Urganch davlat universiteti

va ularning tasnifi
Reja
1. Ijtimoiy ta’minot huquqining manbalari tushunchasi

2. Ijtimoiy ta’minot huquqi manbalari sanaluvchi qonunlar va boshka qonun xujjatlariga tavsifi

3. Ijtimoiy ta’minot huquqi manbalari sanaluvchi normativ- huquqiy hujjatlarni vakt, fazo va shaxslar urtasida amal kilishi

4. Ijtimoiy ta’minot huquqi manbalari sanaluvchi normativ- huquqiy xujjatlarni vakt, fazo va shaxslar urtasida amal kilishi

Ijtimoiy ta’minot huquqining manbalari tushunchasi

Hukuk manbai deganda ijtimoiy munosabatlarni davlat tommonidan tartibga solinishida kullaniladigan huquqiy shakllar nazarda tutiladi. Davlat huquq normalari vositasida ijtimoiy munosabatlar maromiga, unda ishtirok etayotgan shaxslar xul-atvoriga ta’sir etadi, huquq normalarini kabul kilish orkali jismoniy va yuriditk shaxslarga uzlariga tegishli huquq va erkinliklardan foydalanish, bu huquqlarga uchinchim shaxslar tomonida tajovuz kilingani takdirda esa ularni ximoya kilish choralari va usullarni nazarda tutadi. Qonun davlat erkini qonun xujjatlari orkali moddiylashgan xolda ifodalanish shaklidan iboratdir.

Ijtimoiy ta’minot huquqi ommaviy huquq soxasiga mansub bulgani tufayli uning predmeti jumlasiga kiruvchi ijtimoiy munosabatlar asosan davlat qonun xujjatlari bilan tartibga solinadi. Korxona va tashkilotlar tomonidan uz xodimlari va ularning oila a’zolariga korxona mablag‘lari xisobidan ijtimoiy-moddiy kumak berish bilan bog‘lik munosabatlar ularning uzlari tomonidan kabul kilingan shartnomaviy yusindagi lokal me’yoriy xujjatlar bilan tartibg solinishi mumkin.

Nodavlat mablag‘lari xisobidan xomiylar va boshka savob talab Fuqarolar tomnidan ijtimoiy ximoya aktlarini amalga oshirilishi o‘zbekiston respublikasi Fuqarolik kodeksi va uning asosidagi boshka qonun xujjatlariga binoan (shartnomalar tuzish va ularni ijro kilish) tartbga solinishi mumkin.

Ijtimoiy ta’minot davlatning maxsus vakolatli organlari tomonidan amalga oshirilganida barcha uchun majburiy tusdagi qonun xujjatlariga kura tartibga solinadi. Hukuk manbai sifatidagi, shu jumladan, ijtimoiy ta’minot huquqi manbai sifatida qonun xujjatlarining xususiyatlari, ularga kuyiladigan talablar va boshka kupgina masalalar O‘zbekiston Respublikasining “Normativ-huquqiy xujjatlar tug‘risida”gi qonunida mustaxkamlab kuyilgan

Ushbu qonunga kura huquqning manbai deb belgilangan shaklda kabul kilingan, umummajburiy davlat kursatmalari sifatida qonun xujjatlari normalarini belgilash, uzgartirish yoki bekor kilishga. Karatilgan rasmiy xujjatga aytiladi.

Ijtimoiy ta’minot huquqi manbalari jumlasiga kuyidagilar kiradi:

a)O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi;

b)O‘zbekiston Respublikasining qonunlari;

v)O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining karorlari;

g)O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari va karorlari;

d)O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining karorlari;

e)vazirliklar, davlat kumitalari va idoralarining xujjatlari;

j)maxalliy davlat xokimiyati organlarining karorlari.

O‘zbekiston respublikasida o‘zbekiston respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi suzsiz tan olinadi.

O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi oliy yuridik kuchga ega va O‘zbekiston Respublikasining butun xududida kullaniladi.

O‘zbekiston Respublikasida qonunlar va boshka normativ-huquqiy xujjatlar O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi asosida va uni ijro etish uchun kabul kilinadi xamda uning normalari va prinsiplariga zid kelishi mumkin emas.

Normativ-huquqiy xujjatlar rasmiy nashrlarda e’lon kilinishi kerak. Xdmmaning e’tibori uchun rasman e’lon kilinmagan qonun asosida xech kim sudlanishi, jazoga tortilishi yoki mol-mulkidan maxrum kilinishi mumkin emas.

Normativ-huquqiy xujjat rasman bayon tarzida e’lon kilinishiga yul kuyilmaydi.

Normativ-huquqiy xujjat rasman e’lon kilinganda uning barcha rekvizitlari kursatiladi.

Normativ-huquqiy xujjatlarni norasmiy nashrlarda e’lon kilishga, shuningdek ularni qonun xujjatlarining elektron ma’lumot tizimlari orkali tarkatishga bu xujjatlar rasmiy manbalarda e’lon kilinganidan sung xamda barcha rekvizitlari, e’lon kilingan rasmiy manbalari va kuchga kirish sanasini kursatish sharti bilan ruxsat etiladi. O‘zbekiston Respublikasining qonunlari va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining karorlari, shuningdek maxalliy davlat xokimiyati organlarining karorlari, agar xujjatlarning uzida boshka muddat kursatilgan bulmasa, rasman e’lon kilinganidan sung un kundan keyin kuchga kiradi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining karorlari tegishincha O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti yoki O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi belgilangan tartibda kuchga kiradi va ular e’lon kilinishi shart.

Vazirliklar, davlat kumitalari va idoralarining normativ-huquqiy xujjatlari, agar xujjatning uzida kechrok muddat kursatilgan bulmasa, O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida davlat ruyxatidan utkazilganidan sung un kundan keyin kuchga kiradi.

Vazirliklar, davlat kumitalari va idoralarining normativ-huquqiy xujjatlari davlat ruyxatidan utkazilgan kundan e’tiboran un kunlik muddat ichida barcha manfaatdor shaxslar e’tiboriga etkazilishi lozim. Normativ-huquqiy xujjatni manfaatdor shaxslar e’tiboriga etkazish normativ-huquqiy xujjat matni bi

Normativ-huquqiy xujjatlar orkaga kaytish kuchiga ega emas va ular amalga kiritilganidan keyin yuzaga kelgan munosabatlarga nisbatan tatbik etiladi.

Qonun, u amalga kiritilishiga kadar yuzaga kelgan munosabatlarga nisbatan, agar bu xollar qonunda bevosita nazarda tutilgan bulsa, tatbik etilishi mumkin. Agar qonun xatti-xarakatlar sodir etilgan paytda javobgarlikka sabab bulmagan yoki engilrok javobgarlikka sabab bulgan xatti-xarakatlar uchun yuridik va jismoniy shaxslarning javobgarligini belgilash yoki kuchaytirishni nazarda tutsa yoxud yuridik va jismoniy shaxslarga moddiy zarar keltirsa, qonunga orkaga kaytish kuchini berish mumkin emas.

Normativ-huquqiy xujjatlarni sharxlash normativ-huquqiy xujjatda noanikliklar topilgan, u amaliyotda notuG‘ri yoki mantikka zid tarzda kullanilgan xollarda amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofik qonunlarning normalariga O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi sharx beradi.

Qonun osti xujjatlariga ularni kabul kilgan organlar rasmiy sharx beradi.

SHarxlash jarayonida normativ-huquqiy xujjatlarga tuzatishlar, kushimchalar va aniklashtiruvchi normalar kiritilishiga yul kuyilmaydi.

Ijtimoiy ta’minot huquqi manbalari sanaluvchi qonunlar va boshka qonun xujjatlariga tavsifi

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi Fuqarolarning ijtimoiy - iktisodiy statusini belgilovchi, asosiy ijtimoiy, iktisodiy, madaniy huquqlarni uzida mustaxkamlovchi va ularning amalga oshirilish kafolatlarini nazarda tutuvchi oliy yuridik kuchga ega bulgan xujjat sanaladi.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 39-moddasi ijtimoiy ta’minot olish huquqi va uning kafolatlarini bevosita belgilaydi . Konstitutsiyaning boshka kupgina moddalari Fuqarolar erkinliklari , shaxs daxlsizligi, Fuqaroning uzviy huquqlaridan sanalmish shaxsiy va daxlsiz huquqlariga oid normalarni nazarda tutadi va ular xam ijtimoiy ta’minot huquqlarini amalga oshirilishida muxim urin tutadi. Jumladan, Konstitutsiyaning 18-moddasiga kura: “O‘zbekiston Respublikasida barcha Fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bulib, jinsi, irki, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chikishi, e’tikodi, shaxsi va ijtimoiy mavkeidan kat’i nazar, qonun oldida tengdirlar.

Imtiyozlar fakat qonun bilan belgilanib kuyiladi xamda ijtimoiy adolat prinsiplariga mos bulishi shart”.

Konstitutsiyaning 43-moddasiga binoan esa “Davlat Fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustaxkamlangan huquqlari va erkinliklarini ta’minlaydi”.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi ijtimoiy ta’minotga oid qonunchilik tizimi shakllanishi va rivojlanishi uchun ijtimoiy, iktisodiy, siyosiy yuridik zamin bulib xizmat kiladi.

1. Ijtimoiy ta’minotga oid qonunlar. Fuqarolarni ijtimoiy ta’minotini amalga oshirish va ularni ijtimoiy ximoyalash qonunlar asosida amalga oshiriladi. Qonun oliy yuridik kuchga ega va vakolatli davlat organi tomonidan kabul kilingan yuridik xujjat sifatida huquqlar va ularning kafolatlarini nazarda tutadi. Mamlakatimizda qonun ustuvorligi tamoyiliga amal kilinadi va shu tufayli xech bir qonunosti xujjati qonunlarga zid bulishi mumkin emas.

Fuqarolar ijtimoiy ta’minoti va ijtimoiy ximoyasi soxasida kuyidagi qonunlar amal kiladi:

a).O‘zbekiston Respublikasining Mexnat kodeksi. Kodeksning 16 bobi davlat ijtimoiy suG‘urtasi va ushbu manbadan ijtimoiy ta’minlashning asosiy koidalarni nazarda tutadi. ( 1 paragrafi - Umumiy koidalar (282-284-moddalar); ikkinchi paragrafi Davlat ijtimoiy sugurtasi buyicha beriladigan (285-288-moddalar); uchinchi paragrafi pensiya ta’minoti (289-294-moddalar) deb nomlanadi.

b).“Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti tuG‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni. Mazkur qonun O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi tomonidan 1993 yil 3 sentyabrda kabul kilingan va 1994 yil 1 iyuldan boshlab amalga kiritilgan. Tarkibiy tuzilishiga kura u:

Mukaddima,

1. 
   Bob. Umumiy koidalar (1-6 moddalar)
   
2. 
   Bob. YOshga doir pensiyalar (7-14 moddalar)
   
3. 
   Bob. Nogironlik pensiyalari (15-18 moddalar)
   
4. 
   Bob. Bokuvchisini yukotganlik pensiyalari (19-24 moddalar)
   
5. 
   Bob. Pensiyalarni va ish xakini xisoblab chikish tartibi (25-36 moddalar)
   
6. 
   Bob. Ish stajini xisoblab chikarish (37-42 moddalar)
   
7. 
   Bob. Pensiyalar tayinlash (43-48 moddalar)
   
8. 
   Bob. Pensiyalarni kayta xisoblash (49-51 moddalar)
   
9. 
   Bob. Pensiyalar tulash (52-67 moddalar) kismlardan iborat.
   

Davlat pensiya ta’minoti soxasidagi asosiy qonun sifatida

“Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti tuG‘risida”gi qonun bu sogxadagi barcha asosiy normalarni belgilab beradi.

v).O‘zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning jamG‘arib boriladigan pensiya ta’minoti tuG‘risida“gi qonuni. Mazkur qonun 2004 yil 2 dekabrda kabul kilingan va 2005 yil 1 yanvardan amalga joriy kilingan. Qonunning vazifasi Fuqarolarning jamG‘arib boriladigan pensiya ta’minoti soxasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat.

O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolari, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi xududida doimiy yashovchi chet el Fuqarolari va Fuqaroligi bulmagan shaxslar jamG‘arib boriladigan pensiya ta’minoti olish huquqiga ega.

Ushbu qonun uz tarkibiy tuzilishiga kura kuyidagicha:

1. 
   Umumiy koidalar (1-5-moddalar)
   
2. 
   JamG‘arib boriladigan pensiya tizimini tashkil etish (6-15- moddalar)
   
3. 
   JamG‘arib boriladigan pensiya tulovlarini olish tartibi (16-23- moddalar)
   
4. 
   YAkunlovchi koidalar (24-27-moddalar).
   

g).“O‘zbekiston Respublikasida nogironlarni ijtimoiy ximoya kilish tuG‘risida”gi qonun. (YAngi taxriri). Mazkur Qonunning yangi taxriri O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 2008 yil 11 iyulda kabul kilingan.

Qonun uz tuzilishiga kura kuyidagichadir:

1. 
   bob. Umumiy koidalar (1-8-moddalar)
   
2. 
   bob. Nogironlarning ijtimoiy infratuzilma ob’ektlariga tuskinliksiz kirishi, transportdan, aloka va axborot vositalaridan tuskinliksiz foydalanishi uchun sharoitlar yaratish (9-11-moddalar)
   
3. 
   bob. Nogironlarni reabilitatsiya kilish (12-14-moddalar)
   
4. 
   bob. Nogironlarning ta’limi va ularni kasbga tayyorlash (15-22-moddalar)
   
5. 
   bob. Nogironlar mexnati (23-25-moddalar)
   
6. 
   bob. Nogironlarga ijtimoiy yordam kursatish (26-31-moddalar)
   
7. 
   bob. Nogironlarning jamoat birlashmalari (32-34-moddalar)
   
8. 
   bob. YAkunlovchi koidalar (35-36-moddalar).
   

Ushbu konkunda nogronlarni ijtmoiy ta’minlash va ularga ijtimoiy xzmatlar kursatish yuzasidan kafolatlar nazarda tutilgan.

Mazkur qonuning 5-moddasiga kura: “Davlat nogironlar turmush faoliyatining cheklanganligini baxolash asosida ularning ijtimoiy yordam xamda ximoya chora-tadbirlariga bulgan extiyojlari xisobga olinishi ta’minlanishini, nogironlarni reabilitatsiya kilish va ijtimoiy ximoya kilishning qonun xujjatlarida nazarda tutilgan turlaridagi dasturlar amalga oshirilishini, nogironlarning jamiyat bilan uYG‘unlashishi uchun sharoitlar yaratilishini, nogironlarni kamsitishning barcha shakllaridan ximoya kilishni ta’minlash yuzasidan zarur chora-tadbirlar kurilishini kafolatlaydi”

d). O‘zbekiston Respublikasiing “Homiylik tyG‘risida”gi qonuni. Bu qonun 2007 yil 2 mayda kabul kilingan bulib, uning maksadi xomiylik soxasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat.

Homiylik kuyidagi maksadlarda amalga oshiriladi: Fuqarolarni ijtimoiy jixatdan kullab-kuvvatlash va ximoya kilish, shu jumladan, axolining ijtimoiy jixatdan muxofaza kilinmagan va kam ta’minlangan toifalarining moddiy axvolini yaxshilash, uz jismoniy yoki intellektual xususiyatlari, boshka xolatlar sababli mustakil ravishda uz huquqlarini amalga oshira olmaydigan xamda qonuniy manfaatlarini ximoya kila olmaydigan ishsizlarni, nogironlarni va boshka shaxslarni ijtimoiy reabilitatsiya kilish;

xalklar urtasida tinchliq dustlik va totuvlikni mustaxkamlashga kumaklashish;

oilaning jamiyatdagi nufuzi va rolini mustaxkamlashga kumaklashish; onaliq bolalik va otalikni ximoya kilishga kumaklashish; ta’lim, fan, madaniyat, san’at, ma’rifat soxasidagi faoliyatga, shuningdek shaxsning ma’naviy kamol topishiga kumaklashish;

kasalliklar profilaktikasi va Fuqarolar soG‘liG‘ini saklash soxasidagi faoliyatga, shuningdek soG‘lom turmush tarzini tarG‘ib kilishga. kumaklashish, Fuqarolarga ma’naviy-ruxiy yordam kursatish;

jismoniy tarbiya va ommaviy sport soxasidagi faoliyatga kumaklashish; axolini tabiiy ofatlar, ekologiya, sanoat xalokatlari yoki boshka xalokatlar okibatlarini bartaraf etishga, baxtsiz xodisalarning oldini olishga tayyorlash;

terrorchilik xarakatlari, tabiiy ofatlar, ekologiya, sanoat xalokatlari yoki boshka xalokatlar natijasida jabrlanganlarga yordam kursatish;

atrof tabiiy muxitni muxofaza kilish; madaniy meros ob’ektlarini muxofaza kilish.

Qonun xujjatlariga muvofik xomiylik boshka maksadlarda xam amalga oshirilishi mumkin.

Tijorat tashkilotlariga, siyosiy partiyalarga va xarakatlarga pul mablaG‘lari xamda boshka moddiy mablaG‘lar berish, uzga shaklda yordam kursatish, shuningdek ularni kullab-kuvvatlash xomiylik xisoblanmaydi.

Saylovoldi tashvikoti va referendumga kuyilgan masalalar buyicha tashvikot maksadida xomiylik kilish takiklanadi.

Qonunga zid bulgan xar kanday faoliyatni xomiylik vositasida kullab- kuvvatlash takiklanadi.

Homiylik kuyidagi maksadlarda amalga oshiriladi: Fuqarolarni ijtimoiy jixatdan kullab-kuvvatlash va ximoya kilish, shu jumladan, axolining ijtimoiy jixatdan muxofaza kilinmagan va kam ta’minlangan toifalarining moddiy axvolini yaxshilash, uz jismoniy yoki intellektual xususiyatlari, boshka xolatlar sababli mustakil ravishda uz huquqlarini amalga oshira olmaydigan xamda qonuniy manfaatlarini ximoya kila olmaydigan ishsizlarni, nogironlarni va boshka shaxslarni ijtimoiy reabilitatsiya kilish;

xalklar urtasida tinchliq dustlik va totuvlikni mustaxkamlashga kumaklashish;

oilaning jamiyatdagi nufuzi va rolini mustaxkamlashga kumaklashish; onaliq bolalik va otalikni ximoya kilishga. kumaklashish; ta’lim, fan, madaniyat, san’at, ma’rifat soxasidagi faoliyatga, shuningdek shaxsning ma’naviy kamol topishiga kumaklashish;

kasalliklar profilaktikasi va Fuqarolar soG‘liG‘ini saklash soxasidagi faoliyatga, shuningdek soG‘lom turmush tarzini tarG‘ib kilishga. kumaklashish, Fuqarolarga ma’naviy-ruxiy yordam kursatish;

jismoniy tarbiya va ommaviy sport soxasidagi faoliyatga kumaklashish; axolini tabiiy ofatlar, ekologiya, sanoat xalokatlari yoki boshka xalokatlar okibatlarini bartaraf etishga, baxtsiz xodisalarning oldini olishga tayyorlash;

terrorchilik xarakatlari, tabiiy ofatlar, ekologiya, sanoat xalokatlari yoki boshka xalokatlar natijasida jabrlanganlarga yordam kursatish;

atrof tabiiy muxitni muxofaza kilish; madaniy meros ob’ektlarini muxofaza kilish.

Qonun xujjatlariga muvofik xomiylik boshka maksadlarda xam amalga oshirilishi mumkin.

Tijorat tashkilotlariga, siyosiy partiyalarga va xarakatlarga pul mablaG‘lari xamda boshka moddiy mablaG‘lar berish, uzga shaklda yordam kursatish, shuningdek ularni kullab-kuvvatlash xomiylik xisoblanmaydi.Saylovoldi tashvikoti va referendumga kuyilgan masalalar buyicha tashvikot maksadida xomiylik kilish takiklanadi.

Qonunga zid bulgan xar kanday faoliyatni xomiylik vositasida kullab- kuvvatlash takiklanadi.

Mazkur qonun tuzilishiga kura kuyidagi kurinishga ega:

1. 
   bob. Umumiy koidalar (1-5-moddalar)
   
2. 
   bob. Homiylik tashkilotlari (6-12-moddalar)
   
3. 
   bob. Homiylikning amalga oshirilishida davlatning ishtirok etishi. Xalkaro xomiylik faoliyati (13-18-moddalar)
   
4. 
   bob. YAkunlovchi koidalar (19-23-moddalar)
   

e). “Ish beruvchining Fuqarolik javobgarligini majburiy

suG‘urta kilish tyG‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining 2009 yil 16 apreldagi qonuni . Ushbu Qonunning maksadi ish beruvchining Fuqarolik javobgarligini majburiy suG‘urta kilish soxasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat.

Mazkur qonunga kura xodim uz mexnat vazifalarini bajarishi bilan boG‘lik xolda mexnatda mayib bulishi, kasb kasalligiga chalinishi yoki soG‘liG‘ining boshkacha tarzda shikastlanishi munosabati bilan uning xayoti yoki soG‘liG‘iga etkazilgan zararning urnini koplash buyicha ish beruvchi uz Fuqarolik javobgarligini sugurtalashi shart.

Qonunning tarkibiy tuzilishi kuyidagilarni uz ichiga oladi:

1. 
   bob.Umumiy koidalar (1-4-moddalar)
   
2. 
   bob.Ish beruvchining Fuqarolik javobgarligini majburiy suG‘urta kilishni amalga oshirish shartlari va tartibi (5-11-moddalar)
   
3. 
   bob.Ish beruvchining Fuqarolik javobgarligini majburiy suG‘urta kilish buyicha suG‘urta xodisasi yuz berganda suG‘urta tovonini tulash (12-16-moddalar)
   
4. 
   bob.Ish beruvchining Fuqarolik javobgarligini majburiy suG‘urta kilish sub’ektlarining huquq va majburiyatlari (17-20-moddalar)
   
5. 
   bob. Sugurtalovchi va annuitetlar shartnomasi buyicha sugurtalovchi faoliyatining uziga xos xususiyatlari (21-23-moddalar)
   
6. 
   bob.YAkunlovchi koidalar (24-27-moddalar).
   

YUkorida kayd etilgan qonunlardan tashkari yana bir kator qonunlar xam ijtimoiy ta’minot va ijtimoiy ximoya maslalariga taalluklidir. (Masalan,“Fuqarolar soG‘liG‘ini saklash tuG‘risida”gi, “Axolini ish bilan ta’minlash tuG‘risida”gi, “Sil kasalligidan muxofaza kilish tuG‘risida”gi va boshka qonunlar.

3.