Vrach faoliyatining huquqiy asoslam
Yüklə 4,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV Bob. BIOETIKA MUAMMOLARI
|
Nazorat savollari:
1. Nima uchun 0 ‘zbekiston Respublikasida sog‘liqni saqlash tizimini isloh etish zaruriyati vujudga keldi? 2. Qishloq vrachlik punktlarini tashkil etish, umumiy amaliyot shifokorlari tamoyillariga o ‘tish ilk bor qaysi me'yoriy hujjatda qayd etilgan? 3. 0 ‘zbekistonda sog‘liqni saqlash tizimini isloh etishning asosiy tamoyillarini sanab о‘ting. 4. 0 ‘zbekistonda sogMiqni saqlash tizimini isloh etishning asosiy vazifalari nimadan iborat? 5. “0 ‘zbekiston Respublikasida sog‘liqni saqlash tizimini isloh etish Davlat dasturi” bo‘yicha islohotning asosiy yo‘nalishlari qanday? 6. Birlamchi tibbiy-sanitariya yordami tizimini isloh etishning asosiy xususiyatlari nimadan iborat? 7. Uzluksiz tibbiy ta’lim kontseptsiyasining m ohiyati. 8. Aholiga malakali tibbiy yordam ko‘rsatishda ixtisoslashtirilgan ilmiy-amaliy tibbiyot markazlarining o‘mi va ahamiyati. 9. 2007 yil 19 sentyabrdagi “Sog‘liqni saqlash tizimini isloh qilishni yanada chuqurlashtirish va uni rivojlantirish Davlat dasturini amalga oshirishning asosiy yo‘nalishlari to‘g‘risida” 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonida sog‘liqni saqlash muassasalari tashkiliy tizimini qanday tarzda takomillashtirish ko‘zda tutilgan? 10. Mazkur Farmon bo‘yicha tuman (shahar) tibbiyot birlashmalarining asosiy vazifalari qanday? IV Bob. BIOETIKA MUAMMOLARI Axloq ijtimoiy ong shakli sifatida jamiyatda insonlaming o‘zaro munosabatlarini tartibga soladi. Tarixan insonlarning birgalikdagi hayoti va faoliyati jarayonida ma’naviyat deb ataladigan va ulaming xulqini tartibga soladigan m a’lum bir odat, qoida va me’yorlar majmuasi vujudga kelgan. “Etika” atamasi ilk bor Aristotel tomonidan taklif etilgan bo‘lib, u xulq ma’naviyati falsafasi va u bilan bog‘liq bo‘lgan me’yorlami, ya’ni axloq nazariyasini anglatadi (A. A. Grando). Huquq va etika bilim va amaliyotning ikki mustaqil sohasini tashkil etadi. Bunda huquq ma’naviyatning eng quyi chegarasi va ma’lum ma’nodagi minimumi hisoblanib, uning talablariga rioya etishda bilvosita yoki bevosita majburlashga imkon beriladi. Shu bilan birga etika, ma’naviyat talablari ulami ixtiyoriy, mustqil tarzda ijro etishni nazarda tutadi. Ma’lum bir turdagi kasbiy faoliyat bilan shug‘ullanish axloq me’yorlarida o‘ziga xos xususiyatlarni vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. Tibbiy xodimlaming etikasi birinchi navbatda insonlar sog‘lig‘i va hayotini saqlash maqsadiga yo‘naltirilgan. Tibbiy etika - tibbiy xodimlar faoliyatining o‘ziga xosligi va jamiyatdagi o‘rni bilan belgilanadigan axloq me’yorlari va tamoyillari majmuasidir (Yu. D. Sergeev, 1988). U shuningdek, tibbiy faoliyatni tartibga soluvchi axloq me’yorlari va mezonlaridan tashkil topgan kasbiy tibbiy xulq sifatida ham e ’tirof etiladi. Shartli ravishda tibbiy etikani quyidagi tarixiy modellarini farqlash mumkin: - Gippokrat modeli (eramizgacha 460-3 77yy. ). Mazkur modelning asosiy mazmuni “Qasamyod”da bayon etilgan. Ushbu model patemalizmga (lotinchadan pater - ota) asoslangan, asosiy tamoyili - “ziyon etkazma”. - Paratselbs modeli (1493-1541yy. ). Bu model o‘rta asrlarda shakllangan bo‘lib, uning tamoyillari aynan Paratselbs tomonidan nisbatan aniqroq bayon etilgan. Vrach tomonidan bemoming ishonchini qozonishga m o‘ljallangan oldingi modeldan farqli ravishda, bunda patemalizmga vrach va bemor o‘rtasidagi munosabatning shakli sifatida alohida ahamiyat beriladi. Ya’ni, vrachga xuddi ota, ruhiy ustoz sifatida, bemorga esa -belgilangan davolash tadbirlarini so‘zsiz bajaradigan farzand, tolib sifatida qaraladi. Ushbu modelga ko‘ra bemor va vrach munosabatlari o ‘z mohiyati bo‘yicha - vrachning muruwati natijasidir. Binobarin, modelning asosiy tamoyili ham - “ezgulik, muruvvat qil”. - Deontologik model. Deontologiya atamasi (deon. (grech.) - burch) ingliz faylasufi I. Bentam (1748-1832yy.) tomonidan kiritilgan bo‘lib, burch haqidagi ta ’limni anglatadi. Asosiy holatlar uning “Deontologiya yoki axloq haqidagi ta’lim” kitobida bayon etilgan (1831y. ). Ushbu model utilitarizm ta’limotiga asoslangan bo‘lib, asosiy tamoyillari - “burchga sodiqlik”, “foyda keltirish”. Ta’kidlash lozimki, deontologiya axloqiy burch haqidagi ta’lim sifatida etikaning tarkibiy qismini tashkil etadi va vrach etikasini tibbiy faoliyatning u yoki bu vaziyatidagi ma’lum bir ko‘rinishi, ya’ni kasbiy axloqning amaldagi namoyishi hisoblanadi. Yuqorida keltirilgan barcha uch model patemalizmga va antropotsentrizm ta’limotiga asoslangan bo‘lib, unga ko‘ra odam oliy tirik mavjudot sifatida tabiatning barcha tirik va o ‘lik obyektlaridan foydalanish huquqiga ega. Mos tarzda ulaming asosiy tamoyillari tibbiy xodimlaming majburiyatlaridan tashkil topgan. Xususan, barcha muhtojlarga yordam berish, shifokor sirini saqlash, bilim va ko‘nikmalarini takomillashtirish, ziyon etkazmaslik, qiynash, shafqatsiz ko‘rinishdagi yoki inson qadr- qimmatini tahqirlovchi harakatlarda ishtirok etmaslik va sh. k. - bioetika modeli. “Bioetika” atamasi 1970 yilda amerikalik olim V. R. Potter (191 l-2001yy.) tomonidan taklif etilgan. Bioetika bo‘yicha tashkil etilgan Strasburg simpoziumi (1990y.) ta’rifiga ko‘ra, bioetika - tibbiyot vabiologiy a fanlari rivojlanishi jarayonida vujudga keladigan axloqiy, huquqiy, ijtimoiy muammolami o‘rganadigan bilim sohasidir. Amaliy etikaning bir qismi sifatida bioetika sohalararo fan bo‘lib, asosiy maqsadi tibbiyot va biologiya fanlari yutuqlarini tadbiq etish jarayonida yuzaga kelishi mumkin boMgan salbiy oqibatlardan insonlar hayoti va sog‘lig‘ini himoya qilishdir. V. R. Potter o ‘zining “Bioetika-kelajakka yo‘l” (1971 y.) kitobida tibbiy-biologik va gumanitar fanlar orasida erda hayotni saqlash, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot oqibatlarini inobatga olish masalalarida mavjud muammolarni bartaraf etish uchun muloqotlami davom ettirish imkonini beradigan bioetika haqidagi zamonaviy tasaw ur asoslarini bayon etgan. Uning fikricha bioetikaning asosiy g ‘oyasi umuminsoniy qadriyatlami tibbiy- biologik dalillar bilan uyg‘unlikda ko‘rib chiqishdan iborat. Zero, inson tirik tabiatning ajralmas qismi va bu taraqqiyotning tsivilizatsiya bosqichida insoniyatni tur sifatida uzoq muddat yashab qolishi imkonini beradigan asosiy omildir. A. Shveytseming 1924 yilda chop etilgan “Madaniyat va etika” nomli kitobi bioetikaning vujudga kelishida dastlabki bosqich sifatida muhim ahamiyat kasb etgan. Ushbu kitobda u universal etika g‘oyasini asoslab, uning mohiyatini “hayotni e’zozlash”, ya’ni barcha mavjudot -flora va faunaga ma’naviy munosabatda bo‘lishtamoyili tashkil etadi. A. Shveytser fikricha, ushbu munosabat keng qamrovli, universal va chegarasiz bo‘lishi lozim. Ilk marotaba universal etikada biotsentrizm ta’limoti e’lon qilingan bo‘lib, uning falsafiy asosini zo‘rlik ishlatmaslik strategiyasi, barcha mavjudotga ziyon etkazmaslik tamoyili - aximsa tashkil etadi. Aximsa yoglaming asosiy etik tamoyillaridan bin boiib, quyidagicha ta’riflanadi: tirik jonzotlarga so‘z, fikr, his va ong osti impulbslari bilan zarar etkazma. U Avestoda uch birlik sifatida namoyon b o ig a n - ezgu fikr, ezgu so‘z, ezgu ish ko‘rinishidagi qadimiy axloqiy tamoyillarga o‘xshashdir (Z. M. Muxamedova, 2004). Bioetika antropotsentrik yo‘nalishdan voz kechib, biotsentrizm tamoyillari asosida barcha tirik mavjudotga hurmat va insoniy munosabatda bo‘lish zaruriyatini e’lon qilish orqali ma’naviyatni tarbiyalash, madaniyat va dunyoqarashni shakllanishiga xizmat qiladi. Fundamental tibbiy-biologik fanlami tezkor rivojlanishi, yangi biotibbiy texnologiyalarning kashf etilishi ma’lum bir muhim vazifalami hal etish bilan bir qatorda, tibbiy etika doirasidan chetga chiqadigan o‘ta ahannyatli boshqa yangi muammolami yuzaga kelishigi sabab bo‘ldi. Masalan, genetikaning muvaffaqiyatlari, odam genomining ochilishi nafaqat ayrim to‘qimani, balki butun bir organizmni klonlash imkoniyatini yuzaga keltirdi. Transplantologiya sohasidagi muvoffaqiyatlar o‘z navbatida odam va murda donorligi masalasida qator yangi muammolami vujudga keltirdi. Sun’iy urugMantirish, surrogat onalikdan foydalanish keng tarqalmoqda. Zamonaviy reanimatologiya oldin umidsiz hisoblangan bemorlami hayotga qaytarmoqda. Jinsni o‘zgartirish borasida jarrohlik amaliyoti masalalari hal etildi va shu kabilar. So‘nggi holatlar o‘z navbatida yangi savollami vujudga keltirmoqda: - odamni klonlash mumkinmi? - o ‘lim faktini qachon yuz bergan deb hisoblash lozim? - qanday vaziyatda homilani tirik tug‘ilgan deb hisoblash mumkin? - umidsiz bemorlarga necha marta reanimatsiya tadbirlarini o‘tkazish lozim? - evtanaziya mumkinmi? - hayotini saqlab qolish imkoni bo‘lmagan bemorlarga tibbiy yordam ko‘rsatish kerakmi? Zamonaviy fan yutuqlariga nisbatan “ijtimoiy sezgirlik”ning ortishi, tekshiruv natijalarining ijtimoiy ambivalentligi (ham ezgulik va ham yovuzlik maqsadlarida foydalanish imkoniyati) muammoga o‘ta dolzarblik tusini beradi va bu o‘z navbatida tadqiqotlami olib borish va natijalami amaliyotga tadbiq etish bosqichlarida mos tarzdagi nazorat va boshqaruvni talab etadi (M. S. Abdullaxo‘jaeva, 2007) 1947 yilda Nyumberg tribunali natsist jinoyatchilariga nisbatan hukmni e ’lon qilgan. Sudlanuvchilar orasida kontslagerlarda saqlangan harbiy tutqunlarda turli xil noinsoniy tibbiy tajribalar o‘tkazgan 23 ta nemis tibbiyotchi olimlari ham bo‘lgan. Ular tomonidan inson a’zolariga turli xil yuqumli kasallik qo‘zg‘atuvchilari, zaharli-moddalar, o ‘ta past haroratning ta’siri, tez, arzon sterilizatsiya usullari, suyak, mushak, asab to‘qimalarining regeneratsiya imkoniyatlari o‘rganilgan, shuningdek suyakni ko‘chirib o ‘tkazish amaliyotlari bajarilgan. Natsist vrachlar tomonidan sodir etilgan yovuzliklar sud hukmiga “Yo‘l qo‘yiladigan tibbiy tajribalar” nomli maxsus boMimning kiritilishiga sabab bo‘lgan. Ushbu bo‘lim keyinchalik mustaqil ko‘rinish oldi va “Nyumberg kodeksi” nomi bilan mashhur bo‘ldi. U odamlarda tibbiy tajribalar o‘tkazish tartibini belgilovchi ilk xalqaro hujjat sifatida e’tirof etiladi. Ushbu hujjatda birinchi marta alohida olingan bir insonning manfaatlari jamiyat va fan manfaatlaridan ustun ekanligi e ’tirof qilingan. “Nyumberg kodeksi” o‘n banddan iborat bo‘lib, ulaming birinchisida tibbiy va boshqa tajribalami o ‘tkazishda tajriba o‘tkazilayotgan shaxsning ixtiyoriy roziligi mutlaq ko‘rinishdagi asosiy shartlardan biri ekanligi ta’kidlangan. Kodeksda xavf va zarami minimal daraj agacha kamaytirish, xavf va foydani mutanosib tarzda taqsimlash zaruriyati, vrachlaming yuqori malakaga ega bo‘lishi, shuningdek sinovlarga olingan shaxsni istagan vaqtda tajribalardan voz kechish imkoniyati mavjudligi ko‘rsatib o‘tilgan. 0 ‘tgan asming ikkinchi yarmidan boshlab farmatsevtika sanoatining tez suratlarda rivojlanishi ham bioetikaning shakllanishiga turtki bo‘ldi. 1966 yil Germaniyada yuz bergan talidamid fojeasidan so‘ng, ya’ni uxlatuvchi vosita sifatida talidamid qabul qilgan homilador ayollardan 20 mingga yaqin bolaning nuqsonlar bilan (oyoq-qo‘lsiz) tug‘ilishi, ilmiy tadqiqotlar va klinik amaliyot o‘rtasidagi aloqalami tubdan o ‘zgartirib yubordi. Biotibbiy tadqiqotlarning maqsadi sifatida endilikda nafaqat samarali dori-darmonlar va tibbiy buyumlami ishlab chiqarish, balki ulaming noxush oqibatlarini oldini olish ham inobatga olindi. So‘nggi holat esa ko‘proq vaqt va mablag‘ talab etadi. Dori- darmonlaming noxush oqibatlarini oldini olish (ya’ni, ulardan foydalanishda xavfsizlikka erishish) fannatsevtika bioetikasi predmetini tashkil etib, u o‘z navbatida klinik tajribalar o‘tkazishda, dori-darmonlami ro‘yxatdan o ‘tkazish, ishlab chiqarish va sotishda vujudga keladigan axloqiy, huquqiy, ijtimoiy, ekologik va yuridik muammolami o ‘rganadi (D. A. Asadov va boshq., 2005). 1972 yil AQSHda ilm ahlini larzga keltirgan 1932-1972 у illar oralig‘ida 400ta erkakda zaxmning latent shaklini tabiiy tarzda kechishini o ‘rganish bo‘yicha o ‘tkazilgan tekshiruv natijalari chop etilgan. Binobarin, kam ta’minlangan aholiga taalluqli bo‘lgan bemorlarga imkoniyat bo‘lgan holatda lozim bo‘lgan davolash chora-tadbirlari o‘tkazilmagan. Natijada 1974 yil AQSHda maxsus komissiya tashkil etilib, uning ish yakunida Belsmontning “Ilmiy tadqiqotlar obyekti bo‘lgan odamlami himoya qilish bo‘yicha etik tamoyillar va qo‘llanmalar” (1978) hisoboti tuzildi. Ushbu hujjatda tekshiruvlar, ya’ni tajriba va amaliyotning farqli xususiyatlari, shuningdek etikaning shaxsga hurmat, foyda va haqqoniylik kabi uchta muhim tamoyillari shakllantirilgan. 1964 yil Xalqaro tibbiy assotsiatsiya Xelsinki deklaratsiyasini qabul qildi, unda vrachlar va boshqa mutaxassislar uchun ilmiy tadqiqotlar o ‘tkazishda foydalanadigan qo‘llanmaning asosiy tamoyillari bayon etilgan. Ushbu deklaratsiya doimo yangi m a’lumotlar bilan to ‘ldirib boriladi. Jumladan, Xelbsinkida 2000 yil qayta chop etilgan deklaratsiya nashrida quyidagi tamoyillar keltirilgan: - tekshiruv ishtirokchisining yoki u muomalaga layoqatsiz bo‘lsa, uning vakilining ixtiyoriy va m a’lumotli tarzda roziligi; - tadqiqotchining tekshiriluvchi hayoti va sog‘lig‘i uchun javobgarligi; - tadqiqotchining yuqori malakali bo'lishi; - bemomi shaxs sifatidagi huquqlarining himoya qilinishi; - tekshiriluvchining tadqiqotlami istagan vaqtda tark etish huquqi; - tadqiqotlar bayonnomasini etika bo‘yicha qo'mitaga ko‘rib chiqish, tavsiyalar berish va klinik sinovlar ustidan monitoring o ‘tkazishi uchun taqdim etish. Yangi tibbiy preparatlar va buyumlaming sifati, xavfsizligi va samaradorligining ahamiyatli ekanligini inobatga olib, 1990 yil yirik farmatsevtika kompaniyalari vakillari tomonidan tashkil etilgan garmonizatsiya bo‘yicha Xalqaro konferentsiya (ICH) yangi dori-darmonlami ishlab chiqish, nazorat qilish va bozorga olib chiqish jarayonlarini standartlashtirish masalalarini ко‘rib chiqdi. Keyinroq ICHning lozim darajadagi klinik amaliyot (Good Clinical Practice - GCP) qoidalari bo‘yicha direktivalari tayyorlandi. Ular “Odamlar ishtirokida o‘tkaziladigan sinovlarni ishlab chiqish, o‘tkazish, ro‘yxatdan o‘tkazish va xabar qilish bo‘yicha xalqaro etika va ilmiy sifat standartlari” hisoblanadi. GCP bo‘yicha direktivalar klinik sinovlar o ‘tkazish bo‘yicha standart sifatida aksariyat farmatsevtika preparatlari va tibbiy buyumlar ishlab chiqaruvchilar tomonidan qabul qilingan. Tibbiy-biologik fanlaming tezkor suratlarda rivojlanishi va ulaming natijalarini amaliyotda qo‘llashda salbiy oqibatlar xavfming ortishi, o ‘tgan asrning 80 yillari oxirida Evropa Ittifoqi tomonidan mos tarzdagi umumevropa hujjatini ishlab chiqishga sabab bo‘ldi. Shundan so‘ng 1993 yilda Evropa Ittifoqi Bosh assambleyasi “Tibbiyot va biologiya yutuqlaridan foydalanish munosabati bilan inson qadr-qimmati va huquqlarini himoya qilish Konventsiyasi”ni qabul qildi. Hozirgi vaqtda totalitarizm va zo‘ravonliklaming (insonlarda tajriba o‘tkazish, a’zo va to‘qimalar bilan amaliyotlar o‘tkazish) yangi shakllarini tashkil topishi, insonlami moddiy holati, ijtimoiy mavqei bo‘yicha tabaqalanish natijasida insonlararo munosabatlarda insoniylikning yo‘qolishi, tibbiyotning tijoratga aylanishi, nasi qoldirish bo‘yicha tabiiy qobiliyatning susayishi, oila institutining inqirozi, erkak va ayol oppozitsiyasining fundamental tabiiy ko‘rinishining buzilishi, mikroorganizmlar ustida olib borilgan sinovlar oqibati sifatida yangi kasalliklaming vujudga kelishi insoniyat uchun jiddiy xavfni yuzaga keltirdi. Bunday vaziyatda ilmiy-texnika, jumladan tibbiy-biologik fanlar yutuqlaridan nojo‘ya maqsadlarda foydalanishga qaratilgan harakatlami oldini olish imkonini beradigan xalqaro bioetika qo‘mitalarini tuzish zaruriyati yaqqol namoyon bo‘ladi. Turli xil ma’naviy-tibbiy va axloqiy dunyoqarashlaming mavjudligini e ’tirof etgan holda, Butun jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti va Butun jahon tibbiy assotsiatsiyasi xalqaro tibbiy-etika kodekslari va kelishuvlari yordamida ushbu hamkorlikda yashash munosabatlarini boshqarib turadi (D. A. Asadov, Z. M. Muxamedova, 2005). Yüklə 4,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|