Vazirligi z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti

1.2 Ijtimoiylashuvvamuloqotchanlikningpsixologiktavsifi 
“Ijtimoiylashuv” 
so‘zidastlabsiyosiyiqtisodiyotdankelibchiqqan. 
Usiyosiyiqtisodiyotdayer, 
ishlabchiqarishvositalariningumumiylashuvima’nosinianglatgan.“Ijtimoiylashuv” 
atamasini 
“Ijtimoiylashuvnazariyasi” 
(1987) 

---

16 
kitobidahozirgigayaqinma’nodaqo‘llaganamyerikaliksotsiologF.G.Keddingshisobl
anadi. 
Uningzamonaviyma’nosi-“ 
ijtimoiytabiatyokiindividxarakterinirivojlantirish, 
insonniijtimoiyhayotgatayyorlashdir”.
Shaxs, 
uningdunyonibilishi,
o‘zinivaatrofdagiinsoniymunosabatlarnianglashi,
tushunishivao‘zaromunosabatlarjarayonidao‘zidagitakrorlanmasindividuallikninam
oyonqilishihamdaushbujarayonlarningyoshgavajinsgabog‘liqayrimjihatlarinitahlilq
ilishbizgaumumiyravishdashaxsjamiyatdayashaydiganijtimoiymavjudotdir, 
deganxulosaberadi. 
Ya’ni, 
utug‘ilganonidanboshlabo‘zigao‘xshashinsonlarqurshovidabo‘ladivauningbutunruh
iyimkoniyatlarianashuijtimoiymuhitdanamoyonbo‘ladi. 
Soddatilbilanaytganda, 
ijtimoiylashuvharbirshaxsningjamiyatgaqo‘shilishi, uningnormalari, talablari,
kutishlarivata’siriniqabulqilganholda,
harbirharakativamuomalasidauninamoyonetishi, 
kerakbo‘lsa, 
shuijtimoiytajribasibilano‘znavbatidao‘zgalargata’sirinio‘tkazaolishijarayonidir.
Ijtimoiylashuvengavaloodamlaro‘rtasidagimuloqotvahamkorlikdaturlifaoliyatniam
algaoshirishjarayonininazardatutadi. 
Tashqaridanshaxsgako‘rsatilayotganta’siroddiy, 
mexaniktarzdao‘zlashtirilmay, 
uharbirshaxsningichkiruhiyati, 
dunyoniaksettirishxususiyatlarinuqtainazardanturlichasubyektivtarzdaidroketiladi. 
Shuninguchunhambirxilijtimoiymuhitvabirxilta’sirlarodamlartomonidanturlichahar
akatlarnikeltiribchiqaradi. 
XXasro‘rtalaridaijtimoiylashuvinsonrivojlanishiniuningbutunumrimobaynid
ao‘rganuvchimustaqililmiysohagaaylandi. 
Ijtimoiylashuvningturlikonseptsiyalariningtahliliunishartliravishdaikkiasosiyyondo
shuvgaajratishimkoniniberadi: 

---

17 
1)
subyektiv-obyektiv. 
Undainsongajamiyatta’siriningpassiviste’molchisisifatidaqaraladi (E.Dyurkgeym, 
T.Parsons) 
2)
subyektiv-subyektiv. Bundaijtimoiylashuvjarayonidainsonningfaolo‘rni, 
uninghayotiyholatlargata’siretishqobiliyatinazardatutiladi. 
Jamiyatvaijtimoiymoslashuvjarayonlarinitushunishninghozirgitalablarigaikki
nchiyondashuvko‘proqmostushadi, 
chunkizamonaviyfandaijtimoiylashuvinsonningmadaniyatnio‘zlashtirishjarayonida
girivojlanishvao‘zgarishibilananiqlanadi. 
Bolaningijtimoiylashuvi, 
xususan, 
insonningijtimoiymoslashuviuninghammanarsaniegallashgabo‘lganobyektivehtiyoj
ijarayonidapaydobo‘ladi. Biroqbubilanuzviyravishdabolaboshqabirobyektivehtiyoj 
-o‘zigaxosligininamoyonqilishhissihamshakllanadi. 
Bolauniyuzagachiqarishuchunturliusulvavositalarniqidiraboshlaydivabuningnatijas
idauningindividuallashuviro‘yberadi. 
Buhodisashundanamoyonbo‘ladiki, 
shaxsningijtimoiyahamiyatgaegaxislatlariindividual, 
faqatshushaxsgategishlitarzdanamoyonbo‘ladi, 
uningijtimoiyyurish-
turishitakrorlanmasjihatlargaegabo‘ladi. 
Shundayqilib, 
bolaningijtimoiyrivojlanishio‘zarobog‘liqikkiyo‘nalishdaolibboriladi: 
ijtimoiylashuv 
( 
ijtimoiymadaniytajribamadaniyatnio‘zlashtirish) 
vaindividuallashuv 
(mustaqillik, 
nisbiyo‘zigaxoslikniqo‘lgakiritish). 
Shutarzdaijtimoiylashuvtushunchasizamonaviyfandamoslashuv 
(birlashish) 
vaindividuallashuvjarayonlaribilanbog‘liqijtimoiylashuvjarayoniningmazmuniinso
n(bola)ninganiqbirjamiyatsharoitlarigamoslashuvidir. 
Moslashuvsubyektvaijtimoiymuhitfaolliklariningyaqinlashuvjarayonivanatijasidir.
Ijtimoiymoslashuvesaijtimoiymuhittalablarigainsonningmunosabatbildirishidir. 
Shundayqilib, 
ijtimoiylashuv 
(moslashuv) 
individningijtimoiymavjudodgaaylanishjarayonivanatijasidir.

---

18 
Indivuallashuvinsonninghaliyoshligidayoqpaydobo‘ladiganobyektivehtiyojla
ribilanbog‘liqjamiyatdagio‘z-o‘ziniegallashidir. Buehtiyoj: 
a) o‘zqarashlarigaegabo‘lish; 
b) o‘zigaxosliklarigaegabo‘lish; 
v) 
ungategishlibo‘lganmasalalarnihalqilish, 
uningo‘zdarajasinianiqlabolishigaxalaqitberadiganhayotiyholatlargaqarshiturishxo
hishisifatidanamoyonbo‘ladi. 
Agarshaxsningjamiyatgakirishidaijtimoiylashuvvaindividuallashuvjarayonla
rio‘rtasidatenglikyuzagakelsa, 
insonningjamiyatgayaqinlashuviro‘yberadi. 
Shubilanbirgabuyerdashaxsvamuhitningo‘zarota’siretishihamsodirbo‘ladi. 
Shundayqilib, 
muvaffaqqiyatliijtimoiylashuv,moslashuvvaindividuallashuvo‘rtasidamuvozanatsa
qlangandaginaamalgaoshishimumkin. Bujarayonuchasosiysohadaamalgaoshadi: 
1) faоliyat sohasi, ya’ni umri mobaynida shaxs turli faoliyatlarga bevosita 
yoki bilvosita jalb etilgan bo`lib, bu jarayonda faoliyatlar jabxasi, soxasi kengayib, 
boyib boraveradi. Har bir faoliyat turi individdan maxsus fazilatlarni, malaka va 
ko`nikmalarni, bilimlarni talab etadiki, ularni qoniqtirish yo`lidagi aktivligi unda 
o`ziga xos ijtimoiy-psixologik xususiyatlar kompleksini shakllantiradi; 
2) muloqot sohasi, ayniqsa maktabgacha yosh davrdagi va o`smirlik 
davrlaridagi muloqot sistemalari bolada bir qancha ijtimoiy-psixologik xislatlarni 
paydo qiladiki, buning natijasida u faol hayotiy mavqega ega bo`ladi, jamiyatda 
o`z o`rnini tasavvur qilishga erishadi. 
3) o`z-o`zini anglash sohasi, ya’ni ''Men" obrazining yil sayin o`zgarib 
borishi jarayoni bo`lib, avval o`zini boshqalardan farqliligini, o`zicha mustaqil 
harakat qilish, mustaqil fikr yurita olish qobiliyatini anglash, so`ngra esa o`z-o`zini 
baholash, anglash, nazorat qilish- xususiyatlari rivojlanadiki, ular ham faol shaxs 
psixologiyasining tarkibiy qismidir. 

---

19 
Shaxs ijtimoiylashuvining ushbu bosqichlari mavjud. Masalan, birinchi 
bosqich—mehnat faoliyatigacha bo`lgan bosqich bo`lib, unga bolaning 
maktabgacha 
yosh 
davri 
hamda 
o`qish 
yillari 
kiradi. 
Bu 
davrdagi 
ijtimoiylashuvning ahamiyati va o`ziga xosligi shundaki, bu davrda asosan tashqi 
ijtimoiy muhit, ijtimoiy ta’sirlar faol ravishda ongga singdiriladi, mustaqil hayotga 
tayyorgarlik borasida muhim bosqich o`tiladi. Ikkinchi bosqich — mehnat faoliyati 
davri — bu davr odamning yetuklik yillari bilan bog`liq bo`lib, avvalgi davrlarda 
singdirgan ijtimoiy ta’sirlarni bevosita faol faoliyatda, shaxslararo munosabatlar 
sistemasida namoyon etadi. Kasbga ega bo`lib, aniq hayot yo`lini tanlagan, 
turmush qurib, kelgusi avlodni tarbiyalayotgan shaxsda namoyon bo`ladigan 
barcha ijtimoiy fazilatlar shu davrning mahsulidir. Nihoyat, uchinchi bosqich — 
mehnat faoliyatidan keyingi davr bo`lib, bunga asosan aktiv mehnat faoliyatidan 
so`ng qarilik gashtini surayotganlar kiradi. Bu davrda ham shaxs ijtimoiylashuvi 
davom etaveradi, chunki endi ilgarigi davrlarda orttirilgan tajriba boshqalarga 
uzatiladi, shunga ko`ra shaxs strukturasida ham xususiy o`zgarishlar ro`y beradi.Bu 
jarayon ro`y beradigan sharoitlar — muassasalar xususida gapiriladigan bo`lsa, 
turli davrlarda oila, bolalar muassasalari, maktab, boshqa dargohlari, mehnat 
jamoalarining roli nazarda tutiladi.
 
Psixologlarning 
fikricha, 
(G.Asmolov, 
P.Shixerev, 
V.A.Yadov, 
P.Nadirashvili va boshqalar) ijtimoiy ustanovkalarni o`zgartirish uchun shu 
ustanovkaning sababi bo`lgan vaziyat yoki faoliyatning maqsadi va motivini 
o`zgartirish shartdir. Shu narsa shaxsning aktiv ongli faoliyatida sodir bo`ladi. 
Shunday qilib, shaxs sotsializatsiya jarayonida turli ustanovkalarini ro`yobga 
chiqarish sharoitida faollik ko`rsatadi. Shunday faollikning natijalarini biz uning 
ijtimoiy-psixologik sifatlarida ko`ramiz. Ya’ni, aktiv birgalikdagi faoliyat, o`zaro 
muloqot jarayonida shaxsning ijtimoiy-psixologik fazilatlari shakllanadi. Shuning 
uchun ham barcha sifatlar faoliyatda namoyon bo`ladigan hamda muloqotda 
ko`rinadigan sifatlar guruhiga bo`linadi. Masalan, tashqi muhit bilan faol 
munosabat perseptiv himoya sifatlari, ya’ni o`ziga xavf soluvchi yoki solishi 

---

20 
mumkin bo`lgan ijtimoiy ta’sirlardan himoya qiluvchi xususiyatlar shakllanadi. Bu 
sifatlarni ba’zi mualliflar perseptiv qobiliyatlar (V.A.Labunskaya) deb atasalar, 
boshqalari ''ijtimoiy ta’sirlarga hissiy javob berish qobiliyati" (A.Bodalev), 
''kuzatuvchanlik",''ziyraklik" (Yu.Jukov) va hokazo deb atashgan. Boshqa sifatlar 
''muloqotda namoyon bo`luvchi sifatlar"dir. Ular turli ijtimoiy kutishlar sistemasi 
bilan bog`liq bo`lib, shaxsning turli sharoitlarda to`g`ri muloqotga kirishish 
imkoniyatini beradi. Bundan tashqari, har bir shaxsda o`ziga xos tarzda dunyoni, 
odamlarni idrok qilish va tushunish qobiliyati borki, ular muloqot jarayonida 
kamroq 
xatolarga 
yo`l 
qo`yishini 
ta’minlaydiInsonijtimoiylashuviuyokibujamiyatijtimoiyqatlamlarigaxosbo‘lganuni
versalvositalarorqaliamalgaoshiriladi, 
ularga: 
go‘dakniemizishvag‘amxo‘rlikqilishusullari, 
maishiyvagigiyenikyurish-
turishqoidalari, 
insonnio‘rabturuvchimoddiymadaniyatmahsulotlari, 
ma’naviymadaniyatunsurlari 
(alladanboshlabertaklargacha), 
muomalausulivamazmuni, 
shuningdekoiladajazolashvamukofotlashuslublari, 
insonninghayotiyfaoliyatidagiko‘psonlimunosabatlari-muloqot, o‘yinlar, ma’naviy-
amaliyfaoliyati, sportbilanshug‘ullanishikiradi. 
Harbirjamiyat, 
davlat, 
ijtimoiyguruhijobiyvasalbiyta’qiqlar-manetish, 
ruxsatberish, 
majburlashchora-tadbirlariniishlabchiqishadi. 
Buchoralaryordamidainsonxulq-
atvorishujamiyatdaqabulqilinganme’yoriyqadriyatlargamoslashtiriladi. 
Bolaijtimoiylashuviningyetakchivositalarimuomala 
(ota-onalar, 
tengdoshlarvaboshqalarbilan) hamdafaoliyat (o‘yin, o‘qish, ijod, sport)dir. 
Psixologik-
pedagogiktadqiqotlarjarayonidaturliyoshdavrlarigaturlifaoliyatturlarimoskelishiani
qlangan. 
Bolaningme’yoridarivojlanishiningengmuhimshartlaridanbirimuomala. 
Muomalavafaoliyatningyetakchiturlariganisbatanquyidagiyoshdavrlariqo‘llaniladi: 

---

21 

go‘daklikdavri-bevositahissiy-ruhiy; 

go‘daklikdankeyingidavr-predmetlifaoliyat; 

maktabgachadavr-rollio‘yinlar; 

ilkmaktabdavri-o‘quvfaoliyati; 

o‘smirlikdavri-kasbta’limifaoliyati; 

o‘spirinlikdavri-shaxsiymuloqotfaoliyati. 
Insonningvoyagayetishida, 
uningshakllanishjarayonida, 
ubevositamunosabatdabo‘lgankishilarmuhimo‘rintutishadi. 
Ularniijtimoiypedagogikavapsixologiyagaoidadabiyotlardaijtimoiylashuvagentlarid
ebhamnomlanadi. 
Turliyoshdavrlaridaagentlarningtarkibiturlibo‘ladi. 
Bolalarvao‘smirlaruchunota-ona, 
aka-uka, 
opa-singillar, 
qarindoshlari, 
tengdoshlari, 
qo‘shnilaragentbo‘lishlarimumkin. 
Yoshlikdavrigakelib, 
agentlarqatorigaturmusho‘rtog‘i, 
hamkasblarihamqo‘shilishlarimumkin. 
Mehribonlik uyida yashayotgan bolalar uchun ijtimioiylashuv agentlari 
tarbiyachlar, tutingan aka-opalari,do’stlari bo’lgan bo’lsa,bugungi SOSlarda 
ijtimoiylashuv agentlari miqdori oshganligini ko’rishimiz mumkin. Masalan 
tarbiyachi oyi ,xola , aka-uka, opa-singil, qo’shnilar, do’stlar va SOSning boshqa 
hodimlari.Ijtimoiylashuvdagitutgano‘rinlariga, 
insonuchunqanchalikahamiyatliekanligigaqarabagentlarhamfarqlanadi( masalan: 
Mehribonlik uyida) 
a)
faolta’siretuvchi–tarbiyachi, tutingan aka-uka, opa-singillar,do’st-
dugonalar 
b)
faolta’sirko‘rsatmaydigan – mehribonlik uyining ba’zi hodimlari 
,masalan hisobchi,taminotchi,montyor 
Insonningijtimoiylashuviturliomillar, 
agentlarbilanhamkorlikdavabirqatormexanizmlarasosidaamalgaoshadi. 
FransuzolimiGabrielTard,AmerikalikUriBronfenbrener, 
rusolimlariV.S.MuxinavaA.V.Petrovskiylarningtadqiqotlariijtimoiylashuvmexaniz

---

22 
mlarigaturliyondoshuvlarnikeltiribchiqaradi. 
Mavjudma’lumotlarningumumlashtirilishiquyidagimexanizmlarnialohidaajratibko‘
rsatishimkoniniberadi: 
1. I.P.Podlasiytasnifibo‘yicha: 
Bostirishmexanizmi
,
uningmazmunimuayyang‘oya, 
fikr, 
xohish, 
istaklarniongdanchiqaribtashlashdaniborat. 
Bumexanizmningtashqivaichkiturlarimavjud. 
Ichkimexanizmhamo‘zo‘rnidaixtiyoriyvag‘ayriixtiyoriygabo‘linadi. 
g‘ayriixtiyoriymexanizm 
- 
unutishdir. 
Ixtiyoriybostirishmexanizmiesairodakuchibilanamalgaoshiriladi. 
Mehribonlik 
uylariga kelib qolgan bolalarda ixtiyoriy bostirish mehanizmi ko’p holatlarda 
ustunlik qiladi.Tashqibostirishmexanizmitarbiyaningkengtarqalganusulidir; 
Ajratishmexanizmi
. 
Bumexanizmijtimoiylashuvmexanizmisifatidainsono‘ziuchunyomontaassurotlarda
nvozkechishibilanbog‘liq. 
Ajratishmexanizmiodatdanizolarnihalqilishdakuzatiladi.Ming 
afsuski, 
ajratish 
mexanizmi mehribonlik uyi bolalarida butun umr saqlanib qolishi mumkin. Bu 
ularda hayotdan alamzadalikni keltirib chiqaradi. 
O‘z-
o‘zinicheklashmexanizmi.Bumexanizmijtimoiylashuvjarayonidamuhimo‘rintutadi. 
Agartarbiyalanuvchigauningyutuqlarido‘stlarinikidanko‘raahamiyatsizroqtuyulsa, 
uningo‘z-o‘zigahurmatipasayadi, 
yomono‘qiyboshlaydi. 
Buo‘zmeninicheklabqo‘yish, qiyinchiliklaroldidaojizqolishdir. Ba’zihollardao‘z-
o‘zinicheklashmexanizminiqo‘llashnioqlasabo‘ladi. 
Chunkibuholatdamoslashuvsodirbo‘lishimumkin. 
Biroquzoqmuddatlio‘z-
o‘zinicheklash, 
o‘z-o‘zigabahoberishningpasayishigaolibkeladi. 
Buningnatijasidao‘zsalohiyatinibilmayturibtarbiyalanuvchiilkmuvaffaqiyasizlikdan
so‘ngboshlaganishinitashlabqo‘yadi, oqimdasuzaboshlaydi; 

---

23 
O‘zkamchiliklariniboshqalargategishlidebhisoblashloyihalashmexanizminin
gmohiyatinitashkilqiladi. 
O‘ziga, 
boshqalargaqarshiqaratilgansalbiyhissiyotlarbilaninsono‘zigabo‘lganhurmatnisaqla
bqoladi. Shubhaliinsonhammadangumonsiraydi, xudbinhammanixudbinhisoblaydi; 
Ijtimoiylashuvningyanabirasosiymexanizmlaridanbiribu-identifikatsiyadir. 
Identifikatsiyajarayonidatarbiyalanuvchihayolano‘zinio‘rtoqlaribilanqiyoslaydi. 
Identifikatsiyaobyektinafaqatrealinsonlar, 
balkitasavvurlardagiinsonlarhambo‘lishimumkin. Identifikatsiyaningto‘liq, qisman, 
ongli, 
ongsizturlarimavjud. 
Identifikatsiyamexanizimiintroeksiyamexanizimibilanjudabog‘liq. 
Bundaboshqalarningxislatlario‘zgarmaganholdao‘zlashtiribolinadi. 
Garchibumexanizmxayolanamalgaoshirilsahamuningnatijalarinianglabolishqiyine
mas;
Empatiyamexanizmi, 
ya’niboshqaodamninghissiyholatigahamdardbo‘lish. 
Shaxsningmuammo, 
qiyinchiliklariniyengishgayordamberishhisiyotgaboyshaxslarningijtimoiylashuvida
muhimahamiyatgaega bo’lib, bunda bolalarning eng yaqin sirdosh do’stlarining 
no’lishi vaziyatni yanada yaxshilanishiga yordam beradi. 
Qiyinholatlardaintellektuallashuvmexanizmiishgatushadi. 
Kattayoshdagitarbiyalanuvchiabstraktfikrlayboshlaydivavaziyatdanchiqibketishyo‘
linio‘ziuchunemas, 
go‘yokiboshqaodamuchunqidirayotgandektuyuladi. 
Bumexanizmtarbiyalanuvchihayotiymuhimmuammolarga 
(kasallik, 
boshqamaktabgao‘tish, institutgakirish) duchorbo‘lgandanamoyonbo‘ladi. Bugungi 
kunda ushbu mexanizmni bola kasb hunar kolleji yoki akademik litseyda ta’limni 
davom ettirish uchun mehribonlik uyidan ketganda ko’rishimiz mumkin. Usbi 
holatda bolani ta’lim va tarbiyasi bilan rasman kasb hunar kolleji yoki akademik 
litseyi mamuriyati shug’ullana boshlaydi. 

---

24 
Ratsianallashuvmexanizmidatarbiyalanuvchio‘zxatti-
harakatlariningmantiqiyxulosasinichiqaradi. 
Yoshratsianalizatorlarodatdamaqsadningdiskreditatsiyasiniqo‘llashadi.
Fikr, 
xissiyot, 
harakatlarnisusaytirishuchunharakatlarnibekorqilishmexanizmiqo‘llaniladi. 
Tarbiyalanuvchikechirimso‘raganida, 
uningharakatlarikechirilishivasofvijdonbilanharakatqilaboshlashigaishonadi. 
Ko‘pshaxslarshutarzdakomillikkaerishishadi. 
2. 
I.V.Mudrikningfikrichapsixologikvaijtimoiypsixologikmexanizmlargaquyidagilarn
ikiritsabo‘ladi: 
Imprinting(xotiradasaqlabqolish)-
insongata’sirqiladiganhayotiymuhimobyektlarnieslabqolishi. 
Bumexanizmodatdago‘daklikdavridako‘pqo‘llaniladi. 
Biroqkeyingiyoshdavrlaridahamimprintingnikuzatishimizmumkin; 
Mehribonlik 
uyi tabiyalanuvchilarida imprinting holatida ko’proq ota-ona qiyofasi namoyon 
bo’ladi.Ayrim ota- onasi va yaqinlarini eslay olmaydigan bolalar esa mehribolik 
uyidagi do’stlarini eslab qoladilar. 
Eksiztensialbosimmexanizmi-
tilnio‘zlashtirishvao‘zaromunosabatgakirishgandakerakbo‘ladiganijtimoiyxulq-
atvornormalarigaanglamaganholdaegabo‘lish;
Taqlid- 
biror-bir 
“namuna”gao‘xshashuchunharakatqilish. 
Buholatinsonningijtimoiytajribato‘plashiningixtiyoriyvaasosanixtiyorsizyo‘llaridan
biridir.Taqlidning 
ya’ni “namuna”ning kim, qanday inson ekaligi 
tarbiyalanuvchining keyingi hayot yo’lini tanlashga mayoq bo’lishini unutmaslik 
kerak.

---

25 
Refleksiyamexanizmi- ichkisuhbat. Undainsonjamiyatningturliinstitutlari, 
oila, tengdoshlarjamoasi, obro‘-e’tiborlishaxslargaxosxususiyatlargabahoberadi, 
ularniko‘ribchiqadiyokiinkoretadi. 
Refleksiyainsonningturli 
“men” 
obrazlariorasidagirealvaxayoliyshaxslarningichkisuhbatidir. 
Bumexanizmyordamidainsonningshakllanishiro‘yberadi. Bu holatda ham ko’p 
bolalar xayolan ota-onasi va yaqinlari bilan suhbatlashadi, dardlashadi, sirlashadi. 
Ijtimoiylashuvbolalar, 
o‘smirlar, 
yoshlarlarningrivojlanishigata’sirqiluvchiko‘psonlishart-
sharoitlarbilano‘zaromunosabatidayuzagakeladi.
Odamtug‘ilganonidanboshlabshaxslarqurshovidabo‘ladivauningbutunruhiypotensia
lianashuijtimoiymuhitdanamoyonbo‘ladi. 
Chunkiagarinsonningontogenetiktaraqqiyotitarixigae’tiborberadiganbo‘lsak, 
haligapirmayturib, 
odambolasio‘zigao‘xshashmavjudotlardavrasigatushadivakeyinginaijtimoiymuloqo
tningbarchako‘rinishlariningfaolobyektivasubyektigaaylanadi.
Ijtimoiylashuvjarayonlariro‘yberadiganshart-sharoitlarijtimoiyinstitutlardebataladi. 
Bundayinstitutlargaoiladanboshlab, 
mahalla,rasmiydavlatmuassasalari, 
ya’nibog‘cha, 
maktab, 
maxsusta’limo‘choqlari,oliygohlar, 
mehnatjamoalarihamdanorasmiyuyushmalar, 
nodavlattashkilotlarkiradi.Buinstitutlarorasidabizningsharoitimizdaoilavamahallani
ngahamiyatikattadir. 
Chunonchi, 
insondagidastlabkiijtimoiytajribavaijtimoiyxulqelementlariaynanoilada, 
oilaviymunosabatlartizimidashakllanadi. 
Shuninguchunhamxalqimizning 
«qushuyasidako‘rganiniqiladi» 
deganmaqolishaxssifatlariningdastlabkiqoliplarioiladaolinishivabuqolipjamiyatdagi
boshqaguruhlarta’siridasayqaltopishi, 
takomillashibborishininazardatutadi. 
O‘zbekchiliksharoitidaoilabilanbirqatordamahallahammuhimtarbiyalovchi-
ijtimoiylashtiruvchirolo‘ynaydi. 
Shuninguchunbo‘lsakerak, 
ba’zanodamningqaysimahalladanekanliginisurishtirib, 
keyinxulosachiqarishadi, 

---

26 
ya’nimahallabilanmahallaninghamfarqibo‘lib, 
bufarqodamlarpsixologiyasidao‘zifodasinitopadi. 
Ijtimoiylashuvningyanabirmuhimo‘choqlarigamaktabvaboshqata’limmaskanlarikiri
b, 
aynanshuyerdaijtimoiylashuvvatarbiyajarayonlarimaxsustarzdauyg‘unlashtiriladi. 
Bizningijtimoiytasavvurlarimizshundayki,maktabnibizta’limoladigan, 
bilimlartiziminio‘zlashtiradiganmaskansifatidaqabulqilamiz, 
lekinaslidabuyerijtimoiylashuvtarbiyaviyvositalardayuzberadiganmaskandir. 
Bundaharbirsinfdashakllanganmuhithammuhimrolo‘ynaydi. 
Ba’zisinflardao‘zarohamkorlik, o‘rtoqchilikmunosabatlariyaxshiyo‘lgaqo‘yilgan, 
guruhdaijodiymunozaralarhamdabahslaruchunqulaysharoitbo‘lib, 
bumuhittabiiyo‘za’zolariijtimoiyxulqinifaqatijobiytomongayo‘naltiribturadi. 
Yanabirmuhimijtimoiylashuvmuhiti 
– 
bumehnatjamoalaribo‘lib, 
bumuhitningahamiyativao‘zigaxosligishundaki, 
buyergashaxsodatdaanchaaqlipishibqolgan, 
ma’lumtajribagaegabo‘lgan, 
hayothaqidagitasavvurlarishakllanganpaytdakeladi. 
Qolavyersa,egallanganmutaxassislik, 
orttirilganmehnatmalakalarivabilimlarhamjudakattaahamiyatgaegabo‘lib, 
shumuhitdagiijtimoiynormalarxarakterigata’sirqiladi. 
Lekinbaribirshaxsningkimlarbilan, 
qandayo‘zaromunosabatlarmuhitita’siridaekanligiuningyetuklikdavridagiijtimoiyla
shuviningmuhimmezonlarihisoblanadi.Shubois, 
ishgakirishdagiasosiymotivlardanbiri 
– 
o‘shajamoaningqandayekanligi, 
buyerdagio‘zaromunosabatlar, 
rahbarningkimligivauningjamoagamunosabatibo‘lib, 
ko‘pinchaoylik-
maoshmasalasianashulardankeyino‘rganiladi. 
Shuninguchunmehnatjamoalaridayaxshi, 
sog‘lomma’naviymuhit,adolatvasamimiyatgaasoslanganmunosabatlarharbirinsonta
qdiridakattarolo‘ynaydi.Kattayoshdagiijtimoiylashuvningo‘zigaxosligishundaki, 
undaindividualizatsiyajarayonianiqroq, 
sezilarliroqkechadi. 

---

27 
Chunkikattaodamnafaqattashqita’sirlarnio‘zlashtiradi, 
balkio‘zidagiiqtidor, 
malakalarbilanboshqalargahamtarbiyaviyta’sir, 
shaxsiynamunako‘rsatishimkoniyatigaegabo‘ladi. 
Insongata’sirqiluvchibusharoitlaromildeyiladi. 
Ijtimoiylashuvningomillari 
4 
guruhgabo‘linadi: 
1. 
Megaomillar 
(mega-engkatta)-kosmos, 
planeta, 
dunyo, 
shuningdekbulargademografik, 
ijtimoiysiyosiy,ekologik, 
planetarjarayonlarnihamkiritsabo‘ladi. 
Ularboshqaomilguruhlariorqaliyerningbarchaaholisiningijtimoiylashuvigata’sirko‘r
satadi.
2. 
Makroomillar 
(makro-katta)-davlat, 
xalq, 
jamiyat. 
Buomillarmuayyanhududdayashovchiaholiijtimoiylashuvigata’sirqiladi.
3. Mezoomillar (mezo-o‘rta)-hududvayashashjoyiommaviyaloqatarmoqlari, 
auditoriya, 
uyokibusubmadaniyatgategishliligigako‘raajratilganguruhlarningijtimoiylashuvish
art-sharoitlari. 
Mezoomillaretnikqurilmalarnishakllantirishjarayoniga, 
mintaqaviysharoitlarga, shuhududningOAVlarigata’sirqiladi.
4.Ijtimoiylashuvgamezoomillarmikroomillarorqalita’sirqiladi. 
Mikroomillargamuayyanshaxslargata’sirqiluvchiomillar-oila, 
qo‘shnilar, 
tengdoshlarguruhlari, 
tarbiyamuassasalari, 
turliijtimoiy, 
diniy, 
davlat, 
xususiytashkilotlarkiradi. 
Shaxstug‘ilganidanboshlabrivojlanadiganmuhitsotsiumyokimikrosotsiumdey
iladi. 
Muhit-insonkirishishi, 
o‘ziniqulaysezishiuchunjoylashuviniginayetarli,bilishilozimbo‘lganko‘cha, 
uyvaboshqanarsalaremas. 
Balki, 
muhitbualohidao‘zaromunosabatlartizimivaqoidalaribilanxarakterlanadiganinsonja
moalarihamdir. 
Shuninguchuninsonmuhitgayangilikkiritadi, 
muayyandarajadata’sirqiladihamdao‘zgartiradivao‘zo‘rnidamuhithaminsonoldigao‘

---

28 
ztalablariniqo‘yadi. 
Uinsonni, 
uningxatti-harakatlariniqabulqilishiham, 
inkorqilishihammumkin. 
Muhitninginsongamunosabatiniinsonningyurish-turishi, 
uningtalablarigaqanchalikjavobberishigaqarabaniqlasabo‘ladi. 
Insonningxulq-
atvoriuningjamiyatdatutgano‘rnibilanbelgilanadi. 
Shundayqilib, 
bolaningjamiyatdarivojlanishjarayonidauningijtimoiylashuvisodirbo‘ladi. 
Ijtimoiylashuvningoqibati 
(mahsuli) 
masalasihampsixologiyadamuhimamaliyahamiyatgaega. 
Shaxsijtimoiylashuviningengasosiymahsulibuuninghayotdao‘zo‘rninitopib, 
jamiyatgamanfaatkeltiruvchifaoliyatlardaishtiroketishidir. 
Ijtimoiylashuvjarayonidashaxsfaoliyatiniyo‘naltiribturadiganhamdarealvaziyatlarg
anisbatanturg‘unvabarqarormotivlarmajmuigaegabo‘lishlikshaxsningyo‘nalganligi
debataladi. Yo‘nalganlikningengmuhimtarkibiyqismlarigaesaquyidagilarkiradi: 
Mas’uliyat. 
Mas’uliyat 
– 
ijtimoiylashuvjarayonidashaxsningyetukliginibelgilovchimuhimko‘rsatkichlardans
analadi. 
Maqsadlarvaideallar. 
Ijtimoiylashuvningmas’uliyathissigabog‘liqyo‘nalishlaridanyanabirishaxsdashaklla
nadiganmaqsadlarvaideallarbo‘lib,ularshaxsnikelajaknibashoratqilish,ertangikunini
tasavvurqilishvauzoqvayaqingamo‘ljallanganrejalarniamalgaoshirishgatayyorligini
ta’minlaydi. 
Maqsadsizvarejasizinson 
– 
ma’naviyatsizpessimistdir.Maqsadlardoimoo‘zininganglanganligivashaxsrealimko
niyatlarigabog‘liqligibilanxarakterlanib, 
ularningshakllanishivaongdao‘rnashishidama’lumma’nodaideallarhammuhimrolo‘
ynaydi. Ideallar– shaxsninghozirgirealimkoniyatlarichegarasidantashqaridagiorzu-
umidlari, 
ularongdamavjudbo‘lsada, 
lekinularhardoimhamamalgaoshmaydi. 
Chunkiularningpaydobo‘lishigasababbevositatashqimuhitbo‘lib, 
o‘shaideallarobyektibilanshaxsimkoniyatlario‘rtasidatafovutbo‘lishimumkin. 
Masalan, 
o‘smirningidealiotasi, 
uotasidaymashhurvaelsuyganshifokorbo‘lmoqchi.Buorzugayaqinkelajakdaerishibb

---

29 
o‘lmaydi, 
lekinaynananashundayideallarodamgamaqsadlarqo‘yib, 
ungaerishishyo‘lidagiqiyinchiliklarniyengishga,irodanisafarbarqilishgayordamberis
hitabiiy. 
Qiziqishlarvadunyoqarash. 
Qiziqishlarhamanglanganmotivlardansanalib, 
ularshaxsniatrofidaro‘yberayotganbarchahodisalar, 
odamlarningo‘zaromunosabatlari, 
yangiliklarborasidafaktlarto‘plash, 
ularnio‘rganishgaimkonberuvchiomildir. 
Qiziqishlarmazmunankengyokitor, 
maqsadjihatidanprofessional, 
bevositayokibilvositabo‘lishi, 
vaqttomondanbarqaror,doimiyyokivaqtinchalikbo‘lishikuzatiladi. 
Qiziqishlarningengmuhimtomonishundaki, 
ularshaxsdunyoqarashivae’tiqodinishakllantirishgaasosbo‘libxizmatqiladi. 
Chunkie’tiqodshaxsningshundayongliyo‘nalishiki, 
ungao‘zqarashlari, 
prinsiplarivadunyoqarashigamostarzdayashashgaimkonberib,e’tiqodvaqiziqishlard
unyoqarashnishakllantiradi. 
Dunyoqarash–tartibgasolingan, 
yaxlitonglitizimgaaylantirilganbilim, 
tasavvurlarvag‘oyalarmajmuibo‘lib, 
ushaxsnima’lumbirqolipda, 
o‘zshaxsiyqiyofasigaegatarzdajamiyatdamunosibo‘rinegallashgachorlaydi. 
MustaqillikdavridashakllanayotganyangichadunyoqarashyoshlardaVatangasadoqat
ni, 
milliyqadriyatlar, 
an’analarnie’zozlashni, 
o‘zyaqinlarigamehribonvatanlaganyo‘liga 
– 
kasbi, 
maslagihamdae’tiqodigasodiqlikninazardatutadi. 
Yangichafikrlash, 
ya’nitafakkuraynanmustaqillikmafkurasiruhidatarbiyatopib,sayqaltopganmilliyong, 
dunyoqarashvae’tiqodhamdir. 
Muloqot ko‘p qirrali va keng tushuncha bo‘lib, uni ko‘pincha muomala yoki 
aloqa deb ham ta’riflanadi. Buni anglagan yoki anglamagan nuqtai aloqani axborot 
berish va qabul qilish shaklida hamma yerda va har doim kuzatish mumkin. 
So‘z, nutq, ma’ruza qilish, so‘zlovchining tinglovchilarga ta’sir etish san’ati 
kabi muammolar 2000 yillik tarixga ega. Bu muammoning juda ko‘p tomonlari o‘z 
davrida Sitsiron tomonidan ko‘rib chiqilgan. U so‘zlovchining asosiy vazifasi, 

---

30 
nimani gapirishi, qanday gapirishi va qayerda gapirishi lozimligini to‘g‘ri 
aniqlashdan iborat deb ta’kidlagan. Shu bilan birga muloqot muammosi XX 
asrning yangi muammolaridan ham biridir. Agar qadimgi Rim va qadimgi 
Gretsiyada notiqlik san’ati ritorika, evristika, dialektika tomonidan o‘rganilgan 
bo‘lsa, nutqiy muloqot hozirda falsafa ,sotsiologiya, ijtimoiy psixologiya, umumiy 
psixologiya, pedagogika va pedagogik psixologiya tomonidan o‘rganilmoqda. 
Nutqiy 
muloqot 
butun 
dunyoda 
o‘rganilayotgan 
muammo 
hisoblanadi.Birgina AQShda bu muammo bilan 10 000 dan ortiq ilmiy xodim 
shug‘ullanmoqda. Lekin hozirga qadar «muloqot» tushunchasining yagona bir 
butun ta’rifi berilmagan. Faliyatli yondoshuv nuqtai nazaridan muloqot kishilar 
o‘rtasidagi ko‘p tomonlama jarayoni hamkorlikda faoliyat ehtiyojlari asosida 
vujudga kelib kishilar o‘rtasidagi axborot ayriboshlash o‘zaro ta’sir etish bir-birini 
tushunish va idrok qilishdan iborat. 
Muloqot 
– 
odamlaro‘rtasidabirgalikdafaoliyatehtiyojlaridankelibchiqadiganbog‘lanishlarrivojl
anishiningko‘pqirralijarayonidir. 
Shaxs 
–
ijtimoiymunosabatlarmahsulideyilishiningengasosiysababi 
– 
uningdoimoinsonlardavrasida, 
ularbilano‘zarota’sirdoirasidabo‘lishinianglatib, 
bushaxsningengyetakchivanufuzlifaoliyatlaridanbirimuloqotekanligigaishoraqiladi.
Insoniymunosabatlardadastlabodamlaro‘rtasidaro‘yberadiganfikrlar, 
his-
kechinmalar, 
tashvish-quvonchlaralmashinuvininazardatutadi. 
Odamlarmuloqotdabo‘lishganisari, 
ularo‘rtasidagimunosabatlartajribasiortgansariularo‘rtasidaumumiylik, 
o‘xshashlikvauyg‘unlikkabisifatlarpaydobo‘lib, 
ularbir-
birlarinibirqarashdatushunadigan, 
ayrimhollardaesaanashundaymuloqotningtig‘izligiteskarireaksiyalarni 
– 
bir-
biridancharchash, 
gapiradigangapningqolmasligikabivaziyatnikeltiribchiqaradi. 
Muloqotfaoliyatishundayshart-sharoitki, 
undaharbirshaxsningindividualligi, 
betakrorligi, 
bilimlarvatasavvurlarningxilma-
xilliginamoyonbo‘ladivashunisibilanuinsoniyatniasrlardavomidao‘zigajalbetadi. 

---

31 
Shuninguchunhammuloqot, 
uningjihati, 
tabiati, 
texnikasivastrategiyasi, 
muloqotgao‘rgatish 
(sotsialpsixologiktrening) 
masalalaribilanshug‘ullanuvchifanlarninghamjamiyatdagio‘rnivasalohiyatikeskinos
hdi.Muloqothamkorlikdafaoliyatko‘rsatuvchilaro‘rtasidaaxborotayirboshlanishinio‘
zichigaolib, 
bundayma’lumotalmashinuvmuloqotningkommunikativjihatisifatidata’riflanadi. 
Odamlarmuloqotgakirisharekanlar, 
uningengmuhimvositalaridanbirisifatidatilgamurojaatqiladilar.Muloqotningikkinch
ijihatida – munosabatgakirishuvchilarningnutqjarayonidafaqatso‘zlarbilanemas, 
balkixatti-harakatlarbilanhamalmashinuvinazardatutilib, 
bumuloqotninginteraktivjihatidebyuritiladi.Nihoyat, 
muloqotninguchinchijihatiperseptivdebatalib, 
bundamunosabatgakirishuvchilarningbir-birlariniidroketaolishlaritushuniladi. 
Shundayqilib, 
muloqotjarayonidashartliravishdauchta, 
ya’nikommunikativ 
(axborotuzatish), 
interaktiv 
(hamkorlikdaharakatqilish) 
vaperseptiv 
(o‘zarobirgalikdaidroketish) 
jihatlarnialohidako‘rsatishmumkin. 
Anashuuchtajihatningbirligimuloqotjarayonidahamkorlikdagifaoliyatvajalbetilgano
damlarningo‘zarobirgalikdagiharakatlarinitashkiletishusulisifatidamaydongachiqad
i. 
Muloqotninghamkorlikdaharakatqilishvafaoliyatko‘rsatishjarayonidaodamlarnibirl
ashtiradiganmuloqotvositasitilbo‘lib, 
umuloqotgakirishuvchilaro‘rtasidaaloqabog‘lanishinita’minlaydi. 
Tilniushbumaqsaduchuntanlanganso‘zlarmohiyatigako‘rakodlashtirganholdaaxbor
otnima’lumqilayotgankishiham, 
bumohiyatningkodiniochgan, 
ya’niuningma’nosinioshkoretganvaanashuaxborotasosidao‘zxulq-
atvorinio‘zgartirganholdabuaxborotniqabulqilayotgankishihamtushunadi.Axborotni
boshqakishigayo‘llayotgankishi 
(kommunikator) 
vauniqabulqilayotgankishi 
(retsepient) 
munosabatvabirgalikdagifaoliyatmaqsadlargaerishishuchunmohiyatlarnikodlashtiri

---

32 
shvakodiniochishningbittayagonasistemasidanfoydalanishlari, ya’ni «bittatilda» 
so‘zlashishlarikerakbo‘ladi. 
Agarkommunikatorvaretsepientkodlashtirishningturlixilsistemalariniqo‘llasalar, 
ya’nibir-birlariganoma’lumbo‘lgan 
«til»daso‘zlashsalar, 
buholdaularo‘zarohamjihatlikkavabirgalikdafaoliyatborasidamuvaffaqiyatgaerisha
olmaydilar. 
Qo‘llanadiganbelgilar 
(so‘zlar,imo-ishoralarvah.k.) 
zamiridagimohiyatmuloqotdaishtiroketayotganshaxslargatanishbo‘lgantaqdirdagin
aaxborotayirboshlashmumkinbo‘ladi. 
Mohiyat 
– 
tevarak-
atrofdagivoqeliknibilishniifodaetadiganqismsifatidagimazmungaegabo‘lganso‘zlar
belgisitizimidir. 
Bundaso‘zlarbelgilaritizimihayotkechirish, 
ijtimoiy-
tarixiytajribanio‘zlashtirishvauzatishvositasisifatidagitilnitarkibtoptiradi. 
Ijtimoiytajribato‘plashvauzatishvositasisifatidagitilaniqtovushlardanfoydalanganho
ldao‘y-fikrlaralmashinuvi, axborotberishniamalgaoshiradi. 
Muloqotshaxslararobirgalikdagiharakat, 
ya’niodamlarninghamkorlikdagifaoliyatijarayonidatarkibtopadiganaloqalarivao‘zar
obir-birlarigata’siriningyig‘indisisifatidayuzagachiqadi. 
Hamkorlikdagifaoliyatvamunosabatijtimoiyqoidalar 
– 
odamlarningbirgalikdagiharakativao‘zaromunosabatlariniqat’iyanbelgilabqo‘yadig
anhamdajamiyatdaudumbo‘lganxulq-
atvornamunalariasosidaamalgaoshiriladiganijtimoiynazoratsharoitidayuzberadi.Ja
miyatijtimoiyqoidalarsifatidaqabulqilgan, 
ma’qultopgan,udumgaaylanganvategishlivaziyatdaturganharbirkishidanbajarilishin
ikutayotgannamunalarningo‘zigaxostiziminiyaratadi. 
Ularningbo’zilishiqoidadanchetgachiqadiganlarningxulq-
atvorito‘g‘rilanishinita’minlaydiganijtimoiynazoratmexanizmlari (ma’qullamaslik, 
ta’naqilish, 
jazolash)nio‘zichigaoladi. 
Qoidalarningmavjudligivaqabulqilinishihaqidabironkishiningbarchaboshqaodamlar
xulq-atvoridanfarqqiluvchixatti-
harakatigaatrofdagilarningbirxildamunosabatbildirishidalolatberadi. 

---

33 
Ijtimoiyqoidalarmehnatintizomi, 
harbiyburchvavatanparvarliktalablarigajavobberadiganxulq-
atvornamunalaridantortib, 
odoblilikqoidalarigaqadarhammasinio‘zichigaoladi. 
Odamlarningijtimoiyqoidalarigamurojaatqilishiulardao‘zxulq-
atvoriuchunmas’ullikhissiniuyg‘otadi, 
harakatlarivaqiliqlarningushbuqoidalargamoskelishiyokimoskelmasliginibaholagan
holdaularnituzatibborishimkoninitug‘diradi. 
Qoidalargaqarabmo‘ljalolishkishigao‘zxulq-
atvoriningshakllariniandozagaqarabmoslash, 
ijtimoiyjihatdanmaqbullarinitanlabolish, 
nomaqbulshakllarigaamalqilmaslik, 
o‘zinimuloqotjarayonidayo‘naltiribvaboshqaribborishimkoniniberadi. 
Odamlaro‘zlashtirilganqoidalardano‘zlariningxususiyxulq-
atvoriniboshqalarningxulq-
atvoribilantaqqoslaydiganmezonsifatidafoydalanadilar.Hamkorlikdagiharakatjaray
onlariijtimoiynazoratmunosabatgakirishadiganodamlar 
«bajaradigan» 
rollar 
(Psixologiyadaroldegandaxulq- 
atvorningnormativjihatidanma’qulbo‘lganmuayyanijtimoiymavqeniegallabturganh
arbirkishidanatrofdagilarkutayotgannamunasitushuniladi) 
repertuarigamuvofiqtarzdaamalgaoshiriladi. 
Subyekto‘qituvchiyokio‘quvchi, 
shifokoryokibemor, 
kattayoshlikishiyokibola, 
rahbaryokixodim, 
onayokibolavashukabirolnibajaradi. 
Harqandayrolmutlaqoaniqtalablargavaatrofdagilarningmuayyanorzu-
istaklarigajavobberishikerak.Shaxsmuloqotningturlixilvaziyatlaridaqoidatariqasida
harxilrollarnibajaradi. 
Masalan: 
o‘ziningxizmatidagiroligako‘rarahbarbo‘libturgankishibetobbo‘libqolganda, 
bemorroligakirganholdashifokorningbarchako‘rsatmalarinibajaradi; 
shubilanbirgaoiladaukeksaonasiningmo‘minginao‘g‘lirolinisaqlabqoladivah.k. 
Rolmavqelariningko‘pligiba’zidaularningto‘qnashkelishiga – rolkonfliktlariga 
(ziddiyatlarga) sababbo‘ladi. 

---

34 
Turlixilrollarnibajarayotganodamlarninghamkorlikdagiharakatirollarehtimoli
bilanboshqariladi. 
Kishibuniistasa-
istamasaatrofdagilarundanmuayyannamunagamoskeladiganxulq-atvornitalabqiladi. 
Rolningqandaybajarilishiijtimoiynazoratostidabo‘ladi,ijtimoiyjihatdanmuqarrarravi
shdabaholanadivanamunadansalginachetgachiqilishiesaqoralanadi. 
Muloqotningushbujihatidabirkishiningikkinchikishitomonidanidrokqilinishi, 
tushunishi, 
baholanishikuzatiladi. 
Muloqotningmazkurjihatiquyidagibosqichlarorqaliamalgaoshishimumkin: 
1) 
Idrokqilinayotganodamniidrokqiluvchio‘ziningshaxsiyxislatlaribilanqiyoslashnatija
sida, 
uningmahsulibo‘yichatalqinqilinadivatushuntiriladi; 
bundayidrokqilishtarzidainsonniinsontomonidanaksettirish, 
o‘xshatish, 
ungataqlidqilish, undanibratolishuslublariorqaliyuzagakeladi, ya’niidentifikatsiya 
(aynano‘xshatish) 
bosqichibevositaamalgaoshadi. 
Bundakishihamkorlikdaharakatqilishvaziyatidasherigio‘rnigao‘ziniqo‘yibko‘rib, 
uningichkiholati, 
niyatlari, 
o‘y-fikrlari, 
xohish-istaklarihaqidataxminqiladi, 
bundaularanglanilganyokianglanilmaganbo‘lishimumkin. 
2) 
Idrokqilinayotganshaxsningo‘rnigaidrokqiluvchio‘zxohishibo‘yichamulohazayuriti
shi, 
unitushunishgaintilisho‘z-o‘zinianglashnegizidanamoyonbo‘ladi, 
ya’nirefleksiyabosqichivujudgakelganligito‘g‘risidamuayyanqarorgakelinadi. 
Refleksiyadakishiidroketishsubyektisifatidao‘ziganisbatansheriginingmunosabatian
glabetiladi. 
Lekinkishihardoimhammuloqotjarayonidao‘zinikimekanliginito‘liqanglabetolmayd
i, 
buesauningo‘ziqilganxatti-
harakatlarisabablariniboshqalargato‘nkashgamajburqiladi.Kishio‘zxatti-
harakatlarisabablarini, 
niyatlarini, 
o‘y-fikrlarini, 
xulq-

---

35 
atvormotivlariniboshqakishilargato‘nkashorqalitushuntirishipsixologiyadakauzalatr
ibutsiyaya’nisababiyizohlashdebataladi. 
3) 
O‘zgakishilarningkechinmalarivahis-
tuyg‘ulariganisbatanhamdardlikbildirish, 
mehr-
oqibatliliginiamaliyifodalashorqaliularnitushunishimkoniyatitug‘iladi, 
buningnatijasidatubma’nodagiempatiyagaasoslanganidrokqilishbosqichiyuzagakela
di. 
4) 
O‘zgakishilarga, 
ijtimoiyguruha’zolariganisbatanberilganxislatlarnihozirgachama’lumbo‘lganijtimoi
yqoliplargamostarzdaommaviytarzdayoyish, 
tavsifberishvabaholashstereotipizatsiya 
(birxilqolipgasolish) 
ya’nistereotiplashtirishdeyiladi. 
Idroketishsubyektiijobiymunosabatdabo‘lganshaxslargaijobiy, 
yoqtirmaydiganshaxslargasalbiybahoberilishikauzalatributsiyagaxostipikhollardan
biridir. 
Tadqiqotlardanma’lumbo‘lishicha, 
shaxsmuloqotjarayonidao‘zobyektinisbatanijobiytaassurotgaegabo‘lsa, 
subyektgama’lumbo‘lmaganfazilatlariniijobiybaholashgayokiaksincha, 
obyektsalbiytaassurotqoldirganbo‘lsa, 
subyektgama’lumbo‘lmaganxislatlarinisalbiybaholashgaharakatqilarekan. 
Buholatpsixologiyadaoreoleffektinomibilanyuritiladi. 
Muloqotodamlarningjamiyatdao‘zarohamkorlikdagifaoliyatlariningichkipsixologik
mexanizminitashkiletib, 
uhozirgiyangidemokratikmunosabatlarsharoitidaturliishlabchiqarishqarorlariniyakk
atartibdaemas, balkibirgalikdachiqarishehtiyojipaydobo‘lganligihisobgaolinganda, 
odamlarningmehnatunumdorligivasamaradorliginita’minlovchimuhimomilekanligi
nibildiradi. Muloqotmazmunigako‘raquyidagiturlargaajraladi: 

Moddiymuloqotdegandasubyektnidolzarbehtiyojlarniqondirishvositasi
sifatida, 

---

36 
aynipaytdashug‘ullanayotganfaoliyatiningmahsulotlarivapredmetlariniayirboshlash
tushuniladi. 

Kognitivmuloqotdebshaxslarninghamkorlikdagifaoliyatidanarsavahodi
salarnio‘rganish, 
ma’lumotlarnibilibolishjarayonidao‘zarobilimalmashinuvigaaytiladi.

Konditsionmuloqotdapsixologikvafiziologikholatlarayirboshlanadi. 
Masalan, 
shifokorbemorningtushkunkayfiyatiniko‘tarishiyokiaksincha, 
onaqiziningo‘ksinibyig‘layotganholatigayig‘ibilanmunosabatbildirishivah.k 

Motivatsionmuloqotmuayyanyo‘nalishdahamkorlikdaharakatqilishuch
uno‘zaromaqsadlar, 
qiziqishlar, 
motivlarvaehtiyojlaralmashinuvijarayonibilanizohlanadi. 

Faoliyatmuloqotikognitivmuloqotbilanuzviybog‘liqbo‘lib, 
bundaharakatlar, 
operatsiyalar, 
ko‘nikmavamalakalarayirboshlanadi. 
Bumuloqotjarayonidama’lumotlaruzatiladi, 
bilimdoirasikengayadi, 
qobiliyatlarrivojlanadivatakomillashadi. 
Muloqotmaqsadigako‘rabiologikvaijtimoiyko‘rinishdabo‘ladi. 
Biologikmuloqotnaslqoldirish, 
organizmnirivojlantirish, 
himoyalashkabitabiiyehtiyojlarniqondirishbilanbog‘liqbo‘lsa, 
ijtimoiymuloqotesashaxslararomunosabatlarnikengaytirish, 
mustahkamlash, 
takomillashtirishbilanbog‘liqbo‘lganijtimoiyehtiyojlarniqondirishvositasisifatidana
moyonbo‘ladi. 
Muloqotvositasigako‘rabevositavabilvositabo‘lib, 
bundajonlimavjudotningtabiiyorganlariyordamidaya’niqo‘li, 
boshi, 
tanasi, 
tovushiyordamidaaxborotayirboshlasa 
– 
bubevositabo‘ladi, 
agarmuloqotnitashkillashtirishvama’lumotalmashishdamaxsusqurolvavositalardanf
oydalanilsa 
– 
bumuloqotbilvositadeyiladi.Muloqotningyuqoridamulohazayuritilganturlaridantash
qariishbilarmonlikvashaxsiyturlarihamfarqlanadi. 
Ishbilarmonlikmuloqotiodamlarningturlixildagiqo‘shmamahsuldorfaoliyativamazk
urfaoliyatiningsifatinioshirishvositasisifatidayuzagakeladi. 

---

37 
Shaxsiymuloqotesashaxso‘ziningpsixologikmuammolariga, 
qiziqishlariga,ehtiyojlariga, 
o‘zhayotiga, 
atrofidanimalarbo‘layotganligigabo‘lganmunosabatiniatrofdagilardanbilishgayo‘na
ltirilgandir. 
Muloqotturlaridemokratik, 
avtoritar,liberalshaklida, 
usulidaamalgaoshadi. 
Demokratikusuldasuhbatlar,munozaralar, 
mulohazalaro‘zarotenglik, 
o‘zarohurmatruhigabo‘ysundirilib,ta’siro‘tkazishsohalariyashiringanholdabo‘ladi. 
Shuboisdan, 
tasodifanvoqeavahodisalarningsodirbo‘lishiturlichabaholanadi, 
rag‘batlantiriladiyokijazolanadi. 
Manabundayodilonaamalgaoshirilganmuloqotta’siridao‘g‘il-qizlardado‘stlik, 
dilkashlik, 
xushmuomalalilik, 
shaxsiyxatti-
harakatidavamulohazayuritishidamustaqillik, 
shaxsiyqarashlarisaqlanganholdayanginormavatalablargamoslashish, 
o‘zfaoliyatiuchunjavobgarlik,emotsionalzo‘riqishdavridao‘z-
o‘ziniqo‘lgaolishlikkabimuhimfazilatlarpaydobo‘ladi. 
Muloqotningyanabirshakliavtoritardebatalib, 
bundashaxslararotenghuquqlilik,erkinxatti-harakatqilish, 
tashabbuskorliko‘zahamiyatiniyo‘qotaboshlaydi. 
Masalan, 
boshliqtomonidanxodimlarningyurish-turishi, 
xatti-
harakatiko‘pinchacheklabqo‘yiladi. 
Boshliqtomonidanta’siro‘tkazishningasosiymetodi 
– 
jazolashhisoblanadi. 
Biroqonda-sondarag‘batlantirishmetodidanfoydalanilgandaham, 
uxodimgama’naviyozuqabermaydi. Mazkurusuloiladaqo‘llanilsa, farzandlardaota-
onagayaqinlik, 
mehrhissikamayadi, 
keyinchalikbutuyg‘uuzoqlashish, 
«begonalashish» 
kechinmasigaaylanadi. 
Oiladagishaxslararomunosabatlarbolalarniqoniqtirmaydi; natijadaodamovi, tund, 
ichimdaginitop, 
tashvishlilik, 
xavotirlilikkabisotsialnormavaqoidalargaqiyinchilikbilanmoslashishdaniboratxarak
terxislatlarivujudgakeladi. 
Shusababdanoilaa’zolariruhiydunyosidasimpatiya 

---

38 
(yoqtirish),empatiya (hamdardlik), samimiylik, hayrixohlikkabiyuksakinsoniyhis-
tuyg‘ularjudanursizifodalanadi. 
Ko‘r-
ko‘ronavaso‘zsizbo‘ysunishgaasoslanganmunosabatlarnegizidayotgantarbiyaviyta’
sirqo‘rqoqvairodasikuchsizshaxsnitarkibtoptiradi. 
Muloqotshakliichidaliberalusulihamko‘zgatashlanibturadi. 
Buusulmuloqotjarayonidamurosasoz, 
ko‘ngilchanbo‘lishlik, 
tashqiko‘rinishdaniliqpsixologikiqlimni, 
guruhiymosliknio‘zidaaksettirgandekbo‘libtuyuladi. 
Afsuski, 
liberallik, 
murasasozlikharqandayvaziyatnitiltopibhalqilishga, prinsipiallikdanuzoqlashishga, 
subutsizlikkaolibkeladi. 
Masalan, 
ota-
onalarningfarzandlaribilanbundaymunosabatdabo‘lishlarisalbiyoqibatsariyetaklayd
i: 
qat’iylik, 
mustaqillik, 
dadillikvacho‘rtkesarliksingariirodaviysifatlarfarzandlarruhiydunyosidanuzoqlasha
di. 
Murosasozlikta’siridayoshavlodxarakteridamunofiqlik, 
ikkiyuzlamachilikvamas’uliyasizlikkabiillatlartarkibtopishimumkin. 
Odamlarbir-birlaribilanmuomalagakirisharekan, 
ularningasosiyko‘zlaganmaqsadlaridanbiri – o‘zarobir-birlarigata’sirko‘rsatish, 
ya’nifikr-g‘oyalarigako‘ndirish, 
harakatgachorlash, 
ustanovkalarnio‘zgartirishvayaxshitaassurotqoldirishdir. 
Turlivositalaryordamidainsonlarningfikrlari, 
hissiyotlarivaxatti-
harakatlarigata’sirko‘rsataolish 
– 
psixologikta’sirdeyiladi.Psixologiyadapsixologikta’sirningasosanuchvositasifarqla
nadi: 
1. 
Verbalta’sir 
– 
buso‘zvanutqorqaliko‘rsatadiganta’sirlardir.Harqandaynutqko‘rinishidaodamo‘zida
gibarchaso‘zlarzahirasidanfoydalanib,engta’sirchanso‘zlarnitopib, 
sherigigata’sirko‘rsatishnixohlaydi. 

---

39 
2. 
Paralingvistikta’sir 
– 
bunutqningatrofidaginutqnibezovchi,unikuchaytiruvchiyokisusaytiruvchiomillaribo
‘lib, bunganutqningbalandyokipasttovushdaifodalanayotganligi, artikulyasiya, 
tovushlar, to‘xtashlarduduqlanish, yo‘tal, tilbilanamalgaoshiriladiganharakatlar, 
nidolarkiradi.
 
3. 
Noverbalta’sir 
«nutqsiz» 
ko‘rinishgaegabo‘lib, 
bungasuhbatdoshlarningfazodabir-birlariganisbatantutgano‘rinlari, holatlari(yaqin, 
uzoq, 
intim), 
qiliqlari, 
mimika, 
pantomimika, 
qarashlar, 
bir-
birinibevositahisqilishlar, tashqiqiyofa, undanchiqayotganturlisignallar (shovqin, 
hidlar) 
kiradi. 
Ularningbarchasimuloqotjarayoniniyanadakuchaytirib, 
suhbatdoshlarningbir-birlariniyaxshiroqbilibolishlarigayordamberadi.Ko‘p 
axborotlilik ham nutqiy muloqotning muhim xususiyatidir. Nutqiymuloqot 
jarayonida berilayotgan nutqiy xabar murakkab kommunikativpredmetning 
mazmuniga ega bo‘lib, o‘zida mazmuniy ifodalash va undovchilikmazmuniga ega 
bo‘lib, o‘zida mazmuniy kommunikativ predmetning mazmunigaega bo‘lib, o‘zida 
mazmuniy ifodalash va undovchilik tomonlari birligini aksettiradi. Shunday qilib 
nutqiy muloqotning bog‘langanlik, jalb etilganlik,yo‘naltirilganlik, simotik 
ixtisoslashuv, dinamiklik, reprenzativlik va ko‘paxborotlilik kabi xususiyatlari 
mavjud. 
Muloqotchanlikning quyidagi bosqichlari mavjud: 
1. Muloqotga ehtiyoj boshqa kishi bilan muloqotga kirishishga undaydi. 
2. Muloqot maqsadi va vaziyatiga moslashish. 
3. Suhbatdosh shaxsiga muvofiq harakat qilish. 
4. O‘z xabarining mazmunini rejalashtirish nima haqida gapirishi kerakligini 
tasavvur qilish. 
5. Anglamagan yoki anglangan holda aniq vositalar, iboralarini tanlash 
o‘ziniqanday tutish kerakligini aniqlash. 
6. Suhbatdoshning qanday idrok qilish yoki baholash orqali tezkor aloqani 
tashkiletish. 

---

40 
7. Muloqot uslubi, usullari va yo‘nalishlarini tuzatib borish. 
Agar yuqoridagi bosqichlardan birortasi buzilsa, muloqot jarayoni to‘la 
qonlibo‘lmasligi, kutilgan natijani bermasligi mumkin. 
Psixologiyada muloqotning quyidagi turlari farqlanadi: 
1. Niqoblar aloqasi rasmiy muloqot bo‘lib, bundan suhbatdoshini tushinish 
uningshaxs sifatidagi xususiyatlarini e’tiborga olish mavjud emas, odatda turli 
niqoblar yuz ifodasi imo-ishora bir qolipdagi so‘z birikmalaridan foydalanib xis-
tuyg‘ular yashirin tutiladi. Ba’zi vaziyatlarda bunday niqoblar aloqasi zarur 
bo‘lishi ham mumkin. 
2. Sodda muloqot boshqa kishini kerakli yoki keraksiz obyekt deb baholash. 
Agarkerakli deb topilsa bunday suhbatdoshga nisbatan qo‘pol va zo‘ravonlik 
shaklida munosabat bildiradi. 
3. Rasmiy rolli muloqot, muloqotning bu turida mazmun va vosita qat’iy 
chegaralangan bo‘lib, suhbatdosh shaxsiyati emas, balki ijtimoiy roliga 
e’tiborberiladi. 
4. Ish yuzasidan muloqot suhbatdoshning shaxsi, yoshi, xarakter kayfiyati 
e’tiboriga olinadi, ammo ish manfaatlari ham hammasidan ustun turadi. 
5. Ma’naviy shaxslararo muloqot do‘stlar o‘rtasidagi muloqot bo‘lib, bunda 
turli mavzularda fikr yuritish mumkin. Suhbatdoshlar bir-birini so‘zsiz yuz ifodasi 
harakatlari ham tushunishlari mumkin. 
6. Monipulyativ muloqot suhbotdoshdan biror manfaat kutib, turli usullardan 
foydalanish. 
7. Soxta muloqot odamlar nimani o‘ylatganlari emas, shunday vaziyatda 
nimani gaprish talab qilingan bo‘lsa, shuni gapiradilar. 
Soxta muloqotning tamoyillari: 
a) xushmuomalik, «boshqa kishi manfaatlarini qadrlash»; 
b) qo‘llab-quvvatlash kelishuv, «boshqalarni tanqid qilma»; 
v) simpatiya «samimiy va beozor bo‘l». 
Shu yuzasidan muloqotning qoidalari tamoman boshqacha: 

---

41 
1. Kooperativlik tamoyili, sening ulushing, suhbatning birgalikda qabul 
qilingan yo‘nalishi talabi qanday bo‘lsa shunday bo‘lishi kerak. 
2. Axborotning yetarlilik tamoyili hozir talab qilinayotganidan oz ham 
so‘zlama. 
3. Axborotining sifat tamoyili, yolg‘on so‘zlama. 
4. Maqsadga muvofiqlik tamoyili «mavzuidan chetga chiqma qaror qabul 
qilishni o‘rgan». 
5. «Fikrni suhbotdosh uchun aniq va ishonarli qilb ifodala». 
6. «Kerakli fikrni tinglab, tushunishga harakat qil». 
7. Ish manfaati yuzasidan suhbatdoshning induvidual xususiyatlarini hisobga 
ol. 
Muloqot jarayonida tomonlar kelishilgan tamoyil asosida muloqotga 
kirishmasalar, o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga erisha olmaydilar.Nutqiy muloqot 
ichki vazifalari mohiyati haqidagi tahliliy fikirlarni pedogogik muloqot haqida ham 
aytish mumkin. 
Pedogogik muloqot o‘quv jarayonidagi o‘zaro ta’sir shakli bo‘lib 
o‘qituvchilar va o‘quvchilar hamkorligida namoyon bo‘ladi. O‘z navbatida 
pedogogik muloqot xali verbal va noverbal vositalardan foydalanilgan holda 
kommunikativ va perseptiv vazifalarini bajarishdan iboratdir. Keng ma’noda 
pedogogik muloqot «Ta’lim jarayonida o‘qituvchining o‘quvchilar bilan o‘quv 
faoliyati ijodiyligi va o‘quv motivlarini rivojlantirish maqsadida eng qulay sharoit 
yaratishga qaratilgan muloqotdir. Shu bilan birga pedogogik muloqot o‘quvchi 
shaxsining shakllanishi, jamoada sog‘lom ruhiy muhitning yaratilishi uchun eng 
qulay sharoit yaratadi». 
Pedogogik muloqotning o‘ziga xosligi uning ko‘pgina obyektlarga 
yo‘naltirilganligidir. 
Muloqotning 
bu 
turi 
nafaqat 
ta’lim 
oluvchilar 
shaxsiningshakllantirish maqsadida ularga ta’sir etishga balki o‘quv bilimlarini 
o‘zlashtirishshu asosida ijodiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgandir. 
K.Rodjers tomonidan muloqotning fasilitatsiya vazifasi ham ajratib 
ko‘rsatilgan. Uning fikricha o‘qituvchi pedogogik muloqotning fasilitatori, ya’ni 

---

42 
o‘quvchiga o‘z fikrini ifodalash uchun sharoit yaratib yordam beradi. Pedagogning 
o‘quvch muvoffaqiyatiga qiziqishi samimiy qo‘llab- qo‘vatlash muhit yaratish 
muloqotni yengillashtiradi, o‘quvchiga o‘z imkoniyatlarini to‘la namoyon etish 
uchun qulaylik tug‘diradi. 
Shunday qilib, pedogogik muloqot ta’lim beruvchilik, tarbiyalovchilik va 
fasililtatorlik vazifalarini bajaradi. Odamlar munosabatiga kirishar ekanlar 
ya’nibiron kimsaga savol, buyruq bilan murojat qilar ekan, biron narsani 
tushuntirarekanlar yoki ta’riflar ekan boshqa bir kishiga ta’sir o‘tkazishinni undan 
o‘zi xohlagandek javob olishni topshirig‘ining ijro etilishi shu paytga qadar 
tushunmaganini tushinib yetishni zarra tarzida o‘z oldiga maqsad qilib 
qo’yadi.Muloqot maqsadlari odamlarning birgalikdagi faoliyati ehtiyojlarini aks 
ettiradi. 
Bu o‘rinda muloqot shaxslararo birgalikdagi harakat, ya’ni odamlarning 
birgalikdagi faoliyati jarayonida tarkib topadigan aloqalari va o‘zaro bir-
birlarigata’sirining yig‘indisi sifatida yuzaga chiqadi.Birgalikdagi faoliyat bu 
muloqot ijtimoiy qoidalar odamlarning birgalikdagi harakati va o‘zaro 
munosabatlarini qat’iyan belgilab qo‘yadigan hamda jamiyatda udum bo‘lgan xulq 
atvor namunalari asosida amalga oshiriladigan sotsial nazorat sharoitida yuz 
beradi. 
Jamiyat ijtimoiy qoidalar sifatida qabul qilgan, ma’qul topadigan udumga 
aylangan va tegishli vaziyatda turgan bir kishidan bajarilishini kutayotgan 
namunalarning o‘ziga xos tizimini yaratadi. Ularning buzilishi qoidadan chetga 
chiqadiganlarning xulq-atvori to‘g‘irlanishini ta’minlaydigan sotsial nazorat, 
mexanizmlarini o‘z ichiga oladi. Qoidalarning mavjudligi qabul qilinishi haqida 
biron kishining barcha boshqa odamlar xulq-atvoridan farq qiluvchi xattiharakatiga 
atrofdagilarning bir xilda munosabat bildirishidan dalolat beradi. Ijtimoiy qoidalar 
doirasi behad darajada kengdirki, ular mehnat intizomi xarbiy burch va 
vatanparvarlik talablariga javob beradigan xulq-atvor namunalaridan to odoblilik 
qoidalariga qadar hammasini o‘z ichiga oladi. Odamlarning ijtimoiy qoidalariga 
murojat qilishi ularda o‘z xulq-atvori uchun ma’suliyatlilik xissini uyg‘otadi, 

---

43 
harakatlarini va kishilarning ushbu qoidalariga mos kelishi yoki mos kelmasligini 
baholagani holda ularni to‘g‘irlab berish imkonini beradi. Qoidalariga qarab 
mo‘ljal olib kishiga o‘z xulq-atvorining shakllarini andozaga qarab moslash, 
keraklilarini sotsial jihatdan ma’qullarini tanlab olish noma’qul shakllariga amal 
qilmaslik, o‘zining boshqa odamlar bilan munosabatlarini yo‘naltirib va boshqarib 
borish imkonini beradi. O‘zlashtirish qoidalari odamlar o‘zlarinig xususiy xulq 
atvorini o‘zgalarning xulq atvori bilan taqqoslaydigan inson sifatida 
foydalanadilar. 
Psixologik ta’sirning mohiyati o‘zaro axborot ayirboshlash va o‘zaro 
ta’siridan iborat. Psixologik ta’sir mazmuniga ko‘ra: pedogogik boshqaruvchilik, 
ideologik shaklda bo‘lishi, ruhiyatning anglangan va anglanmagan darajalarda 
amalga oshirilishi mumkin. o‘ziga xosligini e’tiborga olgan holda shaxs 
muloqotchanlik sifatlarini tarbiyalash maqsadida turli xil muloqot treninglarini 
tashkil etish maqsadga muvofiqdir.