Urganch davlat universiteti

Ijtimoiy ta’minot huquqi manbalari sanaluvchi normativ- huquqiy xujjatlarni vakt, fazo va shaxslar urtasida amal kilishi

Qonun xujjatlarining vakt, xudud va shaxslar urtasida amal kilishiga doir koidalar yukorida kayd etib utilgan “Normativ huquqiy xujjatlar tuG‘risida”gi qonunda nazarda tutilgan.

Ijtimoiy ta’minot soxasidagi normativ-huquqiy xujjatlar vakt, xudud (fazo) va shaxslar orasida kullaniladi xamda ushbu muxitlarda amal kilish xususiyatlarini tuG‘ri tushunib etish ularniui tuG‘ri tatbik etilishi, qonunchilikniui mustaxkamlanishi, xatolar oldiniui olinishida muxim axamiyatga ega buladi.

Ijtimoiy ta’minot soxasidagi qonun xujjatlari vakt doirasida kuchga kirgan paytidan boshlab bekor kilinguniga kadar yoki uning urniga boshka normativ-huquqiy xujjat kabul kilinguniga kadar amalda buladi. Ularniui vakt doirasida amalda bulishi, kuchga kirish vakti, bekor kilinishi yoki amal kilishining tugatilishi masalalari O‘zbekiston Respublikasining «Normativ-huquqiy xujjatlar tuG‘risida»gi qonunida (26-modda) belgilab kuyilgan.

Ijtimoiy ta’minotga oid normativ-huquqiy xujjatlar odatda O‘zbekistonning butun xududida amal kiladi. Ammo uning bevosita uzida

yoki normativ-huquqiy xujjatni amalga kiritish tuG‘risidagi karorda uning xudud buyicha ta’siri cheklanishi mumkin (masalan, rayon koeffitsienti kushib berish xakidagi aktlar fakat tegishli xududlarda kullanilishi va xokazo).

Ijtimoiy ta’minot munosabatlariga taallukli bulgan qonun xujjatlari shaxslar urtasida amal kiladi va bunda ular odatda barcha yuridik va jismoniy shaxslar uchun majburiy kuchga ega buladi.

«Normativ-huquqiy xujjatlar tuG‘risida»gi qonunning 29-moddasida:

«Normativ-huquqiy xujjatlarning amal kilishi O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolari va yuridik shaxslariga, agar O‘zbekiston Respublikasining xalkaro shartnomasida boshka koida belgilanmagan bulsa, shuningdeq O‘zbekiston Respublikasi xududidagi xorijiy yuridik shaxslarga, ajnabiy Fuqarolar va Fuqaroligi bulmagan shaxslarga tatbik etiladi», deyiladi.

Normativ-huquqiy xujjatning uzida u kullaniladigan shaxslar doirasi cheklab kuyilishi mumkin. Masalan, «Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti tuG‘risida»gi qonunda belgilangan pensiya olish huquqi fakat jismoniy shaxslargagina taallukli, yoki bulmasa, pensiya jamG‘armasiga ish xaki fondidan badallar tulash majburiyati fakat yuridik shaxslargagina kullaniladi va xokazo.

Ijtimoiy-ta’minotga oid qonun xujjatlarini sharxlash - uning mazmunini ochib berish, noanikliklar yuzasidan tushuntirish berishdan iborat. Ularni rasmiy sharxlash va ilmiy sharxlash uzaro farklanadi.

Ijtimoiy ta’minot soxasidagi qonun xujjatlarini rasmiy sharxlash «Normativ-huquqiy xujjatlar tuG‘risida»gi qonunning 31-moddasida bayon etilgan. Rasmiy sharxlash O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi tomonidan yoki qonun xujjatini kabul kilgan davlat organi tomonidan amalga oshirilishi mumkin.

Qonun xujjatlarini ilmiy sharxlash ayrim olimlar, mutaxassislar, ilmiy muassasalar tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Rasmiy sharxlashdan fark kilib, ilmiy sharxlash koidalari majburiy yuridik kuchga ega bulmaydi va qonun mazmunini tuG‘ri tushunish, tuG‘ri kullashga yordam berishga karatiladi. Bunday norasmiy sharxlash ayrim xollarda sud organlari tomonidan xam amalga oshirilishi mumkin.