Urganch davlat universiteti

Ijtimoiy ta’minotga oid huquqiy munosabatning ob’ektlari.

«Ob’ekt» - lotincha suz bulib, mavzu degan ma’noni anglatadi. xar kanday huquqiy munosabatning zamirida yotgan xayotiy xodisalarni, narsa va jarayonlarni tartibga solishga karatilgan muayyan vazifani utaydi. SHu bois ob’ektsiz, ya’ni xech narsaga karatilmagan, xech narsaga ta’sir kursatmaydigan huquqiy munosabat bulmaydi».

Huquqiy munosabat ob’ektlari moddiy boyliklar, nomulkiy-shaxsiy ne’matlar, muayyan mulkiy yoki nomulkiy huquqlardan iborat bulishi mumkin.

Ijtimoiy ta’minotga oid huquqiy munosabat ob’ekti bulib pensiyalar, va boshka ijtimoiy yordamlar, turli imtiyozlarga nisbatan Fuqarolarda bulgan huquqlar sanaladi.

Ijtimoiy ta’minotga oid huquqiy munosabat tarkibining ikkinchi muxim elementi - bu munosabatning sub’ektlari katnashchilaridir. HUQUQiy munosabatning sub’ektlari sifatida xar doim sub’ektiv huquqlar, yuridik majburiyatlarga ega bulgan jismoniy va yuridik shaxslar xamda davlatning uzi (uz organlari va muassasalari orkali) ishtirok etadi.

SHaxs huquq sub’ekti sifatida huquqiy munosabatlarda katnasha olishi uning huquq sub’ektlilik layokatiga ega ekanligiga boG‘lik buladi. «Huquqiy sub’ektlilik - huquq sub’ekti bula olish kobiliyatidir. Huquq normasi, huquqiy sub’ektlik va yuridik fakt huquqiy munosabatlar vujudga kelishining shart-sharoitlari xisoblanadi».

Ijtimoiy ta’minotga oid munosabatlarda munosabat sub’ekti bulib kuyidagilar katnashadilar:

1. 
   Fuqarolar (tegishli xollarda chet el Fuqarolari, Fuqaroligi bulmagan shaxslar);
   
2. 
   YUridik shaxslar (mulkchilik shakli, xujalik yuritish usulidan kat’i nazar);
   
3. 
   YUridik shaxs makomiga ega bulmagan yakka tadbirkorlar, dexkon xujaligining a’zolari;
   
4. 
   Davlat (uzining ijtimoiy ta’minotni amalga oshiruvchi, ijtimoiy ta’minot tizimini boshkaruvchi organlari, muassasalari orkali);
   
5. 
   Fuqarolarning uzini uzi boshkarish organlari;
   
6. 
   Oila - yaxlit, bir butun xolda.
   

Ijtimoiy ta’minot soxasidagi huquqiy munosabatlarda katnashuvchi shaxslarning huquq layokatlari va muomala layokatlari, vakolatlari, majburiyatlari xamda javobgarliklari xajmi Fuqarolik qonunlarida; korxonalarning Ustav va nizomlarida va boshka qonunchilik aktlarida belgilab kuyiladi.

Ijtimoiy ta’minotga oid huquqiy munosabat mazmuni uchinchi elementni tashkil etadi va u munosabat ishtirokchilarining huquqlari xamda sub’ektiv majburiyatlaridan tashkil topadi. Ijtimoiy ta’minotga oid huquqiy munosabat mazmuni qonun xujjatlariga kura uning sub’ektlariga berilgan huquqlar xamda vakolatlar, yuklatilgan majburiyatlarga kura belgilanadi.

Ijtimoiy ta’minot huquqiy munosabatlari katnashchilarining huquqlari va manfaatlari qonunlarga muvofik ma’muriy usulda (yukori turuvchi davlat yoki jamoat organi orkali) yoki sud tartibida ximoya kilinishi mumkin.

Ijtimoiy ta’minotga oid huquqiy munosabatlar maksadga kura:

a) huquqlarni amalga oshirishga karatilgan;

b) huquqlarni ximoya kilishga karatilgan;

v) huquqlarni tan olishga - belgilashga karatilgan;

g) protsessual munosabatlarga bulinishi mumkin;

d) javobgarlikka oid munosabatlar.

Ijtimoiy ta’minotni amalga oshirish shakllariga kura esa bu munosabatlarni:

1. 
   Mexnat staji va uzok yillik xizmat muddatini belgilashga oid munosabatlar;
   
2. 
   Pensiya tayinlash, tulash soxasidagi munosabatlar;
   
3. 
   tayinlash va tulashga oid munosabatlar;
   
4. 
   Fuqarolarga ijtimoiy yordam kursatish soxasidagi munosabatlar;
   
5. 
   YOlG‘iz Fuqarolarni kariyalar uyi va nogironlar uylariga joylashtirish, u erda saklash-ta’minlashga oid munosabatlar;
   
6. 
   Axolining muayyan tabakalariga ijtimoiy imtiyozlar va engilliklar berish bilan boG‘lik munosabatlar;
   
7. 
   Ijtimoiy ta’minot sifatini, ijtimoiy ta’minot berilishida qonunlarga amal kilinishini nazorat kilish bilan boG‘lik bulgan munosabatlar va boshka munosabatlarga bulish mumkin.
   

Ijtimoiy ta’minotga oid munosabatlarning xar bir turini huquqiy tartibga solishga oid xususiyatlar tegishli qonun xujjatlarida nazarda tutib kuyilgan.
Ijtimoiy ta’minotga oid huquqiy munosabatlarining sub’ektlari. Ijtimoiy ta’minot soxasida huquq layokati va muomala layokati.

Uzbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 6 aproelda kabul kilgan “Axoli bandligini oshirish xamda mexnat va axolini ijtimoiy muxofaza kilish organlari faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari tuG‘risida”gi PK-616-sonli Karori²⁶ga kura axoli daromadlari va farovonligi darajasini ustirishning G‘Oyat muxim omili sifatida uning bandligini oshirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratish, mexnat bozori infratuzilmasini yanada rivojlantirish, odamlarni ijtimoiy ximoya kilish tizimini mustaxkamlash, ushbu masalalarni xal etishda mexnat va axolini ijtimoiy muxofaza kilish organlarining rolini faollashtirish xamda javobgarligini kuchaytirish, shuningdek ular faoliyatini tashkil kilishni takomillashtirish maksadid ijtimoiy ta’minot organlari tizimi va ularning ish faoliyati takomillashtirldi.

Ijtimoiy ta’minot va ijtimoiy xmoyalash yuzasidan huquqiy munosabatlarning ob’ekti bulib Fuqarolarga bu soxada berilgan huquqlar va ularning amalga oshirilishi jarayonida yuz beruvchi qonun xujjatlari bilan tartibga solinishi lozim bulgan ijtimoiy munosabatlar sanaladi.

Ijtimoiy ta’minotni amalga oshirish bilan boG‘lik bulgan munosabatlarda tutrli-tuman shaxslar ishtirok etadilar, ularning maksadi, ishtirok etish usullari va huquqiy makomi bir - biridan jiddiy fark kiladi.

Ijtimoiy ta’minotga oid munosabat ishtirokchilarining bu munosabatlar choG‘idagi uziga xos urni va yuridik statusini tuG‘ri belgilash qonunlarni tuG‘ri tatbik etilishiga, huquqbuzarlik xolatlarining oldi olinishiga yordam beradi.

Ijtimoiy ta’minotga oid munosabatlar ommaviy huquqiy munosabat bulgani tufayli bu munosabatlarda vakolatli davlat rxlrganlari uziga xos sub’ekt sifatida ishtirok etadilar.

Xozir amalda tarkib topgan tarkibiy tuzilishga kura pensiya va nafakalar tayinlash va tulashga oid munosabatlarda Uzbekiston Respublikasi Moliya vazirligi koshidagi Byudjetdan tashkari pensiya jamG‘armasi, ijtimoiy ximoyaning natural kurinishlari amalga oshirilishida esa Uzbekiston Rekspublikasi Mexnat va axolini ijtimoiy muxofaza kilish vazirligi va ularning joylardagi organlari etakchi urinni egallaydilar.Fuqarolarga va oilalarga bevosita ijtimxoiy yordamni amalga oshirilishida Fuqarolarning uzini uzi boshkarish organlari xam yuksak mavkega egadir.

Bulardan tashkari, ijtmoiy ta’minot va ijtimoiy ximoya bilan boG‘lik munosabatlarda ta’minot oluvchi sub’ektlar sifatida Fuqarolar (ayrim Fuqaro yoki oila), nodavlat-notijorat tashkilotlari, korxona va tashkilotlar xam ishtirok etishlari mumkin.

Kuyida ularning xar kaysisini aloxida-aloxida kurib chikamiz.
Fuqarolar (oila) ijtimoiy ta’mnot huquqi sub’ekti sifatida.

Uzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofik (18-modda) Uzbekiston Respublikasida barcha Fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bulib, jinsi, irki, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chikishi, e’tikodi, shaxsi va ijtimoiy mavkeidan kat’i nazar, qonun oldida tengdirlar.

Imtiyozlar fakat qonun bilan belgilanib kuyiladi xamda ijtimoiy adolat prinsiplariga mos bulishi shart.

Uzbekiston Respublikasi xududidagi chet el Fuqarolarining va Fuqaroligi bulmagan shaxslarning huquq va erkinliklari xalkaro huquq normalariga muvofik ta’minlanadi.

Ijtimoiy ta’minot soxsida Fuqarolarga teng huquq layokati berilgan bulib, yoshi, jimoniyo va ruxy xolatidan kat’iy nazar teng huquq layokatidan foydalanadilar. Tegishli xollarda xomila xolida bulgan Fuqarolarning huquqlari tan olinishi mumkin.(masalan, marxum bokuvchi tirikligi paytida xomila xolida bulgan va u vafot etganidan sung tirik tugilgan farzandi).

Fuqarolarning ijtimoiy ta’minot soxsidagi huquqlari voyaga etganlaridan sung bevosita uzlari tomonidan amalga oshiriladi.

Voyaga etmagan, ruxiy kasallgi yoki akli zaifligi tufali, shuningdeq jismoniy nuksonlar mavjudligi sbabli uz huquqlarini bevosita amalga oshiraolmaydigan Fuqarolarning tijtimoiy ta’minot olish huquqlari ularning xomiylari, vasiylari, qonuniy vakillari tomonidan ishonchnomaga asosan amalga oshiriladi.

Ishonchnomaga, qonunga, sud karoriga yoki vakil kilingan davlat organining xujjatiga asoslangan vakolat bilan bir shaxs (vakil) tomonidan boshka shaxs (vakolat beruvchi) nomidan tuzilgan bitim vakolat beruvchiga nisbatan Fuqarolik huquq va majburiyatlarini bevosita vujudga keltiradi, uzgartiradi va bekor kiladi.

Ijtimoiy ta’minotga oid munosabatlarda xam qonun xujjatlarida belgilab kuyilgan tartibga muvofik ishonchnoma asosida yuridik xarakatlar sodir etilishi mumkin.

Uz xarakteriga kura fakat shaxsan tuzilishi mumkin bulgan bitimni, shuningdek qonunlarda nazarda tutilgan boshka bitimlarni vakil orkali tuzishga yul kuyilmaydi.

Vakil uziga vakolat bergan shaxs nomidan shaxsan uziga nisbatan xam, u ayni bir vaktda vakili bulgan boshka shaxsga nisbatan xam bitimlar tuzishi mumkin emas

Bir shaxs (ishonch bildiruvchi) tomonidan ikkinchi shaxsga (ishonchli vakilga) uchinchi shaxslar oldida vakillik kilish uchun berilgan yozma vakolat ishonchnoma xisoblanadi. Ishonchli vakil uziga ishonchnoma bilan berilgan vakolatlar doirasida ish olib boradi.

YUridik shaxs nomidan, shuningdek yuridik shaxsga xam ishonchnoma. fakat yuridik shaxsning ustavida (nizomida) kursatilgan faoliyat maksadlariga zid bulmagan bitimlarni tuzish uchungina berilishi mumkin.

Ishonchnoma oddiy yozma shaklda yoki notarial shaklda rasmiylashtiriladi.

Notarial shaklni talab kiluvchi bitimlarni tuzish yoxud yuridik shaxslarga nisbatan xarakatlarni amalga oshirish uchun berilgan ishonchnoma notarial tasdiklangan bulishi keraq qonun xujjatlarida nazarda tutilgan xollar va ishonchnomaning uzgacha shakli belgilab kuyilgan boshka xollar bundan mustasno.

Kuyidagilar notarial tasdiklangan ishonchnomalarga tenglashtiriladi:

gospitallarda, sanatoriylarda va boshka xarbiy-davolash muassasalarida davolanayotgan xarbiy xizmatchilarning xamda boshka shaxslarning shu muassasalarning boshliklari, ularning tibbiy kism buyicha urinbosarlari, katta va navbatchi shifokorlari tomonidan tasdiklangan ishonchnomalari;

xarbiy xizmatchilarning, xarbiy kismlar, kushilmalar, muassasalar xamda xarbiy o’quv yurtlari joylashgan, notarial idoralar va notarial xarakatlarni amalga oshiruvchi boshka organlar bulmagan punktlarda esa - ishchi va xizmatchilarning, ular oilalarining va xarbiy xizmatchilar oila a’zolarining shu kism, kushilma, muassasa va o’quv yurtlarining komandirlari (boshliklari) tomonidan tasdiklangan ishonchnomalari;

ozodlikdan maxrum kilish joylarida bulgan yoki kamokda saklanayotgan shaxslarning tegishli muassasalar boshliklari tomonidan tasdiklangan ishonchnomalari.

Xat-xabarlarni, shu jumladan pul va posilkalarni olishga, ish xakini xamda mexnat munosabatlari bilan boG‘lik bulgan boshka tulovlarni olishga, mualliflar va kashfiyotchilarga tulanadigan xaklarni, pensiyalar, va stipendiyalarni, shuningdek bank muassasalaridan summalarni olish xakidagi ishonchnoma vakolat beruvchi ishlaydigan yoki ukiydigan tashkilot, u yashaydigan uyga xizmat kursatuvchi uy-joydan foydalanish tashkiloti, uzining yashash joyidagi Fuqarolarning uzini uzi boshkarish organlari yoxud Fuqaro davolanishda bulgan davolash muassasasining ma’muriyati tomonidan tasdiklanishi mumkin.

Ishonchnoma kupi bilan uch yil muddatga berilishi mumkin. Agar ishonchnomada muddat kursatilgan bulmasa, u berilgan kundan boshlab bir yil mobaynida uz kuchini saklaydi.

Berilgan kuni kursatilmagan ishonchnoma xakikiy emas.

Notarius tomonidan tasdiklanib, Uzbekiston Respublikasidan tashkarida xarakatlarni amalga oshirishga muljallangan, amal kilish muddati kursatilmagan ishonchnoma uni bergan shaxs tomonidan bekor kilingunicha uz kuchini saklaydi.

Qonun xujjatlarida yoki bitimda belgilangan, shuningdek sud tomonidan tayinlanadigan muddat kalendar sana bilan yoxud yillar, oylar, xaftalar, kunlar yoki soatlar bilan ulchanadigan vakt davrining utishi bilan belgilanadi.

Muddat mukarrar yuz berishi kerak bulgan vokeani kursatish bilan xam belgilanishi mumkin.

Da’vo muddati - shaxs uzining buzilgan huquqini da’vo kUzG‘atish yuli bilan ximoya kilishi mumkin bulgan muddatdir.

Umumiy da’vo muddati - uch yil.

Ayrim turdagi talablar uchun qonunlarda umumiy da’vo muddatiga karaganda kiskartirilgan yoki uzaytirilgan maxsus da’vo muddatlari belgilanishi mumkin.

Agar qonunda boshkacha tartib belgilangan bulmasa, yukoridagi koidalar maxsus da’vo muddatlariga xam joriy kilinadi.

Buzilgan huquqni ximoya kilish talabi da’vo muddatining utganligidan kat’i nazar sudda kurib chikish uchun kabul kilinadi.

Da’vo muddati sud tomonidan fakat nizodagi tarafning sud karor chikargunicha bergan arizasiga muvofik kullanadi.

Kullanish tuG‘risida nizodagi taraf bayon kilgan da’vo muddatining utishi sudning da’voni rad etish xakida karor chikarishi uchun asos buladi.

Da’vo muddatining utishi belgilangan tartibda da’vo kuzG‘atilishi bilan, shuningdek majbur shaxs karzni tan olganligini kursatuvchi xarakatlarni kilishi bilan uziladi.

Uzilishdan keyin da’vo muddatining utishi yangidan boshlanadi, uzilishgacha utgan vakt esa - yangi muddatga kushilmaydi.

Da’vo muddati kuyidagilarga joriy kilinmaydi:

shaxsiy nomulkiy huquqlarni va boshka nomoddiy boyliklarni ximoya kilish xakidagi talablarga, qonun xujjatlarida nazarda tutilgan xollar bundan mustasno;

omonatchilarning uz omonatlarini berish tuG‘risida bankka kuyadigan talablariga;

Fuqaroning xayotiga yoki soG‘liG‘iga etkazilgan zararni tulash xakidagi talablarga. Da’vo muddati utganidan keyin kUzG‘atilgan talablar da’vo kUzG‘atilishidan oldingi kupi bilan uch yil buyicha kondiriladi;

jinoyat tufayli etkazilgan zararni tulash xakidagi talablarga;

mulkdorning yoki boshka egalik kiluvchining uz huquqini xar kanday buzishlarni, shu jumladan, egalik kilishdan maxrum etish bilan boG‘lik

bulmagan buzishlarni (ushbu Kodeksning 231-moddasi), bartaraf etish xakidagi talablariga;

mamlakat mustakilligi e’lon kilinishidan oldin uning chegaralaridan tashkariga olib chikib ketilgan tarixiy, madaniy va ilmiy-badiiy kiymatga ega bulgan mol-mulkni xamda boshka kimmatbaxo ob’ektlarni kaytarib berish xakidagi talablarga xamda qonunda belgilangan xollarda boshka talablarga.

Fuqarolar sudning karoriga kura muomalaga layokatsiz deb e’lon kilinishlari (ruxiy kasal yoxuj akli zaif bulsalar), muomala layokati cheklanishi (surunkali alkogolizm yoki giyoxvandlik kasaliga duchor bulsa) mumkin. Bunday xollarda suuning karori bilan xomiy(vasiy) tayinlanadi va ularga tegishli huquq va mjburiyatlar xoiylar yoki vasiylar tomonidan amalga oshiriladi.

Jismoniy nuksoni borlishi tufayli (mas. kuzi ojizligi, xarakatlanaolmasligi va x.k.z) uz fukuklaridan bevosita foydalanishda kiynaladigan Fuqarolarga nis batan xam xomiy tayinlanishi mumkin.

Fuqarolar ijtimoiy ta’minot soxasidagi uz huquqlaridan bevosita uzlari xam, shuningdeq uzlari tanlagan vakillar orkali xam foydalanishlari mumkin. Bunday xollarda vaillik belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan vakolatnoma asosida amalga oshiriladi (oddiy yozma yoki notarial guvoxlantirilgan shakldagi ishonchnoma orkali). Vakolatnomaning shakli, rasmiylashtirilsh tartibi va amal kilish muddati qonun xujjatlari bilan tartibga solinadi. Ijtimoiy ta’minot olish soxasida vakolatnomalar berish cheklangan muayyan xollar mavjud bulishi mumkin.

Vakillik va vakolatnomaga taallukli masalalar Uzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida nazarda tutilgan (FKning 10 bobi(129- 144-moddalar) bulib, vakil bulolmaydigan Fuqarolar doirasi xam belgilab kuyilgan.

Fuqarolarning ijtimoiy ta’minot soxasidagi huquq layokatlari va muomala layokatlarini qonunga zid ravishda cheklab kuyishga yul kuyilmaydi

va ana shunday xarakatga yul kuygan shaxslar (mansabdor yoki oddiy Fuqarolar qonunga muvofik javobgar kilinadilar.

Muayyan xollarda ijtimoiy ta’minot olish sub’ekti sifatida ayrim Fuqaro emas, balki butun oila yagona shaxs sifatida xarakat kilishi mumkin va bunday xollarda ijtimoiy ta’minot yoki ijtimoiy yordam butun oilaga kursatilishi mumkin (mas. bokuvchisini yukotganlik pensiyasi bunday pensiya olish huquqiga ega oila a’zolariga yaxlit xolda tayinlanadi va tulanadi, kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam yaxlit xolda kursatiladi va xokazo.

Oilaningg huquq sub’ekti sifatidagi, shu jumladan, ijtimoiy ta’minot olkuvchi sub’ektlar sifatidagi yuridik makomi Uzbekiston Respublikasining Oila kodeksi va uning asosida kabul kilingan boshka qonun xujjatlari bilan belgilanadi.

5-mavzu. Mexnat staji.

Reja

1.Mexnat staji tushunchasi va uning turlari.