Јурилиш материаллари ва конструкциялрини тадіиі этиш ва
Rentgenstruktura tahlili
Yüklə 24,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.5. Rentgenstruktura tahlili Rentgenstruktura tahlil usuli tahlilning boshqa usullariga nisbatan yanada universal bulib hozirgi vaqtda materiallarni tekshirishning yanada mukammal usul hisoblanadi. Undan foydalanib, tarkibi bo‘yicha murakkab bo‘lgan materialning ham miqdoriy, ham sifatli faza tahlilini amalga oshirish, individual birikmalar kristall panjaralarining ichki kuchlanishi va buzilishini o‘lchash mumkin.Fazali tahlil usuli kabi qattiq eritmalar, pollimorfizm hodisalari, yangi birikmalarning yemirilishi va sintezi jarayonlarini tekshirishda ayniqsa foydalidir. Polikristall jismlar sifatida boglovchi moddalarning rentgenostruktura tahlilini o‘tkazish amaliyotida birinchi navbatda kukun usulidan foydalaniladi. Difraksiya qilingan nurlanishning qayd etilishi fotosurat (Dnbay-Sherer usuli) yoki ionlashtirilgan usullar bilan amalga oshiriladi. Bu ikki usul, shuningdek, quyi va yuqori haroratda tekshirish uchun moslashtirilgan. 1.5.1.Umumiy ma’lumotlar Rentgen nurlari elektron rentgen trubkalarda ba’zi materiallarning yuzalarini elektronlar bilan maxsus idishrdirlashda elektronlar oqimining katod nurlari ta’siri ostida kelib chiqadi. 8-12 v kuchlanishga ega tok bilan qizdiriladigan volfram simdan yasalgan spiral ko‘rinishiga ega, trubkada joylashgan katod elektronlar taramining manbasi, rentgent nurlarining manbasi esa – antikatod hisoblanadi. 52 Elektronlarning to‘siqsiz harakatlanishini ta’minlash uchun trubkada 10 -6 -10 -8 mm sim. ust. tartibidagi vakuum ta’minlaydi. Elektronlarga yuklanadigan kuchlanish elektronlarning antikatod tomon harakatlanishining kerakli tizimini ta’minlaydi. Elektronlarning anodga urilishidagi tezligiga va anod moddasiga rentgen nurlarining xossalari bog‘liqdir. Rentgen nurlarining tabiati, ko‘zga ko‘rinadigan yorug‘lik nurlarining tabiatiga o‘xshash, ammo keyingisidan farqli ravishda rentgen nurlarining uzunligi ancha qisqa va yumshoq nurlar uchun 0.6-6Å, qattiq nurlar uchun -0.6-0.06Å ni tashkil etadi. Anoddan keladigan rentgen nurlarining oqimi (“oq” rentgen yorug‘ligi) turli uzunlikdagi to‘lqinlar nurlanishlaridan iborat (shu jumladan, faqat muayyan uzunlikdagi to‘lqinlar bilan xarakterli nurlanishdir). Trubka anodida elektronlarning to‘xtashi natijasida hosil bo‘ladigan “oq” rentgen yorug‘ligi antikatodning har qanday materialida hosil bo‘ladigan va plyonkaning yaxlit qorayishini keltirib chiqaruvchi yaxlit spektrni hosil qiladi. Anod atomlaridagi energetik o‘zgarishlar natijasida xarakterli nurlanish alohida liniyalar bilan chiziqsimon spektrni beradi va antikatod materialining kristall panjarasining qurilish va hamda berilgan kuchlanish kattaligi bilan bog‘liq. Katod nurlar elektronlari o‘z energiyasining bir qismini antikatod materialining atomlariga beradi, shunga bog‘liq holda keyingilar elektronlari atom yadrosidan ancha uzoqda bo‘lgan orbitalarga “sakrab o‘tadi”, orbitadan orbitaga elektronlarning bu o‘tishida avval yutilgan energiya monoxromatik nurlanish ko‘rinishida ajraladi. Hosil bo‘lgan rentgen nurlanishi elektronlarning bitta orbitadan boshqasiga o‘tishini aks ettiruvchi faqat bir qancha chiziqlarning mavjudligi bilan tavsiflanadi va uning xarakterli spektrini yuzaga keltiradi. Monoxromatik rentgen nurlanishini olish uchun trubka antikatodi molibden, rodiy, temir, mis, xrom, nikel, kobaltdan tayyorlanadi, “oq” rentgen nurlanishini olish uchun – platina, volfram, iridiydan tayyorlanadi. Turli birikmalarning kristall panjaralarida tekisliklararo masofalarni hisoblash Vulf-Bregg formulasi bo‘yicha amalga oshiriladi, kristall parallel joylashgan va chegaralarida moddaning barcha atomlari joylashgan, bir- biridan teng uzoqlashgan tekisliklar summasidan iborat. Bu turdagi parallel tekisliklar kristall ichida turli yo‘nalishlarda o‘tadi va bu yo‘nalishlarning har birida kristall xossalari o‘zgaradi (antizotropiya xossasi); xususan, parallel tekisliklar orasidagi masofa ham o‘zgaradi (tekisliklararo masofa d). 53 λ uzunligiga ega monoxromatik rentgen nurlarining tarami kristallning parallel atom tekisliklari qatoriga 0 burchagi ostida tushib, shu burchak ostida ulardan aks ettiriladi. Tekisliklarning bu qatoridan aks ettirilgan nurlar bitta fazada bo‘ladi va agar tartibi bo‘yicha u yoki boshqa tekisliyelar tomonidan ular yurishning turliligi to‘lqinlarning butun soniga teng bo‘lgan holda ular bir-birini kuchaytiradir (X λ p, bu yerda: p-butun sonlar-1.2.3 va h. da aks ettirish tartibi). Ikki qo‘shni tekisliklardan aks ettirilgan nurlar yurishining turliligiga 2 (d·sinθ) ga teng. Demak, interferensiyali nurlar tarami quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: Yüklə 24,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|