Urganch davlat universiteti I. S. Abdullayev

Elektron biznes 
- biznes yuritish uchun global axborot tarmoqlari- 
ning imkoniyatlaridan foydalanadigan har qanday faoliyat.
Yanada qisqaroq ta ’rif bersak, elektron biznes - bu intemetda biz- 
nes-jarayonlami o ‘tkazish. Elektron biznesning eng muhim tarkibiy 
qismi bu elektron tijoratdir. Elektron tijorat deganda tomonlaming o ‘za- 
ro munosabatlari elektron shaklda amalga oshiriladigan har qanday bitim 
tushuniladi. Elektron tijorat global miqyosda biznesni olib borish vosi- 
tasidir. Bu kompaniyalarga yetkazib beruvchilar bilan yanada to ‘liqroq 
aloqada bo‘lish va mijozlaming talablariga tezroq javob berishga imkon 
beradi. Kompaniyalar ju g ‘rofiy joylashuvidan qat’iy nazar yetkazib 
beruvchilami tanlash, shuningdek, o ‘z tovarlari va xizmatlari bilan jahon 
bozoriga chiqish imkoniyatini olishadi.
Elektron tijorat 
- elektron biznes tizimlari, masalan, tovarlarni so­
tish yoki internet orqali xizmatlar ko'rsatish bilan cheklangan elektron 
biznesning faqat bir qismi.
Elektron tijoratning asosiy yo'nalishlari:
279

---

B2b 
biznes uchun biznes (Business-to-business) kompaniyalaming 
elektron muhitda kompaniyalar bilan o ‘zaro munosabatlarini belgilaydi. 
Texnik jihatdan, bu o ‘zaro aloqa odatda standart vositalar va qoidalar 
to ‘plam iga ega ixtisoslashtirilgan ochiq Intemet-platformalarga asosla- 
nadi. Interfaol m a’lumotlar bazalari nafaqat katta hajmdagi takliflarni 
taqdim etish, balki buyurtmalami bajarish jarayonini kuzatish imkonini 
beradi. B2b bitimlari k o ‘pincha tovarlarni ulgurji yetkazib berishni tash­
kil etish va ishlab chiqarish zavodlariga buyurtmalami joylashtirishni 
o ‘z ichiga oladi. B2b an ’anaviy sotishdan ko ‘ra k o ‘proq sheriklik xusu- 
siyatga xosdir. U ommaviy xarakterga ega emas, balki uzoq muddatli 
hamkorlikka urg‘u berish bilan ham ajralib turadi. Biznes sheriklik 
sharoitida sotish va unutib yuborish usuli qabul qilinmaydi. Shuning 
uchun yanada ishonchli aloqa talab qilinadi. Qoida tariqasida, har ikki 
tomondan hamkorlikni alohida menejer yoki barcha masalalar bo‘yicha 
birgalikda ishlaydigan guruh boshqaradi. K o‘pincha, muhim muzokara- 
lar birinchi kelishuv amalga oshirilishidan bir necha oy oldin amalga 
oshiriladi. Misol, sotuvchi - bu yog‘ochni qayta ishlash zavodi, iste’mol­
chi - bu mebel ishlab chiqaradigan va sotadigan zavod. Shunga o'xshash 
munosabatlar qurilish, avtomobilsozlik, oziq-ovqat va boshqa sohalarda 
mavjud.
B2C 
biznes - iste’molchiga (Business-to-Consumer) - bu yuridik va 
jism oniy shaxslar o ‘rtasidagi bitimlami o ‘z ichiga oladigan elektron tijo­
rat turi. B2C bugungi kunda elektron tijoratning eng mashhur shakli. 
Bunday holda, faoliyat iste’molchiga to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri sotishga qaratil­
gan. K o‘pincha biz internet orqali chakana savdo haqida gaplashamiz. 
B u ixtisoslashgan savdo portallari, elektron bozorlar yoki to ‘g ‘ridan- 
to ‘g ‘ri j o ‘natmalar b o ‘lishi mumkin. Natijada, xaridorlar sotuvchilaming 
raqobatbardosh takliflari asosida o ‘z uylariga mos tovarlarni tanlash va 
to ‘lash imkoniyatiga ega bo‘Iadilar. Sotuvchilar chakana savdo va 
xodimlar xarajatlarini y o ‘q qilish va iste’molchilaming xohish-istaklari 
to ‘g ‘risida to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri tushunchaga ega b o ‘lish orqali inventarizat- 
siya va ayirboshlashni kamaytiradi. B2Cning eng yirik namunalaridan 
biri bu AQShda joylashgan, dunyo bo ‘ylab 50 milliondan ortiq mijoz- 
larga ega b o ‘lgan kitob sotish sayti bo‘lgan www.amazon.com. U bir 
necha yil davomida Q o‘shma Shtatlardagi kitob d o ‘konlarini orqada 
qoldirishga muvaffaq bo ‘ldi. M intaqalarda intemetga ulanish bilan bog‘- 
liq muammolami yechilishi, to ‘lov tizimlari va yetkazib berish xizmat-
280

---

larining ishonchli ishlashi bilan B2Cning iste’molchilar uchun tovarlar 
va xizmatlar yetkazib berishda yirik shaharlar va olis hududlar o ‘rtasida- 
gi tafovutlami bartaraf etishi iste’molchilar uchun yanada samarali 
b o ‘lmoqda. B2Cning yana bir ijobiy tomoni - bu minimal miqdordagi 
vositachilar bilan to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri sotish. Vositachilarning yo‘q qilini- 
shi mahalliy sharoitda raqobatbardosh narxlami belgilashga va hatto 
ulami oshirishga imkon beradi (vositachilarning ulushi bundan mustas- 
no), bu tabiiy ravishda daromadning oshishiga olib keladi.
C2A 
iste’m olchi-m a’muriyat (Consumer-to-Administration) iste’­
molchilami m a’muriyat bilan o ‘zaro ta ’sirini belgilaydi. Biznes va 
m a’muriyatning o ‘zaro aloqasi tijorat tuzilmalarining davlat tashkilotlari 
bilan, mahalliy hokimiyat organlaridan tortib xalqaro tashkilotlargacha 
b o ‘lgan biznes aloqalarini o ‘z ichiga oladi.
C2C 
iste’m olchidan-iste’molchiga (Consumer-to-Consumer) - bu 
iste’molchilar o ‘rtasida tovarlar va xizmatlami sotish. Jismoniy shaxslar 
o ‘rtasidagi bitimlami amalga oshirishni nazarda tutadigan elektron tijo­
rat turi. Bunday holda, sayt xaridor va sotuvchi o ‘rtasida vositachi vazi- 
fasini bajaradi. Bu odatda elektron e ’loOnlar taxtalari (Avito va 
boshqalar) yoki elektron savdo maydonchalarida savdo qilish bilan 
bog‘liq.
B2G 
Biznes-hukumat (Business-to-Govemment) - biznes va davlat 
o'rtasidagi munosabatlar. Odatda bu atama elektron tijorat tizimlarini 
tasniflash uchun ishlatiladi. B2G tizimlarining namunasi elektron davlat 
xaridlari tizimidir. Keng m a’noda, bu tushuncha elektron m a’lumot al- 
mashish vositasidan foydalangan holda davlat yoki korxona muassa- 
salariga xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan k o ‘rsatiladigan har 
qanday pullik xizmatlami o ‘z ichiga oladi. B2G shakllari (davlat va biz­
nes o ‘rtasidagi o ‘zaro munosabatlar) quyidagilami o ‘z ichiga oladi:
• xizmatlami yetkazib berish va yetkazib berish b o ‘yicha davlat 
buyurtmalari;
• lizing munosabatlari, unda biznes ijarachi sifatida ishlaydi;
• moliyaviy lizing - uskunalami lizingga berish;
• davlat-xususiy sheriklik;
• imtiyoz shartnomalari.
C2B 
isteinolchi-biznes (Consumer-to-business) bu elektron tijorat 
intemetdan tovarlar yoki xizmatlami sotish uchun foydalanadigan tash­
kilotlar va sotuvchilami tovarlar yoki xizmatlarga o ‘z takliflarini joy-
281

---

lashtirish uchun qidirayotgan shaxslar o'rtasida amalga oshiriladi. Iste’- 
m olchiga kompaniyalar tomonidan taklif etilayotgan turli xil tovarlar va 
xizm atlaming narxini mustaqil ravishda belgilash imkoniyatini beradi. 
Elektron tijoratning ushbu turi qolganlarga nisbatan eng kam rivojlan­
gan. Bunga o ‘z xaridoriga mahsulot yoki xizmatni sotib olishni istagan 
narxini nomlash imkonini beradigan www.priceline.com amerika kom- 
paniyasi misol bo‘la oladi. Shunday qilib, talab shakllantiriladi, bu esa 
talab qilingan narx bo'yicha sotish b o ia d i degani emas. Sotuvchi joriy 
talablar m aium otlarini ishlatgan holda yakuniy qaromi qabul qiladi. 
C2B sayti xaridorlaming takliflari natijasida hosil b o ig a n narxni sotuv- 
chini topishda vositachi sifatida ishlaydi. Elance C2Bga misol b o iib , 
unda iste’molchi loyihani belgilangan muddatda e io n qiladi va bir 
necha soat ichida kompaniyalar yoki shaxslar iste’molchining talablarini 
ko‘rib chiqishadi va loyihaga ariza berishadi. Iste’molchi takliflami 
ko‘rib chiqadi va loyihani yakunlash uchun kompaniya yoki shaxsni tan- 
laydi. Elance butun dunyo bo'ylab iste’molchilarga bunday tranzaksiya- 
lar uchun uchrashuv joyi va platformasini taqdim etish orqali imkoniyat 
yaratadi. Mehmonxonalar, reyslar va avtoulovlami ijaraga berish b o 'y i­
cha eng yaxshi bitimlar.