A’zo va to‘qimaIarning transplantatsiyasi,
donorlik muammolari
Transplantologiya tibbiyot fanining ustuvor yo‘nalishlaridan
biri sifatida XX asming ikkinchi yarmidan boshlab gurkirab
rivojlana boshladi. Agarda bo‘yrakni ko‘chirib o ‘tkazish amaliyoti
ilk bor muvaffaqiyatli tarzda 50 yillarda amalga oshirilgan bo‘Isa,
60-yillarga kelib jigar, o‘pka, oshqozon osti bezi va nihoyat,
yurakni ko‘chirib o‘tkazish operatsiyalari ham muvaffaqiyatli
amalga oshirildi. A’zo va to‘qimalami ko‘chirib o‘tkazish tajriba
bosqichdan o ‘tib, tiklovchi va rekonstruktiv jarrohlikning yangi
davrini boshlab berdi (В. V. Petrovskiy, 1988).
Hozirgi davrda ayrim holatlarda a ’zo va to‘qimalami ko‘chirib
o‘tkazish sog‘liqni tiklashning birdan-bir echimi hisoblanadi, va shu
sababli ushbu muammo turli soha mutaxassislari va j amoatchi 1 ikni ng
diqqat-e’tibor markazidadir.
Transplantologiyaning rivojlanishi axloqiy-ma’naviy, huquqiy
va shu kabilar bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa qator muammolami
tug‘ilishiga sabab bo‘ldi. Ular ham donorga, ham retsipentga
taalluqlidir.
Agarda autotransplantatsiyada (bitta oiganizm doirasida a’zo
va to‘qimalami ko‘chirib o ‘tkazish) bu kabi savollar tug‘ilmasa,
allotransplanttsiya yoki gomotransplantatsiya (bitta organizmdan
boshqa organizmga a’zo va to‘qimalami ko‘chirib o ‘tkazish),
ksenotransplantatsiya (hayvonlar a’zo va to‘qimalarini odamlarga
ko‘chirib o‘tkazish) va eksplantatsiya (sun’iy transplantatlarni
o‘tkazish) sohalarida mutlaqo boshqacha holat kuzatiladi.
M a’lumki, tibbiyot nuqtai-nazaridan eng maqbul, samarali
va bir vaqtning o‘zida umidlisi allotransplantatsiya hisoblanadi.
Binobarin boshqa turlaming imkoniyatlari ma’lum sabablarga ko‘ra
ancha cheklangan.
A’zo va to‘qimlarni ko‘chirib o‘tkazish jarayonidagi
munosabatlar boshqa turdagi tibbiy muolajalardagi munosabatlardan
tubdan farq qiladi. Ya’ni, masalan, tibbiy yordam ko‘rsatishda
“bemor—vrach” tartibi amal qilsa, bu holat transplantatsiyada “donor
- vrach - retsipient” ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Shunga ko‘ra,
transplantatsiyada axloqiy-ma’naviy va huquqiy masalalar alohida
xususiyatga ega bo‘ladi.
Taassufki, ayrim holatlarda donorlardan a’zo va to‘qimalami
olish, retsipientga ko‘chirib o ‘tkazishda nafaqat axloqliy-etik
me’yorlaming buzilishi, balki g ‘ayriqonuniy jinoiy harakatlar ham
uchrab turadi. Shu sababli dunyoning qator mamlakatlarda inson a’zo
to‘qimalariningtransplantatsiyasining huquqiy boshqaruv masalasiga
alohida e’tibor qaratiladi. Trasplantatsiyaning axloqiy-ma’naviy
masalalari zamonaviy bioetikaning dolzarb muammolaridan biridir.
V. A. Glushkov (1987) jinoiy-huquqiy echimini kutayotgan
asosiy masalalar deb quyidagilami hisoblaydi: a’zo va to‘qimalami
ko‘chirib o ‘tkazishnmg qonuniyligi; donordan a’zo va to‘qimalami
olishning mumkinligi; ushbu muolajada donor va retsipient
roziligining ahamiyati; tibbiy xodimlar tomonidan suiste’mol
qilinishi mumkin bo‘lgan holatlami huquqiy tasniflash.
V. I. Alisievich (1977) fikricha, donordan a’zo va to ‘qimalar
olishning qonuniyligi quyidagishartlarbilanbelgilanadi: retsipientga
transplantatsiyadan boshqa usullar bilan yordam berishning imkoni
yo‘q; bunda donorga etkazilgan zarar retsipientda oldi olingan
zararga qaraganda kam bo‘ladi.
Dunyoning barcha davlatlari qonunchiligi odam a’zo va
to‘qimalari savdosini qat’iyan man etadi. Shunga qaramay a’zo va
to ‘qimalar transplantatsiyasini jinoiy tus olishi borasida tashvishga
soladigan jiddiy asoslar mavjud.
“Argumentbi i faktbi» (1996y. , №45) gazetasining xabariga
ko‘ra Lbvov shahrida jinoiy guruh fosh etilib, tergov idoralarining
xabariga ko‘ra ular tomonidan ikki yil ichida Ukrainadan 800 dan
ortiq bola chet davlatlarga olib chiqib ketilganligi aniqlangan.
Vrachlar va amaldorlar nafaqat tug‘ruqxonalarda hali onasi to ia
o ‘ziga kelmagan chaqaloqlami noqonuniy tarzda o ‘g‘il yoki qiz
sifatida asrab olish jarayoniga yordam berishgan, balki buyurtma
asosida boshqa davlatlarga transplatatsiya uchun ichki a’zolarning
donor sifatida etkazib berishga ham aloqador bo‘lishgan. Bunda
bolaning bitta a’zosining qiymati 20 mingdan 100 ming dollargacha
baholangan.
Kambag‘al, yaxshi ta’minlanmagan, ammo jismonan
sog‘lom bo‘lgan Moldaviya fuqarolarini bir necha yillar davomida
noqonuniy tarzda Ruminiya davlatiga olib chiqib, aldov yo‘li bilan
ulaming bo‘yragi, jigarining bir qismini olishgan (“Trud” gazetasi,
2005 yil 1 iyulb).
“Qora transplantolog” laqabini olgan isroillik vrach Mixaelb
Zis 2007 yil Donetsk shahrida Ukraina klinikalarida noqonuniy
tarzda donor a’zolari, asosan bo‘yrakni, ko‘chirib o‘tkazish
amaliyotini tashkil etishda aybdor deb topilgan va qamoqqa olingan.
Donorlar har bir buyrak uchun uch ming dollardan olishgan bo‘Isa,
retsipientlarga ko‘chirib o ‘tkazish amaliyoti bir necha o ‘n barobar
qimmatgatushgan (“Zdravooxranenie Uzbekistana”, №30,2008 y.).
AQSH davlatidan siyosiy boshpana so‘ragan xitoylik vrach
Van Gotsining e’tiroflari o ‘z vaqtida kuchli noroziliklarga sabab
bo‘lgan edi. U o‘lim jazosi belgilangan mahbuslarda hukm ijro
etilgandan so‘ng qisqa muddat ichida ulaming a’zolarini olish
bo‘yicha o‘tkazilgan operatsiyalar haqida m a’lum qilgan (“Trud”
gazetasi, 2001 yil 7 iyul).
1985 yilda Jahon tibbiyot assotsiatsiyasining odam a ’zo va
to‘qimalari savdosini qoralovchi va bu kabi hodisalarni bartaraf
etishgaqaratilganchora-tadbirlar ishlab chiqish lozimligi masalasida
barcha davlatlar hukumatlariga tirik a’zolar savdosi masalasida
Murojaatnomasi qabul qilindi. 0 ‘lim jazosiga mahkum etilgan
mahbuslar, ruhiy va jismoniy nuqsonli shaxslarda amalga oshirilgan
evtanaziya, o‘g‘irlangan bolalarda o ‘tkazilayotgan transplantatsiya
amaliyotlarida vrachlarning ishtiroki haqidagi xabarlaming ortib
borayotganligidan tashvishga tushgan Jahon tibbiyot assotsiatsiyasi
1994 yilda odam a ’zolarining transplantatsiyasini amalga oshirishda
tibbiy xodimlarning xulqi masalasida Rezolyutsiya qabul qildi.
Allotransplantatsiyada donorlik masalasi jiddiy muammo
hisoblanadi. A’zo va to ‘qimalami ko‘chirib o ‘tkazishga muhtoj
bo‘Igan insonlar soni mavjud imkoniyatlardan doimo bir necha
barobar ortiqdir. Masalan, V. I. Akopov (2000) ma’lumotlariga
ko‘ra, faqat Moskva shahrida buyrakni ko‘chirib o‘tkazishga
navbatda turganlar soni 10 000 dan ortiq bo‘lgan holatda, amalda
800 - 900 ta ko‘chirib o‘tkazish amaliyoti bajariladi xolos.
Boshqa tibbiy muolajalar kabi rejalashtirilgan operatsiyada
vujudga kelishi mumkin bo ig an barcha noxush oqibatlar
haqida to‘la m a’lumctga ega boig an retsipientdan rozilik olish
transplantatsiya uchun ham asosiy shartlardan biridir.
Potentsial ravishda ham tirik shaxs, ham murdalar donor
bo'lishi mumkin. Tirik shaxslar donorligining axloqiy-ma’naviy,
huquqiy va tibbiy nuqtai-nazaridan afzalliklarini e ’tirofetishbilan bir
qatorda, ma’lum sabablarga ko‘ra shaxslardan a ’zo va to‘qimalami
olish imkoniyatlari ancha cheklanganligini ta’kidlash lozim. Ular
faqat ayrim jufit a’zolar (buyrak, buyrakusti bezi), to‘qimalar (teri)
donori boiishi mumkin. Tirik donordan transplantatsiya uchun
faqat olinishi salomatlikni qayta tiklanmaydigan buzilishiga olib
kelmaydigan juft a’zo, a ’zo qismi yoki to‘qimalardan foydalanish
mumkin. Amaliyotda asosan tirik donorlardan olingan bo‘yrakni
ko‘chirib o‘tkazish operatsiyalari bajariladi.
Shu bilan birga sog‘lom insondan bitta bo‘yrakni olinishi
ma’lum bir xavf bilan kechadi va kelgusida uning potentsial
imkoniyatlari bir muncha cheklanadi. Shu sababli o‘z bo‘yragini
berish istagini bildirgan inson bu haqida m a’lumotga ega bo‘lishi
lozim. A’zo va to'qimalaming transplantatsiyasi haqidagi
qonunchilikda tirik shaxslardan a’zo va to ‘qimalami olish shart-
sharoitlari aniq va to‘la ko‘rsatilgan bo‘lishi lozimligi hamma
tomonidan e ’tirof etilgan.
Jumladan, Rossiya Federatsiyasining “A’zo va (yoki)
to‘qimalaming
transplantatsiyasi”
haqidagi
qommining
11-moddasida quyidagilar qayd etilgan:
“A’zo va (yoki) to‘qimaiami transplantatsiya uchun tirik
donorlardan olish faqat retsipientning manfaati yo‘lida va
murdada transplantatsiya uchun yaroqli bo‘lgan a’zo va (yoki)
to‘qimalar bo'lmasa yoki samarasi a ’zo va (yoki) to‘qimalaming
transplantatsiyasi bilan taqqoslash mumkin bo‘lgan boshqa
alternativ davolash usullari bo'lmagan sharoitdagina amalga
oshiriladi.
A’zo va (yoki) to‘qimalami transplantatsiya uchun tirik
donorlardan olishga quyidagi shartlar bajarilgandagina imkon
beriladi:
agarda donor a ’ zo va (yoki) to ‘ qimalami olishga mo ‘ lj allangan
operatsiyadan so‘ng vujudga kelishi mumkin bo‘lgan asoratlar
haqida ogohlantirilgan bo‘Isa;
agarda donor mustaqil va ongli holatda yozma ko‘rinishda
a ’zo va (yoki) to‘qimalami olishga rozilik bergan bo‘lsa;
agarda donor har tomonlama tibbiy tekshiruvlardan o ‘tgan va
undan a’zo va (yoki) to‘qimalami olish mumkinligi haqida vrach-
mutaxassislar konsiliumining xulosasi bo‘lganda.
Suyak ko‘migidan boshqa a’zolarni tirik donordan olishga
faqat u retsipient bilan genetik bog‘liq bo‘lgan holatdagina ruxsat
beriladi”.
Murda donorligining huquqiy masalalari alohida dolzarblik
kasb etadi. Jahonda vafot etgan shaxslardan a’zo va to‘qimalar
olishni huquqiy jihatlarini tartibga soluvchi uch xil model mavjud.
1. Rozilik prezumptsiyasi modeli. Avstriya, Belgiya,
Vengriya, Ispaniya, Chexiya va boshqa bir qator davlatlaming
qonunchiligi rozilikning ustuvorligiga asoslangan. Ushbu modelga
muvofiq, murdadan a’zo va to ‘qimalami olishga monelik qilish
uchun asosan shaxsning hayotligida huquqiy rasmiylashtirilgan
norozik boiishi lozim. Haqiqatda, e ’tiroz vafot etgan shaxsning
qarindoshlari tomonidan bildirilishi mumkin, ammo ko‘pincha
amalda qisqa muddatlar ichida (soat, daqiqa) ular bilan
bogianishning imkoniyati deyarli boimaydi. Ayrim tadqiqotchilar
ushbu modelga “so‘ralmagan rozilik” sifatida qarashadi (M. N.
Maleina, 1995).
Mazkur kontseptsiya Rossiya Federatsiyasining “A’zo
va (yoki) to‘qimalaming transplantatsiyasi” haqidagi qonunida
belgilab qo‘yilgan. Ya’ni, 8-moddaga ko‘ra “agarda shaxs
hayotligida yoki uning oiim idan so‘ng qarindoshi yoki qonuniy
vakili a’zo va (yoki) to‘qimalami transplantatsiya uchun olishga
e’tiroz bildirgani muassasaga m a’lum qilingan boisa, murdadan
a’zo va (yoki) to‘qimalami olishga yo‘l qo‘yilmaydi”.
V. L. Popov (1999) fikriga ko‘ra, Rossiya qonunchiligidagi
rozilik prezumptsiyasi mukammal boimay, u davlat muassasalari,
retsipientlaming manfaatlarini faqat bir tomonlama himoya qiladi,
shaxs huquqlarini inobatga olmaydi, oiim dan keyingi dastlabki
vaqtlarda marhumning qarindoshlari tushib qolgan murakkab
psixologik holatni suiste’mol qiladi, bu esa o‘z navbatida axloqiy-
m a’naviy va huquqiy ko‘rinishdagi qator muammolami yuzaga
keltiradi.
2. Norozilik prezumptsiyasi modeli. Aksariyat davlatlar
(AQSH, Kanada, Germaniya, Frantsiya, Gollandiya va boshq.)
qonunchiligi ushbu modelga asoslangan. Bu nisbatan mukammal va
fuqaro huquqlarini saqlash talablariga to la javob beradi. Modelga
binoan halokatga uchragan holatlarda donor bo ‘ lish uchun fuq aroning
hayotligida yoki uning o‘limidan so‘ng qarindoshlari tomonidan
rasmiyiashtirilgan roziligining mavjudligi ko‘zdatutiladi.
AQSHning barcha shtatlarida “Anatomik m uruw at haqidagi
umumiy hujjat” amal qiladi. Bunga muvofiq muomalaga layoqatli
18 yoshdan katta fuqarolar o‘limidan so‘ng o‘z tanasi yoki uning
qismini maxsus maqsadlar uchun sovg'a qilishi haqida qaror qabul
qilishi va umumiy donorlik varaqasini to‘ldirishi mumkin. Ushbu
varaqa haydovchilik guvohnomasiga biriktirib qo‘yiladi. Marhumda
donorlik varaqasi bo‘lgan holatlarda qonun yaqin qarindoshlarining
roziligini ko‘zda tutmaydi. Binobarin, qarindoshlari marhumning
irodasiga qarshi bo‘lishi mumkin emas.
Germaniyada a ’zolarni olish maxsus xayriya qiluvchi
varaqasiga asosan amalga oshiriladi. Varaqa bu haqida qaror qabul
qilgan 18 yoshdan katta shaxslar tomonidan to‘ldirilishi mumkin.
Finlyandiya fuqarolarida ushbu masalaga o‘z munosabatlarini
oldindan bildirishi va bahsli masalalami hal etish imkoniyati mavjud.
Har qanday dorixonadan bepul olish mumkin bo‘lgan maxsus sariq
rangdagi varaqani to‘ldirib, fuqaro tibbiy xodimlarga o‘limidan
so‘ng a’zolari bo‘yicha qaror qabul qilish huquqini beradi. Ushbu
vaqtdan boshlab qarindoshlaming aralashuvi istisno etiladi.
0 ‘zbekistonda hozirgi kungacha a’zo va to‘qimalarni
transplantatsiyasi haqidagi qonun qabul qilinmagan. Ammo
shu bilan birga 0 ‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining
133-moddasiga muvofiq “shaxs hayotligida yoki uning o‘limidan
so‘ng yaqin qarindoshlari bergan rozilik bo‘lmaganda marhum
a’zo va to‘qimalarini transplantatsiya, o ‘quv va ilmiy maqsadlarda
konservatsiya uchun olinishi” jinoyat sifatida baholanadi. Ushbu
modda mohiyati norozilik prezumptsiyasiga mos keladi.
Haqiqatdan ham ushbu model nisbatan inson huquqlarini to ‘ la
inobatga oladi. Undan foydalanishning samaradorligi ko‘p jihatdan
yuqori ma’naviyat, fuqarolaming tibbiy madaniyati darajasi bilan
belgilanadi.
3. Anonim variant. Bunday munosabat sobiq ittifoq
respublikalaridamavjudbo‘lgan. 1937yildaSSSRXalqKomissarlari
Kengashining Qarori qabul qilingan bo‘lib, bemorlarga murda a’zo
va to ‘qimalarini ko‘chirib o ‘tkazish tartibi haqida farmoyish berish
huquqi Sog‘liqni saqlash xalq komissariatiga berilgan. Bunda
a’zo va to‘qimalami olishda marhum va uning qarindoshlarining
roziligini olish ko‘zda tutilmagan. A’zo va to ‘qimalami olish
murdani tekshiradigan sud-tibbiy ekspert tomonidan amalga
oshirilgan.
Huquqiy davlat sharoitida murdadan a’zo va to‘qimalarni
olishga bu kabi munosabatda bo‘lish mumkin emasligini e’tirof
etish lozim.
Dostları ilə paylaş: |