variant savol

6-variant 2-savoli
1.Turkiston ASSRdaarxivishiningtashkiletilishi.Turkistono‘lkasida 1918-yil mustabidsovethokimiyatiningo‘rnatilishibilanizohlanadi. O‘ziniidora
qiladiganmustaqildavlatqurishgago‘yoko‘maklashayotgandekko‘ringansovet hokimiyatiningaslbasharasiTurkistonMuxtoriyatiniqongabotirishdayaqqol
namoyonbo‘ldi. SovethukumatiTurkistonMuxtoriyatitajribasidanmuhimhulosa
chiqarib, buTurkistonhududidao‘zigaxossovetlarandazasidagiavtonomiyani
tashkiletishgakirishganedi. Bundanko‘zdatutilgan bosh maqsadTurkistonning
kelajakdamustaqil, suvirendavlatbo‘lib, ajralibchiqibketishigaizmbermaslikedi.
Bolsheviklar 1918-yil yanvaroyidayoqTurkistonavtonomiyasinituzishmasalasini
ko‘tarishganedi. 1918-yil 30-aprelda TurkistonSovetlarining V s’ezdida “Rossiya
SovetFederatsiyasiningTurkistonSovetRespublikasihaqidaNizom” qabulqilindi
vaTurkistonASSRningtuzilganligie’lonqilindi.
TurkistonAvtonomSovetRespublikasima’muriyjihatdanFarg‘ona,
Samarqand, Sirdaryo, Ettisuv, Kaspiyorti, keyinchalikAmudaryo (Turkman)
viloyatlarigabo‘lingan. Respublika hududi BXSR, XXSR, Qozog‘iston ASSR,
Afg‘oniston, Eron, Xitoydavlatlaribilanchegaradoshbo‘lgan.
Sovetdavridagikelajakdaamalgaoshirilishimo‘ljallanganloyihalar
o‘tmishdagivaqe’ahodisalarvasiyosatnikommunistikma’murlarvatarixchilar
arxivhujjatlaribilanbog‘labo‘rgandilar. 1917-yil inqilobidankeyintarixiy
taraqqiyotninamoyonqilishniahamiyatli deb hisoblaydiganmarksizmtarafdorlari
hisoblanganbolsheviklartezdachorRossiyasiarxivlarinio‘znazoratlarigaoldilar.
Progressivvareaksiontendensiyalarninamoyonqilishuchunkommunistik
tarixchilarmateriallaryig‘aboshladilar. 1930-yillarda Stalin kitoblardagitarixiy
materiallarustidataxrirolibborganbirpaytdakommunistikpartiyadagibahslaro‘zcho‘qqisigayetganedi. PartiyachorRossiyasitomonidanbosibolinganhududlarvau yerdayashaydiganxalqlargao‘zzulminio‘tkazuvchisifatidaemas, imperiyaning
xalqxaloskorisifatidaifodaetilishigae’tiborqaratdi. Sovetdavrida Leningrad va
Moskva shaharlaritashqarisidaarxivlardanfoydalanishtaqiqlabqo‘yildi. Partiya
rozilikberganarxivshunoslargaginaruxsatberilganbo‘lsada, ularninghujjatlarini
qoralashita’qiqlanganedi. Ularkunso‘ngidamaxsusxodimlargao‘zqayd
daftarlariniko‘rsatishlarilozimbo‘lgan. SovetIttifoqibo‘ylabbolsheviksenzura
kuchlariniyorqinaksettiruvchihujjatlaridanko‘chirmalaroldilar. Bu harakatlardan
maqsadtarixchivao‘quvchilarni real vaqealardanuzoqlashtirib, o‘zgartirilgan
tarixgako‘proqe’tiborqaratishniko‘zdatutardi (Antonina Burton. Archive
Stories.(facts, fictions and the writing of history). – London.2005.–R.49-50.)
Turkistondasovethokimiyatio‘rnatilgacho‘lkadaarxivishiningtashkil
etilishgae’tiborqaratilaboshlandi. Sho‘rolorhokimiyatirahbarlariyaxshibilardiki,
komunistikg‘oyalarningbajarilishvazifalariningmuvaffaqiyatliolibborilishiko‘p
jihatdanqanchalikmanbalarko‘pto‘planishiga, tadqiqotchilarqaysimanbalardan
ko‘proqfoydalanishiga ham bog‘liqedi. Dunyoommasigasho‘rolartiziminiijobiy
tomondanko‘rsatishzaruredi. Bularningbarchasihujjatlimaterilallarnimaxsus
boshqaruvmarkazigakonsetratratsiyaqilishihukumatvakillariuchunva
davlatchiliksiyosiysenzurasidaefektiv instrument vazifasinio‘tabberishi talab
qilinaredi. Shuninguchunsho‘rolarhukumatiarxividoralaritiziminitiklanishiga
kattadiqqat-e’tiborqaratishdi.
1918-yilining aprelida RSFSR hukumatitashabbusibilanTurkistonda
markaziyarxividoralariboshqarmasinituzish, arxivishiniqaytaqurishva
markazlashtirishxususidaqarorqabulqiladi, o‘shandahukumattopshirig‘igako‘ra
“arxivtashkilotlariboshqaruvinitashkiletish” uchunmaxsuskomissiyatuziladi.
Sovethukumatiarxivishlarigaoktyabrinqilobidanso‘ngkattae’tiborbera
boshladi. 1918 yilning 27-28-mayida Moskvada M. X. Pokrovskiyraisligida majlis
bo‘lib, Markaziyarxivboshqarmasinituzishnirejalashtirishxususidakelishib
olindi.
Rossiya hukumatitomonidantashkilqilinganarxivishitizimiQizilArmiya
arxivishini ham qismano‘zidamujassamlashtirganedi. Sovethukumatiharbiy
kuchlar bosh qo‘mondonligiQizilArmiyavafuqarolarurushitarixibo‘yicha
materillaryig‘ishto‘g‘risidatopshirqlarberdi. Shu maqsaddafrontdagishtablarda
shujumladan, Turkistonfrontidaharbiyishlararxivbo‘linmalarituzilib, har bir
armiyao‘zma’lumot (harbiyishlarihaqidagi)larinito‘plashivaularniMoskvaga
jo‘natishlarishartedi.
1918-yilning mayidaMarkaziyOsiyoda yagona hisoblangandavlatarxiv
jamg‘armasidanso‘ng, o‘shayilningnoyabiridaarxivishlariboshqaruvi Bosh
boshqarmasikollegiyasituziladi. Uningtarkibiga V. Ryazonov (rais), B. N. Storojev(raiso‘rinbosari), A. Polyanskiy, S. B. Veselovskiyvaboshqalarkiradi. Kollegiya
shuzahotiyoqdavlatarxividoralarinitashkiletish, arxivishlariinfratuzilmasini
yaxshilashgakirishibketadi. RSFSR arxividoralarimarkaziytuzilmasining
ajralmasqismisifatidaTurkistonarxivsaqlanmasinijoriyqilishgakattae’tibor
berdi. Tarixiynuqtainazardanbahoberadiganbo‘lsak, sovetarxivshunosliksiyosatitashkiletilishibilanoq, Turkistono‘lkasidasho‘rolararxivshunosligita’sirisezilaboshladi. 1917-yilning birinchikunlaridayoqo‘lkadayirikarxivsaqlanmasiyo‘q
edi. Shu bilanbirgalikdaarxivishiniyaxshilashgaqaratilganarxivishlaritizimli
tashkiletilmagandi. Arxivishlarinitashkilqilishvarivojlantirishbo‘yichao‘lka
hukumatigatopshiriq 1918 yilningiyunidakelibtushdi. Bu ishniTurkiston
respublikasiByudjetmoliyakomissiyasiraisi (MIK xuziridagi) V. N. Kucherbaev
boshqardiva 1919 yilningoktyabiridaTurkiston ASSR Sovetining 13 – s’ezdida
arxivishlarinitashkilqilish, boshqaruvi, topshiriqvavazifalarito‘g‘risidama’ruza
qildi. Shundanso‘ng 1919-yilning 30-oktyabirida TurkistonRespublikasi MIK
PrezidumirespublikaMarkaziyarxivboshqarmasinituzishto‘g‘risidaqarorqabul
qiladi.
1919-yil 15-noyabrda Turkiston ASSR Maorifxalqkomissarligiqaroriga
binoanArxivishimarkaziyboshqarmasituzildiva V.N. Kucherbaevboshqarma
boshlig‘iyetibtayinlandi. Tezorada RSFSR Arxivishi bosh boshqarmasi
(Bosharxiv)dan Toshkentga vakil qilib D.I. Nechkinyuborildi. Turkkomissiyauni
Turkiston ASSR Arxivishimarkaziyboshqarmasiboshlig‘iqilibtayinladi.
D.I.NechkinMIKningarxivto‘g‘risidagiqarorigao‘zgartirishlarkiritdi. Muhim
o‘zgartirishshubo‘ldiki, TurkistonRespublikasiArxivishimarkaziyboshqarmasi
boshlig‘i RSFSR BosharxiviroziligibilanTurkistonRespublikasiMaorfxalq
komissarligiqarorigaasosantayinlanadi deb ko‘rsatildi. Bu bilanTurkiston
Respublikasihuquqi, shubhasiz, cheklandi.
Arxivishimarkaziyboshqarmasiquyidagibo‘limlardaniboratedi: boshqarma
boshlig‘ihuzuridagikengash, ishboshqarmasi, ilmiystatistikabo‘limi, inspeksiya,
tahririyatkengashi, davlatarxivlaribo‘limi.
MahalliyarxivtashkilotlariTurkiston ASSR XalqKomissarlariSoveti (XKS)
ning 1921- yil 25-yanvardagi “Viloyatarxivfondlarito‘g‘risida”giqarorigaasosan
qonuniyjihatdanrasmiylashdi. Bu qarorgako‘raviloyathududidagibarcha
idoralarningishyuritishhujjatlariviloyatdavlatarxivifondiningtarkibiyqismi
hisoblanadi, deb ko‘rsatilgan.
Markaziyvamahalliyarxivtashkilotlariningmuhimvazifasiarxivhujjatlarini
qidiribtopishvayig‘ishedi. 1920-1921- yillari 500 dan ortiqfondlarhisobgaolindi.
1921-yil oxirigachadavlatarxivfondlariga 157 ta harbiyvafuqarotashkilotlari 305mingdanortiq, 1922- yiliesa 83 ta tashkilottomonidan 200 minggayaqinyig‘majild
topshirildi.
TurkistonAvtonomSovetRespublikasiXKSning 1921-yil 25-yanvardagi
qarorigabinoanarxivlardaqo‘lyozmahujjatlarginaemas, balkinashrqilingan
materiallarvafotohujjatlar ham yig‘ilaboshlandi.
Arxivtashkilotlarihujjatlarniqabulqilishbilanbirgaularnitartibgakeltirish
ishlarihamdaarxivhujjatlaridanfoydalanishnitashkilqilishbilanshug‘ullandilar.
Arxivhujjatlariro‘yxatinituzishdanoldinbuhujjatlarkerakvakeraksizlarga
ajratilib, ilmiy, amaliyahamiyatiborlarinidoimiysaqlash, bundayqimmatgaega
bo‘lmaganlarniyo‘qqilishbelgilandi. Ya’ni, arxivmateriallariningo‘zigaxos
ekspertizasio‘tkazildi. Bu masala bo‘yichaTurkiston ASSR XKSning 1923-yil 25-
yanvardagi “Arxivhujjatlarinisaqlashvayo‘qqilishto‘g‘risida”giqaroridayo‘lyo‘riqlar, ko‘rsatmalarberildi.
Ushbuqarordaarxivhujjatlariningyo‘qqilinishiquyidagitartibio‘rnatilgan
edi: arxivhujjatlaritarkibidanyo‘qqilinadiganhujjatlarniajratishuchunajratish
komissiyasituzilib, ulargaarxivboshqarmasivaarxivnitekshirilayotganidora
vakillarikiritilishibelgilandi. Bu komissiyaqaroriniArxivishimarkaziy
boshqarmasihuzuridagiTekshirishkomissiyasiko‘ribchiqib, o‘zxulolasini
boshqarmaboshlig‘itasdig‘igahavolaqilardi. Shundayqilib, tashkilotlarhujjatlarini
yo‘qqilishhuquqiarxividorasiga – Arxivishi Bosh boshqarmasigatopshirildi.
Ma’lumki, 1924-yili O‘rtaOsiyorespublikalari (Turkiston, Buxoro, Xorazm
sovetrespublikalari) da milliy-hududiychegaralanishio‘tkazildi. Natijada SSSR
tarkibidaO‘zbekiston SSR, Turkmaniston SSR, Tojikiston ASSR (O‘zSSR
tarkibida) va SSSR tarkibidaQozog‘iston ASSR vaQirg‘izistonavtonomviloyati
tashkilqilindi. BuningnatijasidaO‘zbekistonSSRningo‘zarxivtashkilotlari
vujudgakeldi.
Arxivhujjatlariyangituzilganrespublikalaro‘rtasidaquyidagitartibda
bo‘lindi. O‘rtaOsiyovaittifoqahamiyatigaegabo‘lganarxivfondlariO‘rtaOsiyo
Markaziydavlatarxivida – Toshkentdasaqlanadiganbo‘ldi. Har birrespublikaga
oidarxivfondlarishurespublikagaberiladiganbo‘ldi. TurkistonRespublikasining
Yagona davlatarxivfondishutarzdabo‘linibketdi.