Urganch davlat pedagogika instituti umumiy filologiya kafedrasi "tasdiqlayman"

Ekstralingvistikani tashqi lingvistika deb ham ataymiz. Tashqi lingvistika tilning taraqqiyoti va vazifasini ijtimoiysiyosiy, ijtimoiy-tarixiy, etnik, jo‘g‘rofiy kabi faktorlar bilan bog‘liq tarzda o‘rganadi. Shunga ko‘ra, ushbu lingvistika tilni ijtimoiy hodisa sifatida o‘rganadi. Til juda murakkab ijtimoiy hodisa bo‘lib, bugungi taraqqiyot bosqichiga kelguncha ko‘plab faktorlar ta’sirida bo‘ldi. Ijtimoiy-siyosiy, ijtimoiytarixiy, etnik, jo‘g‘rofiy kabi faktorlar tilning rivojlanishi uchun muhim vazifani bajaradi. Lingvistik taraqqiyot hodisasi asosan uch aspektda kuzatiladi: fonetik, leksik, grammatik.
Til taraqqiyotining ichki qonuniyatlari fonetikada sezilarli darajada o‘z ifodasini topgan. Nutq tovushlari orasida o‘zaro siljish, almashinish, orttirilish, tushib qolish kabi fonetik hodisalar ham ma’lum ichki qonuniyatlar asosida amalga oshadi. Biz bu haqda assimilyasiya, dissimilyasiya, singarmonizm, metateza, tovush orttirilishi, tovush moslashuvi, gaplologiya, diareza, epenteza hodisasi haqida yuqorida to‘xtalgan edik.
Fonetik qonuniyatlarning xarakterli jihatlari sifatida qadimdan tilimizda bo‘lgan fonetik o‘zgarishlar misolida ko‘rishimiz mumkin. Masalan: adog‘ – ayoq. Ado bo‘lmoq tugamoq, ekin maydonining pastki qismi adog‘i, inson tanasining pasti qismi oyoq. Ya’ni vaqt o‘tishi bilan –d tovushi –yo tovushiga siljigan. Jonli so‘zlashuv tilimizda unlilar 15 tagacha uchraydi, ammo alifbomizda 6 ta harf bilan ifodalanadi.
Tilimiz tarixidan ma’lumki o‘zbek tilida singormanizm unli tovushlar moslashuvi milliy hodisasi mavjud bo‘lgan. Singormanizm hodisasi bo‘yicha birinchi bo‘g‘inda kelgan unli shu so‘zning keyingi bo‘g‘inlarida ham takrorlanib kelishi lozim. Masalan: kulgu, suzuk, uzuk, unum, toroq, qilg‘iliq, tushum kabi. Bugungi kunda sekin-sekin bu hodisa unitilib bormoqda.
Leksik qonuniyatlarning xarakterli jihatlari sifatida qadimdan tilimizda bo‘lgan so‘zlarning arxaiklashib qolishi, tilimizga neologizmalarning kirib kelishi doirasida ko‘rishimiz mumkin. Til ochiq tizim sifatida mavjud bo‘lgani uchun birorta til yo‘qqi boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirmagan bo‘lsa.
Tilning lug‘at tarkibidagi neologizmlar bunga yorqin misol bo‘ladi: “koronavirus”, “mishka”, “prezentatsiya”, “layk”, (“layk qilmoq”), “parol”, “login”, “onlayn”, “blog”, “post”, “selfi”, “status”, “mobil versiya”, “domen”, “internetprovoyder”, “operator”, “moderator”, “spam”, “e-meyl”, “sayt-vebsayt”, “chat” va hakoza. Bu kabi yuzlab so‘zlar so‘nggi paytlarda tilimizga kirib o‘zlashib, kundalik so‘zlashuv leksikasiga aylanib bormoqda. Shuningdek, leksik taraqqiyotning ichki omillariga yasama so‘zlarning o‘zaklarining tub so‘zga aylanib borishi misolida ham ko‘rishimiz mumkin. Masalan, pichoq so‘zi qadimda pich (bich) + oq yasalmasidan iborat bo‘lgan. Bugungi kunda tub so‘z sifatida qaraladi. Tarixiy o‘zak bo‘yicha yasalmadir. Tildagi so‘zlarning ma’nosida bo‘ladigan juda ko‘plab o‘zgarishlar ham til rivojlanishi uchun turtki bo‘ladi. Bunga ma’no ko‘chishi, bir turkumdan ikkinchi turkumga o‘tish, so‘zlarning atamaga aylanishi, so‘zlarning ichki manba orqali yasalishi kabilar leksik taraqqiyotning vositalari hisoblanadi.
Grammatik qonuniyatlarning xarakterli jihatlari tildagi matnlararo miqdoriy o‘zgarishlarda ko‘rinadi. So‘z turkumlariga oid kategoriyalar grammatikada ma’no to‘dalariga birlashadi. Grammatik kategoriyalar ham til taraqqiyotining ichki omili hisoblanadi. Grammatikada grammatik vositalarni ma’no to‘dalariga birlashtirish orqali farqlaymiz. Grammatik vositalar tilning rivojlanishi uchun xizmat qiladi. Kelajakda tillar tipologiyasi orqali yaratilayotgan universal grammatika orqali grammatik qonuniyatlar umumlashtirilib ko‘rsatilishiga erishiladi. Universal grammatika tillarni sistem tadqiq qilish va rivojlanishi uchun nihoyatda muhim.
Masalan, zamon, son, shaxs-son, egalik kabi kategoriyalarni barcha tillarda birlashtirsa bo‘ladi. Bugungi kunda zamon kategoriyasini ingliz tilida o‘n oltita, o‘zbek tilida to‘qqizta yana boshqa tillarda boshqacha turlarga bo‘lib talqin qilinishi tillarni o‘rganish uchun murakkablik tug‘dirishi tabiiy. Tillar sistem xarakterga ega ekan, barcha tillar ma’lum grammatik qonuniyatlar orqali rivojlanadi. Aksariyat hollarda, bir tilga tegishli bo‘lgan qonuniyat boshqa tilga ham begona emasligi muqarrar. Kelajakda yaratilajak universal grammatikada ham bir tilda uchraydigan, ammo boshqa tillarga tegishli bo‘lmagan hodisalar alohida ta’kidlanadi.
Masalan, rod kategoriyasi rus tiliga xos o‘zbek tilida mavjud emas. Bu kategoriya turkiy tillarga tegishli emas deb ko‘rsatiladi. Til rivojlanishining dinamik jarayoni dastlabki yozuv paydo bo‘lgan davridayoq o‘z qonunlariga ega bo‘lgan. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik shuni ko‘rsatadiki, har qanday til oilasi rivojlanishida boshqa tillar ta’sirida bo‘lib, ma’lum tayanch tilga borib taqaladi. Ushbu rivojlanish bosqichmabosqich amalga oshiriladi. Asosiy til yangi tillarning paydo bo‘lishiga olib keladigan dialektlarga bo‘linadi. Yangi tillar, tillar oilasini tashkil etuvchi tillar guruhlari va kichik guruhlari uchun asosiy tillardir. Tillar tug‘ilmaydi lahja va shevalardan kelib chiqadi. Ming yillar davomida aloqaning uzilishi asosida bir til shevalaridan yangi tillar paydo bo‘laveradi. Tillarning ko‘payishi shu tarzda sodir bo‘ladi.
Masalan, umumiy hind-yevropa tillari oilasiga kiruvchi hindu-eron bo‘limi uchun asosiy til hind tilidir. Ushbu hinderon asosiy tili hind va eron tillari guruhlariga bo‘lingan.
Tillarning bunday “ko‘payishi” tanadagi hujayralar o‘sishiga o‘xshaydi, bu esa A.Shleyxerga tilni biologik organizm bilan solishtirishga sabab bo‘ldi. Qiyosiy - tarixiy tilshunoslik shuni ko‘rsatadiki, bu ko‘paytirish ko‘lami boshqacha bo‘lishi mumkin. Ba'zi lingvistik oilalar (hind-yevropa, semit-gemitik, turkiy) ko‘plab tillarni o‘z ichiga oladi, boshqalari (ChukchiKamchatka, Koinsan, Tungus-Manchurian) oz tillarni o‘z ichiga oladi. Tillar o‘rtasidagi tafovut darajasi ham har xil bo‘lishi mumkin. Masalan, turkiy va fin-ugur tillarining birbiridan ajralib turishi shuni ko‘rsatadiki, dialektlarning bo‘linishi va ajralishi jarayonlari har xil intensivlik darajasida bo‘lgan.
Alohida tillar ham qayd etilgan, ular tillar oilasini tashkil qiladi. Bunday tillar ko‘pincha yapon tiliga taalluqlidir. Qiyosiy-tarixiy usul g‘oyasiga ko‘ra, bunday alohida til, til oilasining yagona vakili hisoblanadi.
Jahonda bugungi kunda, dialektlarni “unutish” jarayoni har xil sur’atlarda davom etmoqda. Agar Angliya yoki Frantsiyada bu ko‘rsatkichlar ancha yuqori bo‘lsa, Germaniyada “unutish” jarayoni sekinroq kechmoqda. Bu jarayon hozir ham rus tilida kuchli davom etmoqda. Arab tilida shevalarni saqlab qolishga urinish tarixdan juda kuchli bo‘lgan. Chunki tilda katta o‘zgarish sodir bo‘lsa, muqaddas qur’onni tushunmay qolamiz degan hadik bo‘lgan.
Shu bilan birga, adabiy til, lahjalar farqlarini kamaytirish bilan birga, til tizimlarining o‘ziga xos “ko‘payish” turini shakllantiradi. Og‘zaki nutq nuqtai nazaridan adabiy tilning og‘zaki shakli, barcha dialektlar o‘rtasida farq paydo bo‘lishini ko‘rsatadi. O‘z navbatida, og‘zaki tillar tizimida o‘zgarishlar yuz bermoqda. Bu shuni anglatadiki, adabiy til tizimi ham tafovut tufayli rivojlanadi.
Uning quyi tizimlarga bo‘linishiga olib keladigan adabiy tilning tafovuti va shunga mos ravishda bu jarayonni tilning rivojlanishini ko‘rib chiqishga majbur qiladigan asoratlar bilan bir qatorda, adabiy tillar sonining ko‘payish jarayoni ham mavjud. Bu jarayon tarixiy vaqt miqyosida jadal sur’atlar bilan davom etmoqda.Adabiy tilning shakllanishi nafaqat tizimlarning “ko‘payishi”ni, balki ularning murakkablashuvini ham o‘z ichiga oladi. Adabiy tilda bir vaqtning o‘zida ikkita nutq materiallari mavjud bo‘ladi: yozma va og‘zaki. Ularning orasidagi bog‘liqlik mavjud. So‘zlar muayyan imlo asosida yoziladi. Bu holda, so‘zning individual tovushlari va imlo qismlari o‘rtasida ularning yozishmalari o‘rnatiladi. Ushbu yozishmalar, bir tomondan, alifboning maqsadi bo‘yicha, ikkinchi tomondan, imlo qoidalari tomonidan tuzilgan bo‘lib, ular so‘zning imlosini muayyan shaklda so‘zning talaffuzini ko‘rsatadigan qilib yaratishga imkon beradi.Bularning barchasi birgalikda adabiy tilning rivojlanishi va umumiy so‘z boyliklarining o‘sishi bilan bog‘liq.