Vazirligi z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti

 
3.3. 
Mehribonlik 
uyida 
tarbiyalanuvchilarida 
muloqotchanlik
xususiyatlarnishakllantirishga doir tavsiyalar.
Muloqotning muvaffaqiyatli bo‘lishida shaxsning shakllangan sifatlari, 
fazilatlarining ahamiyati juda katta. Jumladan, shaxsda ijobiy fazilatlar yaxshi 
shakllangan bo‘lsa (xushmuomalalilik, kamtarlik, insonparvarlik, to‘g‘ri so‘zlilik, 
vijdonlilik kabilar) muloqot jarayoni ham yaxshi o‘tadi. Chunkishaxslar bir-birini 

---

97 
to‘g‘ri tushunishlari uchun, muloqot muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun ular samimiy 
bo‘lishlari lozim. Samimiylik insonning eng ajoyib fazilatlaridan biri bo‘lib, 
voqea-hodisalarga oqilona munosabatda bo‘lish, turli ta’sirlarga berilmaslikdir. 
Samimiylikning muhim belgisi-bu yuzdagi xushmuomalalik ifodasi va tabassum. 
Samimiylik bizning kayfiyatimizga ham bog‘liq, chunki kayfiyatimiz yaxshi 
bo‘lsa, samimiylik ko‘chayadi. Samimiylik ko‘rsatish uchun kishining ko‘ngli 
toza, oqko‘ngil bo‘lish lozim. Samimiylik fazilati ayniqsa rahbarning xodimlari 
bilan qiladigan muloqotida muhimdir. Agar rahbar xodimlari bilan samimiy 
munosabatda bo‘lmasa ularning kayfiyati tushib, mehnat unumdorligi pasayishi 
mumkin. Ayrim rahbarlar qo‘l ostidagilar bilan qo‘pol, mensimasdan munosabatda 
bo‘lib, buyruq ohangida avtoqratik uslubga asoslanib ish ko‘radilar.
Mashhur Amerikalik notiq, psixolog Deyl Karnegi kitobida ko‘rsatilishicha, 
bir rahbar doimo qovog‘ini solib yurgan, kishilar bilan samimiy munosabatda 
bo‘lmagani uchun hamma undan qo‘rqib, undan qochib yurar ekan, hatto turmush 
o‘rtog‘i bilan ham mensimasdan muomala qilar ekan. Karnegining ma’ruzasidan 
so‘ng bu rahbar turmush o‘rtog‘iga ham, qo‘l ostidagi kishilarga ham samimiy 
jilmayib muomala qilishni boshlaganida hamma uni yaxshi ko‘rib obro‘si ortib 
ketibdi, o‘zining ham kayfiyati ko‘tarilib ketibdi. 
Muomala sirlaridan yana biri -bu kishilar bilan munosabatda jilmayishdir. D. 
Karnegi fikricha, jilmayganda biz bir-birimizga yaxshiliq qilish istagida turamiz. 
Masalan, transport haydovchilari, aholiga xizmat ko‘rsatish xodimlari, oshpazlar, 
sartaroshlar, sotuvchilar samimiy bo‘lsalar, kamtar, xushmuomala bo‘lsalar, “biz 
sizga xizmat ko‘rsatishdan mamnunmiz” degan so‘zlarni ishlatsalar, ularning 
obro‘lari ortib, muxlislari ko‘payadi, kishilar ularning xizmatlaridan ko‘proq 
foydalanadilar. 
Bolalarni yoshlikdan avvalo oilada, so‘ngra ta’lim maskanlarida muloqotga 
o‘rgatib boriladi. Muloqotga o‘rgatishning usullaridan biri mashg‘ulotlar tarzida 
shakllantirishdir. Bolani bog‘cha sharoitida tarbiyachi turli mashg‘ulotlar o‘tkazib 

---

98 
muloqotga o‘rgatadi. Avval elementar o‘zini tutish, kattalarga qanday gapirish, 
salom berish, minnatdorchilik bildirish kabi usullarni tarkib topshiriladi. Maktab 
yoshi davrida va keyinchalik shaxsga ijtimoiy - psixologik treninglar tashkil qilish 
orqali muloqotga o‘rgatiladi. Shaxsning o‘zi bu usullarga ijobiy munosabat 
bildirishi, faol harakat qilishi zarur. Chunkishaxs muloqotda bo‘lmasdan faoliyat 
subyekti sifatida ham, individual inson sifatida ham to‘laqonli rivojlana olmaydi. 
Tajribali psixolog A. A. Bodalev fikricha, hatto o‘yin faoliyatida bola muloqotda 
bo‘ladi .Ta’lim jarayonining asosida muloqotga o‘rgatish masalasi birinchi o‘rinda 
turadi. qolavyersa mehnat ta’limi jarayonida kishilar doimo muloqotga ehtiyoj 
sezadilar. Muloqotning tarbiyaviy ahamiyati shundaki, u insonni dunyoqarashini 
kengaytiradi va psixikasini rivojlantiradi. Ya’ni barcha ruhiy jarayonlar muloqot 
orqali shakllanadi. 
Shaxsning irodaviy sifatlarini rivojlantirish orqali ham uni muloqotga 
o‘rgatish oson ro‘y beradi. 
Jamoa muhitini shakllantirishda ikkinchi tomon ham bor - bu jamoa 
a’zolarining ruhiy madaniyatini shakllantirishdir. Shu maqsadda o‘quvchilarga 
ularning insoniy muloqot, inson shaxsi, bir-birini baholash xususiyatlari («men va 
boshqalar”,”men boshqalarning ko‘zi bilan”) to‘g‘risidagi mulohazalarini 
rag‘batlantiruvchi axborotni berish zarur. Uni insholar, suhbatlar, treninglar orqali 
uyushtirish mumkin. Maxsus mashqlar orqali muloqot usullariga o‘rgatishshunga 
taalluqlidir. Ruhiy madaniyatga o‘rgatishni o‘smirlik yoshidan boshlash muhim, 
chunki o‘z shaxsi haqidagi axborotga qat’iy ehtiyoj xuddi shu davrda vujudga 
keladi. O‘smirlikda o‘zining “Men”i xususida ziddiyatli kechinmalar boshlanadi. 
Ilk yoshlik paytida - o‘z ruhiy holati haqida hayol surish kuchaygan, muloqot juda 
ahamiyatli va g‘oyat tanlab o‘tkaziladigan yoshda inson shaxsi, shaxslararo 
muloqot to‘g‘risidagi axborot zarurdir.
N.P. Anikeeva fikricha, boshqa odamlar bilan muloqotda har bir shaxs 
muayyan ijtimoiy rolni egallaydi. Rollar shaxsni to‘laroq ochib berishi, uni 

---

99 
niqoblashi mumkin. Lekin pozitsiya - rollarni tanlash albatta insonning o‘z 
mohiyatiga, uning kuchiga, zaifligiga, salohiyat darajasiga, o‘z-o‘zini tanqid qila 
olishiga, xulq - atvorining puxtaligiga, o‘zining chetdan ko‘ra bilish qobiliyatiga 
bog‘liq bo‘ladi.
Ba’zan muloqotdagi muvaffaqiyatsizliklar yoshlarni benuqsonroq, 
himoyalanganroq bo‘lish uchun o‘zidagi eng yaxshi narsalarni yashirishga, 
bo’zishga majbur etadi. Ertao‘smirlik paytida yig‘it va qizlar yakkalik holatini 
boshdan kechiradi. Ular his-tuyg‘ularini hech kimga aytishmaydi. O‘zi haqidagi va 
atrofdagi kishilar haqidagi axborot - muloqot usullarini va mazmunli muloqotni 
tashkil etishga intilishni belgilab beradi. Buning uchun ruhiy tusdagi muayyan 
ma’lumotlarga ega bo‘lishkerak. Har bir kishiga xos bo‘lgan ruhiy xususiyatlar 
asab tizimi turi bilan belgilanadi va avvalo tempyeramentda: ta’sir ko‘rsatish 
sur’atida, ham tabiiy signallarda (ovoz, yorug‘lik, rang, hid, haroratning 
o‘zgarishi), ham ijtimoiy signallarda (so‘z, voqea, o‘ta sezgirlikda, emotsional 
ko‘zg‘aluvchanlikda, tashvishliliq darajasida, ekstroversiya, introversiya) namoyon 
bo‘ladi. Ekstroversiya bilan introversiya kishining ruhiy tavsifi sifatida muloqot 
sohasida yorqin namoyon bo‘ladi. Ekstroversiya - individning tashqi dunyoga, 
introversiya - ichki dunyoga qarashidir. Asab faoliyatining kuchli tipi bilan bog‘liq 
ekstroversiya xususiyatlari ustun bo‘lgan kishilar ancha kirishimli, aloqalar, 
tanishishlar doirasiga moyil bo‘ladilar. Ular ishtiyoq bilan yangi tanishlar 
orttiradilar, shovqin - suronli davralarni yoqtiradilar. Introvertlar - bu asab 
faoliyatining zaif tipiga mansub kishilardir. Ular o‘z ichki dunyolariga berilishga, 
kechinmalarga moyillar. Atrofdagilardan ko‘p tashvishlanadilar, ular yaqinlarning 
tor doirasini ma’qul ko‘radilar. ”Ekstroversiya-introversiya” o‘qining o‘rtalarida 
joylashgan kishilar psixologiyada sentrovyertlar degan nomni olgan. Ular 
me’yorida kirishimli, me’yorida yolg’izlikka moyildirlar.
Nutq bilan ishlash orqali ham muloqotga o‘rgatish mumkin. Masalan, ovozni 
baland chiqarib she’r o‘qish, hikoyani gapirish kabi treninglar ham muloqotni 
shakllanishiga yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni esa o‘yin faoliyati 

---

100 
davomida muloqotga o‘rgatish oson kechadi.
Muloqotga o‘rgatishda o‘yin va noo‘yin
shakllarini 
qo‘shib 
olib 
borishning ahamiyati katta: 
1. Darsga norasmiy muloqot elementlarini kiritish. Ayni paytda didaktik 
o‘yinlardan foydalanish, ularda muloqot tashkilotchisi rolini muallim emas, 
o‘quvchilardan biri bajarishi. 
2. E’tiborni javobning ijobiy jihatlariga qaratish. O‘quvchilar o‘rtoqlarining 
javoblarini xolisona baholashga maxsus o‘rgatiladi, ayni paytda mayda - 
chuydalargacha e’tiborni qaratib, o‘rtoqlarining javoblaridagi eng muvaffaqiyatli
jihatlarini ajratib ko‘rsatishni o‘rganish. Kamchiliklarni qanday qilib yo‘qotish 
haqida bahslashish, ya’ni kamchilikni bitta o‘quvchining o‘ziga aytish orqali ta’sir 
qilish. 
3. Insonlar o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlar SHarqda o‘ziga xos 
xususiyatga ega. Ushbu o‘quv qo‘llanma jamiyatning yangilanish davrida inson 
ma’naviyati va ruhiyatida ro‘y berayotgan o‘zgarishlarning psixologik tabiatini 
anglashga yordam beradi. 
Insoniyat tarixi qanchalik qadimiy bo’lsa, insoniy munosabatlar,shaxslararo 
ijtimoiy munosabatlar masalasi xam shu darajada ko’xna va xamisha dolzarbdir. 
Inson tafakkuri va uning aql idrokiga xos bulgan muxim xususiyatlardan biri 
shuki, uning taraqqiyoti eng avvalo, kishilik jamiyatidagi o’zaro munosabatlarni 
qay darajada mukammalligiga xamda insoniyligiga bog’liq. Demokratik 
munosabatlar ijtimoiy munosabatlarning muxim bir shakli sifatida xar bir mu’tadil 
taraqqiy etayotgan insonning ma’naviy barkamolligi negizini tashkil etadi 
Xalqimiz ma’naviyati va ma’rifatiga nazar tashlar ekanmiz, qadimiy sharq
mamlakatlarida davlatchilik an’analari avvalo inson xaq-xuquqlari, erki, tafakkuri, 
rivojiga munosib o’zaro munosabatlar, bir so’z bilan aytganda, insonparvarlik 
tamoyillari asosiga qurilgan ekanligini ko’rishimiz mumkin. Aks xolda tarix ulug’ 

---

101 
bobolarimiz M. G’aznaviy, A. Temur, X.Boyqarolarni bilmagan, ularning buyuk 
zexni va iqtidori, jamiyat, fan, madaniyati va ravnaqiga qo’shgan xissalaridan 
baxramand bo’lmagan bo’lar edi. Lekin insonlar o’rtasidagi ijtimoiy munosabatlar 
sharqda o’ziga xos va xar bir millat psixologiyasi mos xolda shakllangandir. 
Ijtimoiy psixologik munosabatlarning psixologik tabiatini taxlil qilar ekanmiz, 
uning shaxs kamoloti va saloxiyatiga ta’siri masalasiga aloxida to’xtab o’tish 
joizdir. Chunki, aynan jamiyatda, shaxslararo munosabatlarda shaxsda o’zini-o’zi 
anglash, o’zini-o’zi kamol toptirish jarayonlari tezlashadi, samimiy, insoniy 
munosabatlar, inson xaq-huquqlarini e’zozlashga asoslangan munosabatlar 
shaxsning o’zi xaqidagi bilimlarini, o’z imkoniyatlarini va nasl-nasabini aniqrok 
xolda to’g’rirok tasavvur qilishga imkon beradi. Ikkinchidan, aynan to’g’ri ijtimoiy 
munosabatlar o’zga shaxslar huquq va erkinliklarini xam anglash, ularni xurmat 
qilishga qaratilgan tasavvurlar majmuining bo’lishiga imkon yaratib, insoniy 
munosabatlarda madaniyat va iltifot tamoyillariga amal qilinishiga sharoitlar 
yaratadi.
Yuqorida qayd etilgan ikki jixat oqibat natijasida inson shaxsini eng oliy 
qadiryatlar sifatida etirof etilishi va unga nisbatan jamiyatdagi yaxlit 
munosabatlarning o’zgarishi tufayli huquqiy ma’naviyat va fuqorolarning siyosiy 
faolliklarini tobora oshirib borishini ta’minlaydi. Shuning uchun xam tub 
isloxatlar jarayonlarini boshidan kechirayotgan davlatimizda iqtisodiy, siyosiy 
isloxatlar bilan bir qatorda manaviy-ma’rifiy isloxatlarga katta e’tibor 
qaratilgan.Bu o’rinda, shu narsani aloxida takidlash zarurki, xozirgi kunda 
respublikamizda amalga oshirilayotgan isloxatlarning taqdiri yoshlarimizning 
ma’naviy qiyofasiga , shaxsiy barkamolligiga bog’liq. Bu vazifalarni amalga 
oshirish insoniy o’zaro munosabatlarda demokratik tamoyillarni ongga to’la 
singdirish taqqazo etiladi va ijtimoiy pisixologiya fani oldiga qator vazifalarni 
qo’yadi.Shu urinda ko’plab tadqiqotchilarni o’ylantirayotgan masala shuki, 
jamiyatda rivojlanadigan va uning ta’sirida shakillanuvchi shaxs uchun qanday 
ijtimoiy munosabatlar muxiti zarur yoki boshqacha qilib aytganda, uning 

---

102 
barkamolligi uchun maqbul shart-sharoitlar yaratish mumkinmi yoki progressiv 
taraqqiyoti uchun muxim bo’lgan shaxslararo munosabatlar tizimini yaratish 
imkoniyati bormi?Bu fikrni paydo bo’lishiga sabab- ayrim tadqiqodchilarda
jamiyat ta’siridan ko’ra ,shaxsning bevosita o’z muxiti, xattoki, yolg’izlik xam 
ijobiy omil bo’lishi xam mumkin, degan fikrlar xam yo’q emas. Olimlarning 
ta’kidlashicha, yaponlar tarbiya maktabida «maritao» deb nomlanuvchi tizim 
mavjud ekanki,unga ko’ra, o’smir yoki o’spirin ma’lum taraqqiyot bosqichida 
yolg’izlikka maxkum etilar ekan.Bunda uning g’orga,shunga o’xshash joyga
`yolg’iz qamab qo’yishar, xatto o’zi bilan o’zi muloqat qilishi xam ta’qiqlanarkan. 
g’arb tadqiqodchilari (L.Semeonova va b.) ushbu jarayonning pisixologik
moxiyatini talqin qilar ekanlar, uning ikkita jixatiga e’tibor qaratiladi: bir 
tomondan bu narsa ijobiy samara berishi mumkin, chunki odam o’zini -o’zi 
anglash ,o’ziga xolis baxo berish ,ijodiy rivoji uchun zarur imkoniyatni o’zidan 
qidirishga muyassar bo’ladi. Lekin ikki-jixati xam borki unda odam o’zgalarda 
xuddi oynaga qaraganday o’z aksini ko’radi, shu tufayli u kishilar jamiyati talab 
va qoidalariga bo’ysunish, o’z-o’zini mukammallashtirish imkoniyatidan maxrum 
bo’ladi. 
Ma’lumki, muloqotchanlik sifatlarini to‘g‘ri shakllantirish va kamchiliklarini 
bartaraf etishda ijtimoiy psixologik treninglarning ahamiyati juda katta.Chunki 
trening mashg‘ulotlari o‘quvchi shaxsini ichki psixologik imkoniyatlarini 
rivojlantirishga, muloqotchanlik uchun zarur bo‘lgan ko‘nikma va malakalarini 
hosil qilishga, talabalarni o‘zlariga, o‘z qobiliyatlariga ishonch hosil qilishga, 
o‘quv faoliyatidagi aktivlikni oshirishga imkon beradi.