi, eləcə də hər bir uşağa onun özəlliklərini, üstün tutduğu şeylər və öyrənmə sürətini nəzərə alan fərdi yanaşma imkanı
Məktəbəqədər yaşda uşağın inkişafının əsasını onun fəaliyyəti təşkil edir. Belə ki, bu yaşdakı təfəkkür əşyavi xarakter daşıyır. Uşaq hərəkətlər vasitəsilə ətraf aləmlə tanış olur. Bu, onu əhatə edən əşyalarla baş tutur. Bu hərəkətlər təfəkkürün inkişafının əsasını təşkil edir. Çalışın ki,
6 sizin uşağınızın fəaliyyəti sıx və müxtəlif olsun. Hər bir insan biliklərinin yalnız bir hissəsini xüsusi məşğələlər prosesində əldə edir. Ətrafda baş verən hər şey informasiya mənbəyi olur, onun tərəfindən nəticə çıxarılır və istifadə edilir. Uşaq əlbəttə, istisna təşkil etmir. Onun üçün bilik əldə etməyin əsas forması oyun və məişət işlərində istirakdır. Daha sonra isə xüsusi hazırlanmış didaktik məşğələlər gəlir. Nə vaxt uşaqla didaktik məşğələlərə başlamaq olar? Məşğələlər zamanı uşağın sizin tapşırıqlarınızı başa düşməsi və yerinə yetirməsi üçün o, artıq, bu vaxta qədər valideynlərin ona müraciət etdikləri hər hansı xahişləri yerinə yetirməyi öyrənməlidir. Bu xahişlər ən sadə ola bilər və sözlərlə və əl hərəkətləri ilə ifadə edilə bilər. Eləcə də, uşaq valideyni yamsılayaraq hərəkət edə bilər. Məsələn, siz uşağa fincan verir və onu stolun üstünə qoymağı xahiş edirsiniz, eyni zamanda isə siz öz fincanınızı oraya necə qoyduğunuzu ona göstərirsiniz. Bu zaman o, öz istəyinə və ya vərdişinə görə hərəkət etməyəcək, ona verilən göstərişi yerinə yetirəcəkdir. Beləliklə, didaktik məşğələlərə hazırlıq üçün uşağın məişət şəraitində valideynin sadə tapşırıqlarını yerinə yetirməyi öyrənməsi vacib- dir. Bir qayda olaraq uşaqla didaktik məşğələləri 2,5-3 yaşdan başlamaq olar.
Məşğələlər üçün hansı materialdan istifadə etməli? Məktəbəqədər uşaqların təliminin əsasında əşyavi fəaliyyət durur. Belə ki, bu yaşda təfəkkür əşyavi-praktik xarakter daşıyır. Uşaq gərək ətraflı baxsın və toxunsun, hərdən isə o, “işlədiyi” materialı gəmirməlidir ki, onu şifahi göstəriş ilə asan əlaqələndirə bilsin və daha tam və dəqiq obrazını yaratsın. Ona görə də məşğələ zamanı yaxşı olar ki, parlaq rəngli oyun- caqlardan, müxtəlif xüsusiyyətə malik oyuncaqlardan, məişət əşyalarından istifadə edilsin. Məsələn, çeşidləməni öyrətmək üçün diyircəklərdən və kubiklərdən, eləcə də şam qozası və şabalıddan və ya çəngəl və qaşıqlardan istifadə etmək olar. Çalışmaq lazımdır ki, eyni vərdişlərin məşq etdirilməsi üçün müxtəlif materiallardan istifadə edilsin. Şəkildən uşaq orada təsvir edilmiş əşyalar ilə tanış olduğu halda istifadə etmək olar. Sual-cavabın köməyi ilə təlimə isə yalnız uşaq kifayət qədər yüksək səviyyəli ünsiyyət bacarığına malik olduqda yer vermək olar. Uşaqla məşğələlər üçün lazım olan vəsaitlərin əksər hissəsini valideynlər çalışmanın əvvəlində təsvir edildiyi kimi əl altında olan vasitələrdən istifadə etməklə özləri düzəldə bilərlər.
Uşaqla stol arxasında məşğul olmaq vacibdir. Bunun üçün stol arxasında oturmağı həqiqətən tələb edən fəaliyyət növlərini seçmək
7 lazımdır. Siz ailəliklə stol arxasında loto oynaya, rəsm çəkə və ya heykəl qura bilərsiniz. Döşəmədə isə kubikdən daha yaxşı ev qura və ya maşın sürə bilərsiniz. Stol arxasında uşaqla elə üzbəüz oturun ki, o, asanlıqla sizin tapşırıqlarınızı eşidə və jest və hərəkətlərinizi görə bilsin. Uşaq stolunuz yoxdursa, çalışın ki, o, stolda düzgün şəkildə otursun: onun ayaqlarının altına skamya qoyun və əmin olun ki, onun sinəsi stolun süfrəsi səviyyəsindədir. Bizim uşağa verdiyimiz göstərişlər onun nitqi anlamaq səviyyəsinə uyğun olmalıdır. O, qısa və dəqiq deyilməli, bir çox hallarda isə onu hissə-hissə, aramla söyləmək və sözləri əl hərəkətləri ilə dəstəkləmək lazımdır. Hərdən şifahi göstərişlərin əvəzinə uşağa onun nə etməli olduğunu göstərmək olar. Mütləq uşağa düşünmək və cavab vermək imkanı vermək üçün fasilə vermək lazımdır. Onu tələsdirməyin. Uşaq düşünməyi hələ çatdıra bilmədikdə ona verilən işarə çox vaxt onu yalnız karıxdırır. Uşaq çalışmanı sərbəst yerinə yetirməyi bacarmadıqda, diqqətini lazımi hərəkət və ya vacib detala cəmləşdirməkdə ona kömək etmək, məsələn, ona indi lazım olan detalın sxemini göstərmək lazımdır. Əgər bu kifayət etməzsə, onun əlindən tutmaqla (birgə yerinə yetirmə) və ya çalışmanın bir hissəsini onun əvəzinə yerinə yetirməklə düzgün hərəkəti yerinə yetirməkdə uşağa yardım edin. İstənilən halda çalışın ki, çalışma tamamlansın. Hər bir məşğələyə müxtəlif mövzuda olan bir neçə çalışma daxil etmək olar. Başlanğıc mərhələdə bir çalışma 2-3 dəqiqə, bütün məşğələ isə 10-15 dəqiqə davam edə bilər. Uşağın yaşına uyğun olaraq bir çalışmanın müddəti tədricən 5-7 dəqiqəyə qədər, məşğələnin müddəti isə 30-40 dəqiqəyə qədər artırıla bilər. Hazırkı mərhələdə uşağa uyğun olan çalışmanı necə seçməli? Bu kitabçada təklif edilən bütün çalışmalar çətinlik dərəcəsinə uyğun olaraq bir neçə “blok”a bölünmüşdür. Hər bir bloka təlimin müxtəlif bölmələrindən olan çalışmalar daxil edilmişdir. Proqram elə qurulmuşdur ki, uşaqlar daha yüksək səviyyəli çalışmaları yerinə yetirərkən əvvəlki səviyyələrdəki çalışmaların mənimsənilməsi zamanı əldə etdikləri vərdişlərdən istifadə edə bilsinlər. Ona görə də, növbəti blokun çalışmalarına yalnız əvvəlki səviyyələrdəki çalışmalar mənimsənildikdən sonra keçmək vacibdir. Hətta uşaq artıq böyük olsa və çox şeyi etməyi bacara bilsə belə onunla ən sadə çalışmalardan başlamaqla məşğul olmaq lazımdır. Onun həqiqətən də bu çalışmaları yerinə yetirmək bacarığının olub-olmadığına çox az vaxt içərisində əmin olacaqsınız. Ardıcıllıqla növbəti bloklara keçərkən uşağın sadəcə azacıq köməklə yerinə yetirə biləcəyi çalışmalar tapacaqsınız. Məhz bu çalışmalar “uşağın yaxın inkişaf zonası”nda yerləşir. Bu o deməkdir ki, həmin çalışmalar hazırkı mərhələdə
8 onun ehtiyac və imkanlarına uyğun gəlir. Bir blokun mənimsənilməsinə sərf edilən vaxt hər bir uşaq üçün fərdi seçilir. Təcrübə göstərir ki, uşaqlar bir blokun bütün çalışmalarını demək olar ki, eyni vaxtda mənimsəyirlər. Yerinə yetirilməsi digər sahələrin, məsələn, nitq və ya kiçik motorikanın kifayət qədər inkişaf etməməsi səbəbindən çətinləşən çalışmalar istisna təşkil edir. Əgər uşaq, məsələn, quruculuq fəaliyyətinin öhdəsindən asanlıqla gələ bilir, lakin, bununla belə, bu blokun digər bölmələrinin çalışmalarını yerinə yetirə bilmir. Bu zaman güman etmək olar ki, çətinliyə səbəb olan çalışmanın yerinə yetirilməsi quruculuq fəaliyyətindən çox nitqi daha yaxşı başa düşməyi tələb edir. Ola bilsin ki, bu halda daha yaxşı nəticələrin əldə edilməsi üçün təlimatları sadələşdirmək və onu əl hərəkətləri ilə müşayiət etmək lazımdır. Əgər əksinə, quruculuq fəaliyyətində geri qalma müşahidə edilirsə, onda ola bilsin ki, uşağın kiçik motorikanın inkişafında, xüsusilə, əlin biləkdən döndərilməsində problem vardır. Bu da, qurma zamanı detalın düzgün döndərilməsinə imkan vermir və əlavə məşqlər tələb edir. Uşaq hər hansı bir çalışmanı yerinə yetirməyi bacarmadıqda çətinliyə məhz nəyin səbəb olduğunu aydınlaşdırmaq üçün onu ayrı-ayrı hissələrə bölmək və bu hissəni ya ayrılıqda, yaxud da məsələn, uşaq nitqin kifayət qədər inkişaf etməməsi ilə əlaqədar olaraq rəngi sərbəst deyə bilmədikdə bu çalışmanı sonraya saxlamaq lazımdır. Növbəti səviyyəyə keçən zaman uşaqda yeni çalışmaların mənimsənilməsində ciddi çətinliklər hiss olunarsa, əvvəlki blokun həmin bölmələrinin çalışmalarına qayıtmaq tövsiyə olunur. Məşğələni uşaq üçün necə cəlbedici etməli? Ən ilkin şərt – bu məşğələlərin sizin özünüzün xoşuna gəlməsidir. Əgər məşğələlər sizi əsəbiləşdirirsə, onlar çətin ki, uşağınızın xoşuna gəlsin. Uşağın öz motivasiyasından istifadə etmək vacibdir. Yaxşı olar ki, təklif edilən oyuncaqlar onun xoşuna gəlsin. Çalışma mümkün qədər elə qurulmalıdır ki, məşq etdirilən vərdiş onun öz məqsədinə çatması üçün bir vasitə kimi lazım olsun. Onun məqsədi və sizin məqsədiniz çox vaxt üst-üstə düşməyə bilər. Məsələn, siz kiçik motorikanı inkişaf etdirmək məqsədilə qəpikləri daxıla atmağı uşağa buyurursunuz. Uşaq bu hərəkəti ona görə edir ki, onun qəpiklər daxılın dibinə dəydiyi zaman çıxan səsdən xoşu gəlir. Çalışma heç də həmişə (xüsusilə ilk mərhələlərdə) uşağa maraqlı gəlmir. Bu zaman o, bu çalışmanı valideynin tərifi üçün edir. Çalışmanı yaxşı etdiyi üçün uşağıq tərifləyin! Əgər onda nə isə alınmırsa, onu çalışmanı yerinə yetirmək üçün etdiyi səylərə görə tərifləmək olar: “Afərin, demək olar ki, etmisən” və bu zaman çalışmanı sonadək etməkdə ona 9 kömək etmək lazımdır. Uşağın fəaliyyətinə mənfi qiymət verməkdən və onda özünün “bacarıqsızlığı” barədə fikirlər yaratmaqdan çəkinin. Uşaq çalışmadan imtina etdikdə, şəkilləri və ya oyuncaqları kənara atdıqda, üzünü çevirdikdə, bu, ona işarə edir ki, təklif edilən çalışmalar və ya forma onun inkişaf səviyyəsinə uyğun gəlmir. Bu zaman uşaqda tezliklə təlimi xatırladan (stol arxasında oturma, vəsaitlərin təqdim edilməsi, valideynin xüsusi “mentor” intonasiyası və s.) hər şey barəsində ikrah hissi yaranır. Bu halda məhz nəyin çətinlik yaratdığını başa düşməyə çalışmaq və uşağa daha sadə tapşırıq vermək lazımdır. Çalışın, həmçinin, məşğələnin özünün formasını dəyişin, hər bir çalışmanın əsas məqsədini fərqləndirin və onu məişət şəraitində həll etməyə cəhd edin və ya uşaqla oynadığınız oyuna daxil edin. Bu zaman stol arxasında nəsə başqa bir çalışma ilə, məsələn, muncuq dənələrini düzmək və ya çubuq oyunu oynamaqla məşğul olmaq olar. O, sizinlə oynamağın maraqlı olduğunu anladıqda, həqiqətən də sizin istədiyinizi edə biləcək və bir müddətdən sonra stol arxasındakı didaktik oyuna qayıtmağa razı olacaq.
Hər bir balaca uşağın ən əsas fəaliyyəti oyundur. Lakin uşaq oyunu özü öyrənə bilməz, bunu ona öyrətmək lazımdır. Oyun təşkil edərkən, siz öz üzərinizə “inkişaf etmiş uşaq” rolu götürürsünüz. Özünüz oynaya- oynaya uşağa göstərirsiniz ki, o, oyuncaqlarla nə edə bilər. Ola bilər ki, ilk vaxtlarda siz tamaşa göstərəcəksiniz, uşaq isə tamaşaçı olacaq. Sonra o, sizi yamsılayaraq oyuncaqlarla ayrı-ayrı hərəkətləri yerinə yetirməyə başlayacaq, daha sonra isə tədricən onları bütöv bir süjetdə birləşdirməyi öyrənəcək. Əgər uşaq artıq özü oynaya bilsə, siz yeni incəliklər daxil etməklə onun oyunlarına qoşula bilərsiniz. Öz hərəkətlərinizi və uşağınızın hərəkətlərini təsvir edin. Sizin sözləriniz sadə, anlaşıqlı və uşağıq emosional baxımdan ruhlandırıcı olmalıdır. Məsələn, “Sən nə hündür ev tikmisən! İndi o uçdu, dovşancığaz ağlayır, nə edim? Gəl, evi təmir edək!” yoxsa ki, “Gör necə ev tikmisən, amma onu uçurma! Bax, mən elə belə də bilirdim ki, onu uçuracaqsan! Yenidən tik!” Əgər birinci təsvirdə uşağın hərəkətləri müsbətdirsə və onun qarşısında tapşırıq qoyursa, ikinci halda xatırladır ki, nə etmək olmaz və öz bəyanedici forması ilə oyunu darıxdırıcı təlimə çevirir. Təlim müəyyən təkrarlar tələb etdikdə, elə “səhnə mizanı qurun” ki, əsaslı və maraqlı olsun. Məsələn, siz uşağa kərpicdən darvaza qurmağı öyrədirsiniz. Bu halda maşını darvazadan içəri keçirməyi buyurun. Darvaza uçub dağılsa, təbii olaraq onu yenidən qurmağı uşaqdan istəyə bilərsiniz. Beləliklə, o, quruculuq işini məşq etdirə biləcək və bundan əlavə, onun yenidən dağılmağına sevinəcək. Sizin davranış modelini göstərdiyiniz çalışma-təqdimatdan sonra
10 oyuncaqları əl çatan yerdə saxlayın və onun özünün bu oyuncaqlarla oynamasına şərait yaradın.
Uşağın ətraf aləm haqqında təsəvvürlərinin inkişaf etdirilməsi və hiss etmə təcrübəsinin artırılması məqsədilə onu ailənin digər üzvlərinin məşğul olduğu müxtəlif fəaliyyət növlərinə cəlb etmək lazımdır. Döşəmənin silinməsi (süpürgə və ya əllə) hərəkətin dəqiqləşməsinə yardım edir. Paltarın yuyulması və sıxılması (əllə), qab-qacağın yuyulması, zibilin xəkəndaza yığılması iki əlli hərəkət vərdişləri yaradır və uşağın yeni hissetmə qabiliyyətləri əldə etməsinə imkan verir. Uşağa xəmirdən kökə düzəltməyi, yuyulmuş paltarı ləyəndə daşımağı, onu asmağı və sıxaclarla bərkitməyi, bağçada işləməyi və s. təklif etmək çox faydalıdır. Uşaq ayrı-ayrı tapşırıqları yerinə yetirərək və ya sizin hərəkətlərinizi yamsılayaraq sizə kömək edə bilər. Məsələn, siz salat hazırlayarkən, kasanı gətirib stolun üstünə qoymağı uşaqdan istəyə bilərsiniz. Sonra isə ona təhlükəsiz birdəfəlik istifadə üçün plastmas bıçaq verə və bişmiş tərəvəz və göyərtini sizinlə birlikdə doğramağı təklif edə bilərsiniz. Əgər onda nəsə alınmasa, onun əlindən tutaraq düzgün hərəkəti ona göstərin. Sizin uşağa müraciət etdiyiniz istəklər sadə, lakin müxtəlif olmalıdır. Nə etdiyinizi onunla müzakirə edin. Emosional momentləri fərqləndirin və intonasiya ilə qeyd edin: “Ay, sulu oldu!” və ya “Ay, quru (isti, ağır və s.) oldu!”. Uşaq sadəcə ayrı-ayrı ev işlərini yerinə yetirməyi öyrənməməli, onlarla müntəzəm məşğul olmalıdır. Gördüyü hər bir işə görə, eləcə də sizə yardım etmək səylərinə görə onu mütləq tərifləyin. Siz özünüzün və onun hərəkətlərini şərh edərkən əşyaların ölçüsünü, rəngini və digər əlamətlərini (ağırdır, soyuqdur və s.) təkrar edə bilərsiniz. Siz süfrə açarkən saymağı, corabları yuduqdan sonra yerinə qoyarkən cüt-cüt yığmağı öyrədə bilərsiniz. Balaca uşaqlar adətən ev işlərində valideynlərinə həvəslə yardım edirlər, sonradan onları buna öyrətmək çətin olur. Həssaslığın pozulması uşağın məşğul olmaq hazırlığına nəyə görə təsir edir? Daun sindromu olan uşaqların çoxunda ağrı və toxunma həssaslığı aşağı olur, görmə və eşitmədə pozulmalar baş verir. Ona görə də, on- larda “hissiyyat defisiti” adlandırılan hal baş verir. Yəni, onların aldıqları hisslərdə çatışmazlıq olur və ya onların hissiyyatı qeyri-dəqiq və pozulmuş 11 olur. Uşaqda aşkar hissiyyat defisiti olarsa, o, bunu kompensasiya etmək üçün hər vəchlə müxtəlif hisslər qəbul etməyə səy göstərəcək: oyuncağı möhkəmcə tıqqıldatmaq, yırğalanmaq və s. Didaktik məşğələ, stol arxasında oturmaq, kartlardan və ya şəkillərdən istifadə etmək belə uşağın diqqətini cəlb etmir və o, bundan yayınır. Əgər onun valideynləri əsəbiləşərək onu şapalaqlayırlarsa, ola bilər ki, o, bundan razı qalsın. Çünki, o, nəhayət, həqiqətən hiss edə biləcəyi kifayət qədər güclü hiss qəbul etmişdir. Hissiyyat defisitinin qarşısını almaq üçün siz uşağı möhkəmcə qucaqlaya, “minikdəki kimi gəzdirə” və onunla güləşə və ya özünü altdan çıxarması üçün yorğanı üstündən çəkib sərt mələfəyə, yun ədyala bükə və ya balışları onun üstünə yığa bilərsiniz. Belə oyunları adətən oğlan uşaqları ilə oynayırlar, lakin, bu oyunlar qız uşaqları üçün faydalıdır. Belə oyunlar oynayan zaman vacibdir ki, hamı şən olsun, valideynlər özlərini emosional aparsınlar və qəbul edilmiş hissi müqayisə etməkdə və qiymətləndirməkdə uşağa kömək etsinlər. “Çirkli oyunları” bütün uşaqlarla oynamaq olar. Bu oyunlarda qum və su, un və su, xəmir, plastilin, gil, rəng çubuqları, üz qırxma üçün köpükdən istifadə nəzərdə tutula bilər. Yaxşı olar ki, uşaq bu materiallarla oyundan təkcə əli ilə deyil, eləcə də bütün bədəni ilə müxtəlif hisslər qəbul etsin. Yuyunmazdan əvvəl onu rəng çubuğu ilə boyayaraq və ya üz qırxma üçün köpük sürtərək güzgünün qarşısına gətirib ona özünün yuyunması üçün hamam lifi vermək olar. Yayda yaxşı havada çalışın uşaq qumda və otluqda sürüşsün və oynasın, qumdan, gildən, daşlardan və budaqlardan qalalar qursun. Onların üst-başlarını çirkləndirməyindən qorxmayın. Uşaq belə oyunlardan imtina edərsə, siz ona nümunə göstərə bilərsiniz.
Məşğələ zamanı uşaqlara verilən bütün çalışmalar çətinlik səviyyəsinə görə dörd bloka bölünmüşdür. Hər bir bloka təlimin müxtəlif bölmələrindən olan çalışmalar daxil edilmişdir. Bunlar uşağa eyni vaxtda verilə bilər. Hər bir blokun çalışmaları növbəti səviyyəyə keçmək üçün mənimsənilməsi lazım olan çalışmaların siyahısı verilmiş qiymət cədvəlinə (əlavə 1-ə bax) uyğunlaşdırılmışdır. Təlim prosesində uşağa həm cədvəldə göstərilən, həm də digər materiallardan olan və eyni vərdişlərin məşq etdirilməsinə yönəlmiş analoji çalışmaları vermək və onları uşağın gündəlik həyatına və sərbəst fəaliyyətinə daxil etmək olar. Hər bir blokun əvvəlində uşaqla keçirdiyiniz məşğələ prosesində dol- dura biləcəyiniz cədvəl (bu cədvəllər əlavə 1-ə daxil edilmişdir) verilmişdir. Uşaq çalışmanı yerinə yetirərkən sizin ona hansı cəhətdən kömək etdiyinizi diqqətlə izləyin. “Qiymət” qrafasında aşağıdakı işarələrdən istifadə etmək olar:
12 + Uşaq çalışmanı sərbəst edir; +/ - Uşaq çalışmanı azacıq köməklə edir. Siz ona əlavə təlimat verirsiniz, diqqəti indi lazım olan hərəkətə və ya vacib təfərrüata yetirməkdə ona kömək edirsiniz; -/+ Uşaq çalışmanı əhəmiyyətli dərəcədə köməklə yerinə yetirir. Siz uşağa kömək edirsiniz, onun əlləri ilə hərəkət edirsiniz və ya çalışmanın bir hissəsini onun əvəzinə yerinə yetirirsiniz; - Kömək edilməsinə baxmayaraq çalışma yerinə yetirilməmişdir. Məşğələdən məşğələyə cədvəldə nə qədər çox müsbət işarəsi müşahidə etsəniz uşağınızın uğur qazandığına əyani şəkildə əmin ola bilərsiniz.
Yüklə 4,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|