Узбекистон республикаси олий ва урта

7.9. Don massasining jipslashuv sabablari. 

Jipslashish jarayonini kuyidagi sabablar keltirib chikadi: 

1) don massasi yuqori kavatlarining ogirlik bosimi ostida pastki kavat donlari 

jipslashadi; 

2) ortikcha sovutish natijasida nam va xul donlar muzlab jipslashadi; 

3) uz-uzidan kizish natijasida jipslashish; 

4)  don  massasidagi  ayrim  fiziologik  jarayonlarning  rivojlanishi  natijasida 

jipslashadi. 

Jipslashishning  birinchi  sababi  fizikaviy  sabab  deb  talkin  qilinishi  mumkin. 

Jipslashish  elevator  siloslarida  kuzatiladi.  Zichlashuv  siloslarni  tuldirish  paytida  ruy 

---

 

53 

bera  boshlaydi  va  uning  shakli,  kundalang  kesim  ulchamlari  va  balandligidan 

(kundalang kesim yuzasi va balandligi kanchalik katta bulsa, zichlashuv har shuncha 

katta  bo`ladi)  boglik  holda  juda  yuqori  darajaga  etishi  mumkin.  Bundan  tashqari 

zichlashuv don turi va uni saqlash muddatidan har boglik: ogir don kamrok, pustlokli 

don esa ko`prok zichlashadi. 

Donning  zichlashuvi  harmadan  ko`prok  siloslarning  pastki  kavatlari  va 

burchaklarida ruy beradi va bu erda ko`pincha guvalalar har hosil bo`ladi. 

Don  massasi  siloslarda  ikki-uch  yil  kuzgatmasdan  saqlansa,  uni  chikargandan 

sung  silos  devorining  ichkari  tomonlarida  yaxlit  yoki  ayrim  uyali  ko`pkavatli  kattik 

don katlamlari hosil bo`lib, ularni yukotish uchun mexanik ta`sirlar kullaniladi. 

Jipslashuv  ko`pincha  kichik  okuvchanlikka  ega  bo`lgan  nam  va  xul  donlarni 

saqlashda  yuz  beradi.  Bunaka  don  partiyalarini  katta  balandlikda  saqlaganda  pastki 

kavatlarda  presslanish  holatlari  kuzatiladi.  Bunda  xatto  aloxida  donlarning  shakli 

uzgaradi - ularda chukurchalar paydo bo`ladi. 

Jipslashuvning  ikkinchi  sababi  -  donning  muzlashi  -  bu  har  fizikaviy  tabiatga 

ega bo`lgan xususiyatidir.  Kuzgalmas  holatdagi  (ombor  yoki maxsus  maydonchada) 

xul don massasi muzlashda mustaxkam katta harsang parchalarga aylanadi. 

Jipslashuvning  uchinchi  sababi  -  uz-uzidan  kizish  holatidir.  Asosan  don 

massasi  uz-uzidan  kizish  jarayonida  ko`prok  jipslashadi.  Uz-uzidan  kizishning 

utishgan  shakllarida  donning  okuvchanligi  butunlay  yukoladi  va  donlar  uzaro 

elimlanib,  yuqorigi  katlamlarning ogirligi ta`sirida  kuchli  iskanjalanadilar.  SHunday 

holatlar ma`lumki, xatto jipslashgan katta don harsanglari siloslardan lom yordamida 

sindirib olingan. 

Jipslashuvning  turtinchi  sababi  -  don  massasidagi  fiziologik  jarayonlarning 

rivojlanishi.  Uz-uzidan  kizish  jarayonida  don  strukturasining  buzilishi  okuvchanlik, 

jipslashuv  va  don  massasining  presslashishiga  imkon  beradi.  Mikroorganizm, 

xashorat  va  kanalarning  ta`siri  ostida  don  kobigining  strukturasi  buziladi,  qisman 

ichki tukimalar deformatsiyalanadi; donning hayot faoliyati har uning deformatsiyasi 

va  buzilishiga  imkon  beradi.  Ayniksa,  bu  holat  donning  kukarish  vaktida  sezilarli 

bo`ladi. 

Kaysi  sabablarga  ko`ra  don  massasi  jipslashmasin  uni  uz  vaktida  oldini  olish 

yoki  yukotish  zarur.  Don  massasi  jipslashuvining  dastlabki  boskichidayok  uni  xech 

kanday  maxsus  kuch  va  harajatsiz  normal  holatga  keltirish  mumkin,  buning  uchun 

fakat  uni  boshqa  joyga  kuchirishgina  kifoya.  Bu  narsa  saqlashda  don  massasi  kattik 

jipslashuvining oldini oladi.