Urganch davlat universiteti

Ijtimoiy ta’minot huquqining maxsus tamoyillari jumlasiga kuyidagilarni kiritish mumkin:

1. 
   Ijtimoiy ta’minotning umumiyligi va keng kamrovli tusga egaligi. Bunda Fuqarolarni millati, jinsi, ijtimoiy mavkei va boshka farklaridan kat’i nazar muayyan kursatkichlar mavjud bulgani takdirda teng asoslarda ijtimoiy ta’minot olishlari tushuniladi. SHuni kayd etish kifoyaki, bugungi kunda uch yarim millionga yakin Fuqarolar davlat pensiyalari bilan, yuz minglab oilalar xamda extiyojmand Fuqarolar nafakalar va boshka moddiy yordamlar olmokdalar, ana shu maksadlar uchun davlat byudjetidan ulkan moliyaviy mablaG‘lar sarflanmokda.
   
2. 
   Ijtimoiy ximoyaning manzilli va anik yunaltirilganligi xamda bokmandlalikka yul kuyilmasligi.Ijtimoiy ximoya choralari uzining salomatligi axvoli, yoshi, oilaviy sharoyiti yoki boshka ob’ektiv sabablarga kura uzini uzi mustakil ta’minlashga kodir bulmagan, davlat va jamiyat kumagiga muxtoj bulgan va muxtoj deb topilgan Fuqarolar va oilalargagina kursatilishi mumkin.
   

Bozor munosabatlari choG‘ida uz saloxiyat va imkoniyatlaridan tulik foydalanmagan xolda davlat yordamiga kuz tikishga yul kuyib bulmaydi, zeroki, davlatning barcha Fuqarolarni teng va yalpisiga ijtimoiy ta’minlash imkoni mavjud emas. SHu sababli mexnatga yarokli Fuqarolar eng avvalo uz kuch va imkoniyatlariga tayanmoklari lozim. Ijtimoiy ximoyani anik yunaltirilganligi va manzilli tarzda amalga oshirilishi qonun xujjatlari bilan mustaxkamlangan.

3. 
   Ijtimoiy ta’minot uchun ajratiladigan mablaG‘ning etarli darajadaligi. YA’ni: pensiyalar va mikdori belgilanish paytida turmush kechirish uchun zarur bulgan eng kam mablaG‘ kursatkichi, iste’mol dasturxoni tarkibiga kiruvchi eng zarur maxsulotlar va xizmatlar tuplami uchun zarur bulgan mablaG‘ning eng kam darajasi e’tiborga olinishi ushbu tamoyil moxiyatini tashkil etadi. Pensiyalarning eng kam mikdorlari, va ularning eng kam mikdorlari qonun xujjatlari bilan belgilab kuyilishi xamda ushbu eng kam mikdordan kam bulishiga yul kuyilmasligi, ushbu eng kam mikdorlarni vakti-vakti bilan kayta kurilib, indeksatsiya kilib turilishi orkali mazkur tamoyil ruyobga chikariladi.
   

Ijtimoiy ta’minotning etarli darajada bulishi tamoyili BMTning 1966 yil 19 dekabrdagi iktisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar tuG‘risidagi xalkaro paktning 11-moddasi, 1-bandida nazarda tutilgan: «Ushbu Paktda ishtirok etuvchi davlatlar xar bir kishi uzi va oilasi uchun etarli ozik-ovkat, kiyim-kechak va uy-joy xamda turmush sharoiti tuxtovsiz yaxshilanib borishini uz ichiga oladigan etarli turmush darajasi bulishi huquqini e’tirof etadi» degan bosh koidaga asoslanadi.

4. 
   Ijtimoiy ta’minotning amalga oshirilishida Fuqarolarning uzini-uzi boshkarish organlari, korxona va tashkilotlar, jamoat birlashmalarining bevosita ishtirok etishlari tamoyili. Mamlakatimizda Fuqarolik jamiyati barpo etilayotganligi, kuchli davlatchilikdan kuchli jamiyatga tomon rivojlanib borilayotganligi namoyon bulishi kurinishlaridan biri - davlatga xos funksiyalar jamiyatga utkaza borilayotganligida, avval davlat organlari bajarib kelgan vazifalar boskichma-boskich Fuqarolar yiG‘inlari, boshka jamoat organlari zimmasiga yuklanayotganligida kuzga tashlanadi. Uzbekiston Respublikasi Prezidentining 1999 yil 13 yanvardagi «Axolini anik yunaltirilgan ijtimoiy madad bilan ta’minlashda Fuqarolarning uzini-uzi boshkarish organlari rolini oshirish tuG‘risida»gi Farmoni kabul kilindi.
   

Bugungi kunda ijtimoiy ta’minotning amalga oshirilishida korxona va tashkilotlar, ularning mexnat jamoalari, turli nodavlat-noxukumat jamG‘armalari, xayriya tashkilotlari, tadbirkor Fuqarolar va boshka shaxslar xam ishtirok etib kelmokdalar. Bu tendensiyaning tobora kuchayib borishi bashorat kilinmokda. Binobarin ojizlarga raxm-shafkat kilish, yordam kulini chuzish, saxovatpeshaliq baG‘rikenglik uzbek xalkining milliy xususiyati bulib, avloddan-avlodga utib kelayotgan bebaxo an’analarimizdan, kadimiy kadriyatlarimizdan sanaladi.

Bozor isloxotlarini izchil amalga oshirish, yirik davlat ijtimoiy dasturlari, Jumladan, “Sog‘lom Avlod”, “Ona Va Bola”, “Sixat-Salomatlik Yili”, “Oila Yili”, “Ijtimoiy ximoya yili”, “YOshlar yili” va boshka dasturlarni xayotga tatbik etish orkali mamlakatda insonning, avvalo, bolalar, ayollar, yoshlarning ijtimoiy, iktisodiy huquqlarini butun choralar bilan ximoya kilish, ularning xar tomonlama barkamol rivojlanishi uchun barcha zarur shart-sharoitlar yaratildi.

5. 
   Mamlakatimizda ijtimoiy ta’minot xilma-xil shakllarda amalga oshirilishi tamoyili. Ijtimoiy ta’minotga oid qonunchilik xujjatlarida ta’minot xar xil shakllarda, xususan, pensiyalar, , bir martalik moddiy yordamlar, ijtimoiy xizmatlar kursatish, muayyan imtiyozlar va engilliklar kurinishida amalga oshirilishi nazarda tutilgan. Kelgusida ijtimoiy yordam kursatish shakllari yanada xilma-xillashuvi shaklan mukammallashib borishi kutilmokda.
   

Ijtimoiy ta’minotning kaysi shaklda amalga oshirilishi masalasi anik shart-sharoitlar xisobga olingani xolda qonun xujjatlari bilan belgilab kuyiladi.

Ijtimoiy ta’minotning asosiy shakli pensiyalar va berishdan iborat ekanligi shubxasiz xamda ijtimoiy ta’minotning ushbu ikki shakli etakchi mavkeini saklab kolishi aniq ammo pensiya va xam shaklan takomillashtirib borilishi tabiiy xoldir.

6. 
   Ijtimoiy ta’minotni nodavlat, xomiylar mablaG‘lari xisobidan amalga oshirilishining davlat tomonidan xar tomonlama raG‘batlantirilishi va kullab-kuvvatlanishi t amoyili.
   

Odatda Fuqarolar ijtimoiy ta’minot uchun oldindan badallar tulamaydilar (qonunda kuzda tutib kuyilgan xollardan, yakka tadbirkor va dexkon xujaligi a’zosi bulgan Fuqarolardan tashkari) va ijtimoiy ta’minot byudjet mablaG‘lari, byudjetdan tashkari pensiya jamG‘armasi mablaG‘lari xisobidan amalga oshiriladi. Ammo kelgusida pensiya ta’minoti tizimlarida isloxotlar kilinishi natijasida Fuqarolarning shaxsiy mablaG‘lari xisobiga parallel pensiya ta’minoti tizimlari xam vujudga keltirilishi mumkin. Jaxonning ayrim rivojlangan mamlakatlarida ana shunday nodavlat ijtimoiy ta’minot tizimlarining mavjudligi va amal kilib turganligi, xozirda mustakil bulgan xamdustlik davlatlarining ba’zilarida xam shunday nodavlat pensiya ta’minoti tizimlarini barpo etilayotganligi bizning mamlakatimizda xam kelgusida ana shunday uzgarishlar bulishi mumkinligini istisno etmaydi.

7. 
   Ijtimoiy ta’minotni amalga oshirilishi ustidan davlat va jamoat nazoratining urnatilganligi tamoyili.
   

Ijtimoiy ta’minotga oid mablaG‘larni uz vaktida va tulik xajmda tulanishi maksadga muvofik va tuG‘ri sarflanishi, ijtimoiy ta’minotni amalga oshiruvchi davlat xamda jamoat organlari, ularning mansabdor shaxslari faoliyatining qonuniyligi ustidan umumiy nazoratni Uzbekiston Respublikasi prokuratura organlari amalga oshiradi.

Uzbekiston Respublikasining «Prokuratura tuG‘risida»gi qonunining 4-moddasiga muvofik: «Vazirliklar, davlat kumitalari, idoralar, Fuqarolarning uzini uzi boshkarish organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, xokimlar va boshka mansabdor shaxslar tomonidan qonunlarning ijro etilishi ustidan nazorat kilittt;

Fuqaroning huquq xamda erkinliklarini ta’minlashga karatilgan qonunlar ijrosi ustidan nazorat kilish» prokuratura organlari faoliyati yunalishlaridan sanaladi.

Prokuratura organlari tomonidan amalga oshiriladigan nazorat shakllari, usullari va vositalari yukorida eslatilgan «Prokuratura tuG‘risida»gi qonunda nazarda tutilgan.

Mexnat va axolini ijtimoiy muxofaza kilish vazirligi nazorat kilish funksiyasini amalga oshirish mexanizmlari idoraviy me’yoriy xujjatlar bilan belgilab kuyiladi.

Ijtimoiy ta’minotning tugri amalga oshirilishi ustidan ta’sirchan va samarali nazorat urnatilishi bu soxada qonuniylikni ta’minlash, mablaG‘larni uz egalariga etib borishini ta’minlashning asosiy kafolatlaridan sanaladi.

Ijtimoiy ta’minot huquqida boshka bir kator tamoyillar xam amal kiladi.
4-mavzu Ijtimoiy ta’minotga oid huquqiy munosabatlar tushunchasi va ularning umumiy tavsifi.