bilinib turadigan turlarni nazarda tutamiz. Qo‘shma gaplarda to‘ldiruvchi
ergash gapda so‘roq xususiyati deyarli yo‘qolgan bo‘ladi (bunday hollarda
12
bilmayman. Umuman, qo‘shma gapning sostavida qo‘llangan so‘roq gap
o‘zining bir qancha xususiyatlari bilan ajralib turadi.
So‘roq gap quyidagicha tuziladi:
1. So‘roqni bildiradigan elementlar (-mi, -ni, -a va b.) Yordami bilan
tuziladi. Bu elementlar gapga so‘roq tusini beradi. Masalan: O‘tar edi tor
uyda ko‘pi. Shu bo‘larmi qiz uchun odat? (H. O.) Sen o‘zingni baxtli
dedingmi? Ona, sen ham odam eding- mi? (H. O.) Sen ketyapsanmi? Majlis-
chi? Sen sanobar opaning o‘g‘lisan-a? (H. O.)
Bu elementlar so‘roqni qanday anglatishi jihatidan bir xil emas. Masalan, -
chi elementa bilan tuzilgan so‘roq gaplar ko‘pincha taajjub ottenkasiga ega
bo‘ladi. A(-ya), -da, -ku yuklamalari qo‘llanganda, taajjub yoki taxmin,
ta’kid ottenkasi bo‘ladi.
Bunday tipdagi so‘roq gaplarda -mi yuklamasining qo‘llanishi ba’zi
xususiyatlarga ega: a) bu yuklamani olgan bo‘lak doim so‘roq ob’ektini —
mazmun jihatidan birinchi o‘rinda bo‘lgan narsani anglata bermaydi. Ba’zan
so‘roq boshqa elementda -mi yuklamasini olmagan so‘zda bo‘lib, bu narsa
logik urg‘u orqali bildiriladi. Masalan: Sen kinoga borasanmi? (borish-
bormaslik so‘raladi).— Sen kinoga borasanmi? (borish o‘rni so‘raladi); b)
uyushiq bo‘laklarda -mi yuklamasi ba’zan birgina elementga qo‘shilib,
hammasiga umumiy bo‘ladi (odatda, har bir bo‘lak bilan takrorlanib keladi).
Bunday qo‘llanish bir butunlik tashkil qilgan birikmalarda, frazeologik
birikmalarda, she’rlarda uchraydi. Masalan: Oq terakmi, ko‘k terak? Bizdan
sizga kim kerak? (bolalar o‘yinida aytiladi). Juftmi-toq (o‘yinning nomi).
Keyingi holda -mi elementi so‘roq ma’nosidan uzoqlashgan.
2.So‘roq bildiradigan mustaqil so‘roq so‘zlar (kim, nima, qaysi,
qayerda kabi so‘roq olmoshlari) bilan tuzilishi mumkin (kim, nima kabi
olmoshlar qo‘shma gap sostavida nisbiy olmosh bo‘lib kelganda, odatda,
so‘roq ma’nosini ifodalamaydi). Masalan: Nima uchun u buncha toshqin?
Bu daryoning yaratgani kim? Uni buncha ajoyib etgan qaysi dono, qandayin
hakim? (H. O.)
13
Bu tipdagi so‘roq gaplar o‘z xususiyatiga ko‘ra, avvalgi tipdan (so‘roq
yuklamalari bilan tuzilgan turdan) ancha farq qiladi: -mi elementi yordami
bilan ifodalanadigan so‘roq tasdiq yoki inkor talab qiluvchi so‘roqdir
(masalan, ha yoki yo‘q), so‘roq anglatuvchi mustaqil so‘z yordami bilan
ifodalanadigan so‘roq esa shaxs, predmet yo belgini aniqlashga xizmat
etadigan javobni — shu so‘roqda javob bo‘ladigan so‘zni talab qiluvchi
so‘roqdir.
Demak, so‘roq gapning xarakteri ikki xil: 1) bu xildagi gap so‘roq
olmoshi yordami bilan tuzilgan bo‘lsa, o‘sha so‘zga — so‘roqda javob talab
qilinadi; bu gapning maqsadi suhbatdoshni o‘z fikrini aytishga qistash —
yo‘llash, ma’lum bo‘lmagan biror narsani, xabarni bildirishdir (javob,
odatda, darak gap bilan beriladi). Bunday gaplarda so‘roq, odatda, bir
so‘zda bo‘ladi (Kim bordi?—Karim); 2) so‘roq olmoshi yordamisiz tuzilgan
bo‘lsa, suhbatdoshdan tasdiq yoki inkor talab qilinadi: so‘roq gapning
maqsadi faktni aniqlash, shuni bilishdir. Bunday gaplarda so‘roq, odatda,
butun gapda bo‘ladi (bugun kinoga boramizmi?—ha, boramiz. Bugun
Dostları ilə paylaş: