AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İsmayıl Mirzə iztehza ilə dedi
- Sultan Mustafa Mirzə və Sultan Süleyman Mirzənin öldürülmələri
- SƏBATSIZ VƏ QƏDDAR ZƏMANƏNİN QƏHRİ ÜZÜNDƏN ADLI-SANLI ŞAHZADƏLƏRİN ŞƏHADƏTƏ YETİRİLMƏLƏRİ, SOYUQ KÜLƏYİN (SƏRSƏR)
- II Şah İsmayıl olan İsmayıl Mirzənin əmri ilə altı şahzadənin qətli
- Qitə
- İmamqulu Mirzənin qətli
|
Şer Qılınc da yağsa, baş verərik biz, Sənin yolunda hökmüylə Rəbbin. 292
292 Beytin farscası: Gər tiğ barəd dər kuye-an mah, 363
Bu əsnada [İsmayıl Mirzə] bir dəstə adamı ustacluların çadırlarını onların öz başlarına uçurmaq və yoxsullar tərəfindən onların var-dövlətlərini taraca etmək üçün yolladı. Əhali hücum edib qarətə başladı. Ustaclular, Allah göstərməsin, bu rüsvayçılıqdan qaçıb özlərini yaşadıqları yerlərə atdılar. Pirə Məhəmməd xan bir neçə gün qəzəbli gəzdi. Bir nəçə vaxtdan sonra [İsmayıl Mirzə] onu yanına çağırıb belə izhar etdi: "Sultan Mustafanın Sultan Heydərlə dostluğunu, Sultan Süleymanın isə öz bacısı Pərixan xanımın zahiri etibarını qazanmalarına baxmayaraq, istəkləri yerinə yetmədi. Onların mənimlə ədavətləri olduğu üçün mən onlardan arxayın deyiləm". Pirə Məhəmməd xan ona cavab verdi: "Əgər padşahın mübarək xatiri onlardan şübhəlidirsə, qoy onları qalalardan birinə göndərsin ki, ömürləri orada keçsin". İsmayıl Mirzə iztehza ilə dedi: "Sultan Mistafa ustaclı tayfasının tərbiyəsi ilə böyümüşdür ki, onu sənə, Süleymanı isə dayısı Şamxal Çərkəsə tarşırıram. Onları qalada tərbiyələndirib, sonra əgər istəsəniz padşah edin". Ertəsi gün hökm verildi ki, Sultan Mustafa Mirzəni qoy Hacı Veys Sultan Pirə Məhəmməd xanın evinə aparıb ona tapşırsın və bu barədə qəbz alsın. Həmçinin Sultan Süleyman Mirzənin də dayısı evinə göndərdi. Bu barədəki söhbətlər bir neçə gün ustaclılar arasında davam etdi, onlar hərçənd ki, cənnətməkan şahın övladının qanına bulaşmaq istəmədiklərinə baxmayaraq, bu tayfanın ağıllı adamları İsmayıl Mirzənin şahzadələri edam etməkdən başqa heç nə ilə razılaşmayacağmı başa düşdülor. Başqa çarələri qalmamışdı. Nəhayət, onların hamısı şahzadəni (Sultan Mustafa Mirzəni - Ş.F.) aradan götürmək qərarına gəldilər.
Süleyman Mirzənin öldürülmələri: Şahzadə [Sultan Mustafa Mirzə] ağıllı və fərasətli olduğundan bu fikri anladı. O, Pirə Məhəmməd xanın evində yaşadığı bu bir neçə gün ərzində hər gecə öz qətlini gözləyir, taət
Gərdən nehadim əl-hökmi-Allah. 364
və ibadətlə məşğul olurdu. Gecə o tayfanın bir neçə nəfər rəzil üzvü şahzadənin yataq otağına girib onu boğdular. Şamxal da Sultan Süleymanla elə rəftar etdi və onların hər ikisi bir gecədə şəhadət şərbəti içdilər, onların cəsədlərini İmamzadə Hüseyn müqəddəs zövzəsinə (astanə) aparıb dəfn etdilər. Bu qəziyyələrdən sonra Pirə Məhəmməd xan şəfəqqətə nail oldu. [Belə ki,] İsmayıl Mirzə nişanlısı olduğu onun qızı ilə evləndi, şahanə bir toy məclisi qurdu, zifafa girdi. O, Şamxal Sultan Çərkəsin və Hüseynxan Sultan Xəbuşlunun qızlarını da istədi və qızların hər ikisini bir gecədə hərəmxanaya gətirdilər. Bu qohumluqdan (damadı) sonra İsmayıl Mirzə ustaclılarla mehribanlaşaraq Yegan Şahqulunun oğlanları İbrahim Sultanı və Mürşüdqulu Sultanı öz tərbiyəsi altına aldı. İbrahim Sultanı - Qəzvinə, Mürşüdqulu Sultanı isə Sistana hakim təyin etdi. Beləliklə, bütün ustaclu tayfasının abır-həyası yerinə qayıtdı və bundan sonra heç kimin onlara əliuzunluq etməsinə yol verilmədi. Adlı-sanlı şahzadələrdən Sultan İbrahim Mirzə onun müsahibi və xüsusi məclisinin yaxın adamı idi. İsmayıl Mirzə ona dedi: - Sən cənnətməkan şahın fərzəndi idin və ona can-başla xidmət edirdin. İndi isə mənim qardaşımsan, eşikağasıbaşı vəzifəsi sənə layiq deyil. Vəzifəsini dəyişərək, onu möhrdar* etdi ki, qoy həmişə öz gözü önündə əyləşib, onunla həmsöhbət və yekdil olsun. O eşikağası mənsəbini Hüseynqulu Sultan Şamluya verib cənnətməkan şahın mustovfiül-məmaliki olan Mirzə Şükrullah İsfahanini ali divanın vəziri təyin etdi, mustovfiül-bəqaya olan Mir Şah Qaziyə mustovfiül-məmalik vəzifəsini verdi. İsmayıl Mirzənin özünə təyin etdiyi cülus gününə hələ çox qaldığından, hələlik ölkənin mühüm vəzifələrində çoxlu dəyişiklik etmədi, amma ali saraya gəlməkdə olan türkə, tacikə, əskərə və rəiyyətə culus gününün tezliklə olacağını bildirdi. Dövlətxanada ali imarətlər tikdirildi. [Tikinti işlərində] hər gün mahir ustadlar işləyir, onların hər birinə bir mötəbər qızılbaş başçılıq edirdi. Xülasə, [İsmayıl Mirzə] səltənətin əsasını və padşahlıq təmtərağını elə mərtəbəyə qaldırmışdı ki, qeysərləri və xaqanları özünün ən aşağı rütbəli mülazimi hesab edirdi. Onun cidd-cəhdinin, cahanbanlığının vüsəti, [həmçinin] səltənət və kamranlıq əzəməti hər yerə yayıldığına görə, heç bir şərəfli padşahın xəyal aynasında onunla 365
müxalifət etmək nəqşi görünmürdü. Bütün sərhədlər əmirlərdən, gözətçilərdən aə döyüşçülərdən xali olmuşdu. Heç bir düşməninsə qüdrəti deyildi ki, ona tabe olmaqdan əl çəkib hücum etmək fikrinə düşsün, yaxud qızılbaş dövlətinin sərhədlərindən bir keçi belə aparıla bilsin. O, həqiqətən də böyük təmtəraqa və sərtliyə (səlabət) malikdi. Vəd etdiyi cülus günü yaxınlaşdığından, əvvəlcə nəvvab cənnətməkanın ruhunu xatırlamaqdan ötrü ehsan verdi, onun hələ də dövlətxanada qalan pak nəşini müqəddəs Hüseyn imamzadəsinə aparıb orada saxlamaq və payızda müqəddəs Məşhəddə dəfn etmək istədi. Şahın yaraq və başqa şeylərini həmin imamzadə məzarına aparıb, orada çoxlu çadır qurdurdu, böyük yas mərasimi keçirdi. Bu münasibətlə on iki min qab növbənöv yemək və halva (həlavə) hazırlanmasına sərəncam verdi, hər min qaba sərkarlıq olunmasını böyük əmirlərin birinə tapşırdı. Sonra [Şah Təhmasibin] pak cəsədi dövlətxanadan çıxarıldı. Günahları bağışlanılmış o cənazəni İsmayıl Mirzənin özü çiyninə aldı və başqa şahzadələr də kömək etdilər. Dövlətxanadan eşikdə o, ata süvar oldu, amma digər şahzadələr cənazəni müqəddəs Hüseyn imamzadəsinədək öz çiyinlərində aparıb məzara çatdırdılar. Onlara bəzi əmirlər də kömək edirdi. Nəşi məscidin içində imamzadənin qəbrinin yanında bir sandığa qoyub yavaş-yavaş məzara endirdilər. Hafizlər Quran təlavətini xitama yetirdikdən sonra, İsmayıl Mirzə ehsan məclisinə getdi. Orada on iki min ədəd qaba xörək və halva çəkildi, füqəra, miskinlər, mömünlər, döyüşçülər və rəiyyət ehsan yeməyə başladılar. Bu işi yerinə yetirib rahat olandan sonra cəmadül-əvvəl ayının iyirmi yeddisinə, (22 avqust) çərşənbə gününə təyin etdiyi hümayun cülus həyata keçdi və "Çehelsütun" qəsrində padşahanə bir ziyafət və şahanə bir məclis quruldu. Əmirlər, şahzadələr və dövlət başçıları toplaşdılar. İsmayıl Mirzə böyük təntənə və əzəmətlə qəsrə gəlib şahlıq taxtında cülus etdi və cənnətməkan şahın məkanında əyləşdi. Qəddar və [qərarında] möhkəm olmayan zəmanənin vəziyyəti bu şerdə olan kimiydi: Şer Saqinin zülfünü oxşar o həriflər hələlik, Versə imkan fələk qoy belə olsun həmişə. 293
293 Beytin farscası: 366
Bir sözlə, əvvəlcə şahzadələr, sonra seyidlər, üləmalar, müctəhidlər, onlardan sonra Qəhəqəhə qalasından çıxarıb gətirdikləri Ləvənd xanın oğlu İsa xan və Luvarsab Gürcünün oğlu Səmayun, həmçinin Şah Rüstəm Lur, onlardan sonra alişan əmirlər, qızılbaş əyanları, vəzirlər, qələm əhli, hörmətli şəxslər, ayrı-ayrı məmləkətlərin əhalisi, Nizamşahın (Moğol hökmdarı - Ş.F.) elçiləri, İbrahim xan, Mazandaran valisi Mirzə xan, Ərəbistan valisi Seyid Səhhar və firəng elçiləri ayaq öpmək şərəfinə layiq oldular. Qaladan çıxmasından bu cülus gününə qədər sarayda toplaşan ətraf məliklərin yolladıqları töhfə və hədiyyələri şahın ali nəzərinə yetirdilər. Cülusdan sonra ölkənin ali vəzifələrinə təyinatlar yubadıldı. Heç bir vəzifəyə adam təyin olunmurdu. Xalqın intizarı öz həddini keçdi. Camaatın söz-sovunun qarşısını almaqdan ötrü şah nəvvab Sultan İbrahim Mirzəyə tarşırdı ki Məhəmmədi xan Toxmaq, Mirzə Əli Qacar və Mirzə Şükrullah Vəzirlə birlikdə ədalət qəsrində əyləşib xalqın maliyyə ölkələrin xeyriyyə işlərini yoluna qoysunlar, ali divandan sadir olan hökm və məktubları məhz bu işlərdən ötrü hazırlanmış mübarək divan möhürü ilə möhürləsinlər. [Şah] şer yazırdı və təxəllüsü "Adili" idi. Öz hökm və məktublarına da "Hüvəl-adü" 294 sözləri yazılırdı. O, ölkənin yarısının sədarət mənsəbini seyid olan Mirzə Məxdum Şərifiyə, başqa yarısını isə cənnətməkan şahın zamanında qaziye-əskər olmuş Şah İnayətulla Nəqib İsfahaniyə verdi, əhaliyə şəri hökm və göstərişlərlə rəhbərlik etməyi onlara tapşırdı. Bir-iki ay hər diyar əhalisinin şəri və mali işlərinin bəziləri ədalət divanında həll edildi, hökmlər və məktublar ali divanın möhürü ilə möhürləndi. Amma ölkənin böyük dövlət işləri, əmirlərin təyinatı və buna bənzər başqa işlər yenə də yubadılmaqda idi. Şah əksər vaxtlarda Mirzə Şükrullah Vəzirin bacarıqsızlığından şikayətlənir, ona haqsız yerə etiraz edirdi. Heç kim bu vəziyyətə fikir vermir, etinasızlıq edirdi. Belə bir vəziyyətdə, cənnətməkan şahın hökmü ilə Qəndəhar vilayətində hakim və hökmran olan Bəhram Mirzənin oğlu Sultan Hüseyn Mirzənin vəfatı xəbəri gəldi. O, təbii əcəllə
Xoş gereftənd hərifan sore-zolfe-saqi, Gər fələkşan begozarəd ke qərari girənd. 294
"Hüvəl-l-adil" - o, adildir (Allaha ünvanlanan ifadədir – Ş.F.) 367
müvəqqəti olan dövlətə və ömrə vida etmiş, bəqa aləminə yollanmışdı. Qardaşının vəfatı xəbərini eşidən İbrahim Mirzə yas paltarı geyinib, onun təziyəsi ilə bağlı işlərin icrasına başladı. İsmayıl Mirzə təskinlik verməkdən ötrü onun evinə gedib, başsağlığı mərasimini yerinə yetirdi, nəvvab mirzəyə, onun hərəminə müqəddəs qızı ilə birlikdə, həmçinin ali sarayda olan Sultan Hüseyn Mirzənin oğlu Məhəmməd Hüseyn Mirzəyə qiymətli xələtlər verib, onları yas libasından çıxardı. Amma, bu hadisədən çox keçmədən İsmayıl Mirzənin onunla rəftarı dəyişildi, İbrahim Mirzənin burnuna bir daha şahın şəfəqqət və iltifat qoxusu dəymədi. Şahin ona yersiz etirazları başlandı, get-gedə İbrahim Mirzəyə və başqa şahzadələrə yönələn davranışı elə bir mərhələyə gəlib çatdı ki, belə vəziyyət onların hamısının həmin bir neçə gün ərzində edam edilməsinə gətirib çıxartdı.
ÜZÜNDƏN ADLI-SANLI ŞAHZADƏLƏRİN ŞƏHADƏTƏ YETİRİLMƏLƏRİ, SOYUQ KÜLƏYİN (SƏRSƏR) ƏSMƏYİ NƏTİCƏSİNDƏ ONLARIN ÖMÜR AĞACLARININ QIRILMALARININ ZİKRİ
Bütün məxluqatı yaradan qadir Allah qohumluq tellərinin qırılmasını (seleye-rəhm) mənfur rəzillik, həmin tellərin qalmasını isə bəyənilmiş əməl (mohəssənat) bilmişdir. İsmayıl Mirzənin amansızlığı məşhur idi və o, belə əməldən heç vaxt heç bir xeyir görməmişdi. Qardaşlarına, əmisi oğlanlarına və qardaşı uşaqlarına qarşı məhəbbəti və mehribanlığı olmamasına və onların vücudlarını öz dövlət gülzarının tikanları hesab etməsinə baxmayaraq, o, hərdənbir nəvvab Sultan İbrahim Mirzəyə ehtiram göstərirdi. Nəticədə məlum oldu ki, bu ehtiramın səbəbi Qəndəharda olan onun qardaşı Sultan Hüseyn Mirzə ilə əlaqədardır, çünki İsmayıl Mirzə onun Xorasanda ona qarşı fitnə-fəsad yaratmasından ehtiyat edirdi. Sultan Hüseyn Mirzənin vəfatından çox keçməmiş İsmayıl Mirzənin Sultan İbrahim Mirzəyə münasibəti dəyişdi və öz etiraz dilini açdı. Öz istedadı sayəsində Əflatun biliyinə malik olan nəvvab mirzə (İbrahim Mirzə - Ş.F.) [özünə qarşı] iltifatsızlıq qoxusunu hiss etdi, [şahın] onun həyat rişəsini qırmaqdan başqa təsəlli tapmayacağını bilərək, mülaziəti və xidməti tərk edərək, inzivaya (guşənişinliyə - Ş.F.) çəkilməyi qərara aldı ki, belə etməklə, ola bilsin ki, öz qəmgin
368
həyatının davamına iki-üç gün təsəlli vermək imkanına ümidvar olsun. O, ağa və mülazimlərinə də evlərində oturub, işi tərk etmələrini əmr etdi. Amma, hər ləhzə öz qətlini gözləyirdi. [İsmayıl Mirzə] on-on beş nəfər göygöz (əzrəq) və nifrətəlayiq (kerye) çərkəsi Mirzənin evinin keşiyini çəkməkdən ötrü yolladı. Çərkəslər onun evinə yetişdikləri vaxt mirzə öz hərəm otağında idi. Çərkəslər giriş və çıxış qapılarını bağlayaraq, keşik çəkirdilər. Beləliklə, dörd-beş gün keçdi. Günlərin bir günü "Səadət meydanında camaat ilə Qəzvinin darüğəsi 295 Əbdülqəni bəy Ustaclının tabeliyindəki mülazimlər arasında bir qoyunun alqı- satqısı üstündə dava-dalaş başladı. Qəzvin darüğəsinin sufilərlə döyüşü və sufilərin qətli:
Sufilər hücum edib darüğənin bazar darüğəsini və başqa mülazimlərini döyməyə başladılar. Bu xəbər darüğəyə çatanda bir dəstə döyüşçünü onları həbs etmək üçün göndərdi. Sufilər onun əmrinə baş əyməyərək ifrat şəkildə tabesizik göstərdilər. Darüğənin özü bütün adamları ilə atlanıb meydana gəldi. Sufilər darüğəni daşa basaraq get-gedə bıçaq-xəncərə əl atdılar, hücumla darüğəni məğlub etdilər. Bu xəbər İsmayıl Mirzəyə çatdı. Xüləfa ilə ittifaqa gəldiklərinə görə onun sufilərlə rəftarı pişləşmişdi. Bütün əmirlərə yaraqlanıb, "Şah atı meydanına" gəlmələri əmrini verdi. Əmirlər yaraqlarına sarılaraq dəstə-dəstə gəlir və [şah] onları sufiləri cəzalandırmaq üçün yollayırdı. İşin sonunda, sufilərin qətliam edilmələri əmrini verdi. Museyib xan Təkəli və Murtəzaqulu xan Pornak başda olmaqla bir dəstə qoşun Xüləfanın evinə yaxın olan sufi mənzillərinə hücuma keçdilər. Sufilər vəziyyəti belə görüb silahları ataraq qaçır, qızılbaş qaziləri isə onlara çatıb qətl edir, əsir götürürdülər. Bir göz qırpımında (türfətül-eyn) sufilərin beş yüz nəfərə yaxını öldürürdü. Döyüşçüləri sufilərin üzərinə göndərib, onları qırmaqla məşğul olan İsmayıl Mirzə şahzadələrin qətlinə hökm etdi.
295 Darüğə istilahı və vəzifəsi haqqında geniş məlumat üçün baxın: Doktor Şahin Fazil. "Təhəvvole-məfahime-estelahe-daruğə (məqalə), "Xorasan" jurnalı, 1360, № 5, Kabul, səh. 154-167.
369
ilə altı şahzadənin qətli: Tapşırığa əməl olunması üçün hər bir keşikçinin yanına adam yolladı. Çərkəslər əvvəlcə nəvvab Sultan İbrahım Mirzənin hərəmxanasına hücum edib, onu cənnətməkan şahın pak qızı olan arvadının yanından çıxararaq iplə boğdular. Elə o andaca [İbrahim] Mirzənin evindən fəryad və fəğan səsləri eşidilməyə başladı və onun artıq qətl edilməsi bəlli oldu. Belə əməli həmçinin hər bir şahzadə ilə də etdilər. Şahzadələrin qətl edilmələri xəbəri [Şah İsmayıla] çatandan sonra arxayınlaşdı, sufilərin cəzasından keçdi, onların sağ qalanları nicat tapdı. Məlum oldu ki, [İsmayıl Mirzə] bu mərəkəni şahzadələrin qətlindən ötrü qaldırıbmış. O, qorxurdu ki, məbadə qızılbaşlar onun əmrindən baş qaçırar və nəsə bir fitnə törədərlər. O, beləliklə onları bu işlə məşğul edib, özünü arxayınlaşdırdı. Həmin gün Qəzvində şahzadələrin altısı şəhadət şərbəti içdi. Dövrün savadlı adamlarından bir çox fəzilət və kamal öyrənən, sənət fənlərini mənimsəyən, olduqca gözəl nəstəliq xətti yazan, incə qələmli rəssam olan, musiqi və dövrün elmləri sahəsində məşhurlaşan Sultan İbrahim Mirzə də öldürülən şahzadələrin biri idi. O, təsnif sahəsində Mövlana Qasım Qanuninin şagirdi idi, yaxşı saz çalırdı, dülgərlik (dorudgəri), saztəraşlıq (saztəraşi) və mozaika- inkrustasiya, (xatembəndi) sənətlərində çox mahir idi. Xorasanda vaxtının çox hissəsini şairlərlərlə, nəzm və bəlağət sahibləri ilə söhbətdə keçirirdi. Özünün təxəllüsü "Cahi" idi. Ondan aşiqanə qəzəllər qalmışdır. O cümlədən, bu iki məqtə (qəzəlin son beyti - Ş.F.) onun əhvalını yazarkən yadımıza düşdü:
Gəldi yarın yola düşmək zamanı, ey Cahi, Taqətin varsa əgər baxmağa, göz aç bax ona. 296
296 Qitənin farscası: Yar aməd besərət dər dəme-rəftən, Cahi, Dide bogşay əgər taqete-didən dari. 370
Min gün ötmüş və onun məclisinə gəlmişsən, Cahiya, çəkmə göz ondan, bu qənimətdi sənə. 297
O, ali bir kitabxana yaratmışdı ki, orada sabiq ustadların və mahir xəttatların, tayı-bərabəri olmayan qızıl qələmli (zərrinqələm) rəssamların və sairənin əsərləri və başqa töhfələr də çox idi. Onun çinixanası Çin və Xəta* rəssamlıq sərgilərinin (negarxane) həsədinə səbəb olurdu. Onun xanımı Mirzənin başına gələn hadisədən sonra həmin əsərləri, İsmayıl Mirzənin əlinə keçməməsindən ötrü, suya tökdü, çiniləri sındırdı, yerdə qalanları odladı. O, mirzənin matəmini saxlayaraq həddindən çox kədərləndi, yataqa düşdü, elə həmin ay fani dünyanı tərk etdi, bəqa aləminə getdi. Qardaşı oğlu Məhəmməd Hüseyn Mirzə on yeddi yaşlı qabiliyyətli cavan bir oğlan idi. Əvvəlcə onun gözlərinə mil çəkdilər. O, ağrının şiddətindən bərk fəryad edir, sakitləşmək bilmirdi. Bu xəbər İsmayıl Mirzəyə çatan kimi o, onun çəkdiyi işgəncədən azad olması üçün [qətlinə] fərman verdi. Fərmanı alan adamlar dərhal buna əməl etdilər. Sultan Mahmud Mirzənin bir yaşlı oğlu Məhəmməd Bağır Mirzə ilə birlikdə qətl olunması:
Rumlu camaatının arasında yaşayan Sultan Mahmud Mirzə olduqca nəfsitox və sağlam bir cavan idi. Onun xəyal aynasında ucalmaq və Mirzə ilə birlikdə qətl yüksək vəzifə tutmaq fikri heç zaman olmamışdısa da, oz namehriban qardaşının əmri ilə başqa qardaşları kimi əmrə tabe oldu. Amma qüsl və təkfin vaxtı tərpənib gözlərini açdı ki, bu hadisə İsmayıl Mirzənin nəzərindən yayınmadı. Məlum oldu ki, boğdurulması zamanı ip onun boyun damarının birini tutmamışdır. Bundan agah olan və bəsirət gözü belə qəbahətli və alçaq əməllərdən tutulmuş İsmayıl Mirzə, onun işinin bitirilməsi üçün əmr etdi və mirzəni bir yaşlı oğlu Məhəmməd Bağır Mirzə ilə başqa şahzadələr kimi qətl etdilər.
297 Qitənin farscası: Bəd əz hezar şəb ke be bəzməş rəsideyi, Cahi, qənimətəst, əz u bər mədar çeşm. 371
İmamqulu Mirzəni və Sultan Əhməd Mirzəni birlikdə dövlətxanaya gətirib "At meydanı"nın yaxınlığında saxlayırdılar. Elə orada da onlara ölüm şərbəti içirdirdilər. [İsmayıl Mirzə] həmçinin Sistana adam yollayıb, Bəhram Mirzənin oğlu Bədiüzzaman Mirzəni Bəhram adlı azyaşlı oğlu ilə birlikdə qətl etdirdi. Sonra Gəncədə olan Sultan Əli Mirzədən ötrü adam göndərdi. Bir neçə gün keçəndən sonra Qacar camaatı Mirzəni gətirdi. İsmayıl Mirzə ona rəhm edib öldürmədi, amma gözlərinə mil çəkdirib, onu dünya nurundan məhrum etdi. Onun doğma qardaşı İsgəndər şanlı nəvvabın isə [gələcək Şah Məhəmməd Xudabəndə - Ş.F.] gözləri zəif görürdü. İsmayıl Mirzə onun adlı-sanlı övladını məhv etmək fikrinə gəldi, amma Bilqeys məkanlı cənnətməkan ülyacənab anası Sultanımın oğluna və nəvələrinə olan böyük məhəbbətindən çəkinirdisə də, gecələr onların da işlərini bitirmək fikrinə dalmaqda idi. Nəticədə, onlara qarşı ürəyindəki xəbis niyyətini büruzə verib, öz məqsədini onlara qarşı da həyata keçirdi, əvvəlcə, İsgəndər şanlı nəvvabın Tehranda olan böyük oğlu Sultan Həsən Mirzəni qətl etdirdi. Həmin yaxşı xasiyyət və rəftarlı şahzadənin şərhi-halı belə olmuşdur: Cənnətməkan nəvvab (Şah Təhmasib - Ş.F.) onu [Sultan Həsən Mirzəni - Ş.F.] Herat darüssəltənəsindən geri çağırıb, sarayda öz yanında saxlamışdı. O, bir neçə il alimiqdar atasının (Sultan Məhəmmədin - Ş.F.) yanında yaşayıb, kamal mərtəbəsinə yüksəldikdən sonra, Mazandaran valisi Sultan Murad xanın vəfatı ilə əlaqədar [şah] həmin vilayətin yarısını ona, başqa yarısını isə Sultan Murad xanın oğlu Mirzə xana verdi və Mazandaran divlərindən (böyüklərindən - Ş.F.) olan və öz əqli və bacarığı ilə başqalarından başda dayanan Mirək Divi onun vəkili təyin etdi. Nəvvab Mirzə xan şahanə inayətlə mükafatlandırılıb izzət və etibarla Mazandarana getdi, həmin əyalətin taxtına və o vilayətin yarısının var-yoxuna yiyələndi. Mirək Div isə onun vəkili və işlərinin tənzimçisi vəzifəsini yerinə yetirməyə başladı. Amma, onun işi nəvvab mirzənin xoşuna gəlmədi, çünki o, işləri yalnız öz bildiyi kimi idarə edir, şahzadənin çoxdan bəri yanında olan mülazimlərinin işlərə qarışmasına razılıq vermirdi. Bu əməl şahzadənin xoşuna gəlmədi, onun iqtidar və sərbəstliyinə dözmədi, bir dəstə mülaziminin təhriki ilə amma bu barədə cənnətməkan 372
şahın əmri və işarəsi olmadan, onu qətl edərək Mazandaran divlərinin əlini o mülkün işlərindən uzaqlaşdırdı. Bu hadisə o tayfanın (mazandaranlıların - Ş.F.) etirazına səbəb oldu. Məsələ şaha çatdıqda şahzadənin cəsarət və özbaşınalığından narazı qaldı, ondan incidi. Şaha xəbər verdilər ki, şahzadə bu işi bir müddət orduda onunla dostluq edən ögey dayısı Mir Abdulla xanın oğlu Mir Əziz xanın təhriki ilə həyata keçirmişdir. Adam yolladı və qəfildən mirzənin bütün kağızlarını və əşyalarını ona gətirdilər, Kağızların arasında mirzəni bu işə təhrik edən Mir Əziz xanın məktubunu tapdılar. Buna görə də onu həbs edib Estəxr qalasına saldılar. Mazandaran divlərinə təsəlli vermək və onların ürəklərini ələ almaqdan ötrü mirzənin köhnə mülazimlərinin Mazandarandan çıxarılmasına hökm etdi, şahzadənin yanında yalnız bir neçə xidmətçi qaldı. [Beləliklə], cənab mirzənin etibarı Mazandaranda bir qədər zəiflədi. Şahzadə [Şah Təhmazibə] belə ərz etdi: "Mirək Div ayağını itaət dairəsindən çıxarmış, üsyan və tüğyan məqamına gəlmişdi. Biz əgər onun şərinin dəf olunmasını şaha ərz və işarə edə bilsəydik, tezliklə müxtəlif fitnə-fəsad zahir olacaqdı. Buna görə də özbaşına olaraq belə bir ədəbsizliyə yol verdik." Şahzadənin üzürxahlığı qəbul olundu və vəziyyəti yüngülləşdi, amma [şah] bu məsələnin üstündə çox da dayanmadı. Mirzə çox naqis tərzdə hakimlik edirdi. O, nəhayət bir neçə Mazandaran əhlini mülayim və iltifat tərzi ilə özünə ram edərək, düşdüyü vəziyyəti islafi etməkdə ikən cənnətməkan şahın vaqiəsi baş verdi yə İran padşahlığı [Sultan Həsən Mirzənin] doğma əmisi İsmayıl Mirzənin əlində qərar tutdu. Baş verən əhvalatdan Sultan Həsən Mirzə xəbər tutduqda İsmayıl Mirzənin ali anası, özününsə nənəsi olan Sultanının bu əziz nəvəsinə ifrat məhəbbət bəslədiyini düşünüb, möhtərəm əmisinin şahlığı dövründə özünün ixtiyar və iqtidar sahibi olacağım təsəvvür edirdi, çünki hal-hazırda bu əmisinin oğlu yox idi. Buna görə də, o, Mazandaran vilayəti kimi [bir yerdə] çox kiçik (mohəqqər) hakim olması ilə razılaşmayaraq, düşündü ki, möhtərəm əmisinin və nənəsi [Sultanımın] yanında xidmət etməklə bütün İran işlərinin ixtiyar sahibi, lap elə bəlkə də [əmisinin] vəliəhdi və qayimməqamı olacaqdır. [Buna görə də,] İsmayıl Mirzənin əmri və razılığı olmadan Mazandarandan çıxdı. Amma, əsla düşünmürdü ki, namehriban əmisi onun barəsində də qəddar bir əməl düşünmüşdür.
373
Tehrana gəlib çatdıqda İsmayıl Mirzə onun gəlişindən xəbər rutdu. Öz fikir və ehtiyatkarlığına rəğmən onun gəlişindən razı qalmadı, amma zahirən hələ onun dəfi xüsusunda heç bir tədbir görə bilmədi. Onun bir qardaşı Şirazda zülqədər tayfası arasında, başqa qardaşı isə Heratda ustaclı tayfası içində yaşayırdı. Həmçinin, əhalinin yanında ana ehtiramına riayət etmək lazım idi. Onun yanına bir adam yollayıb bildirdi. "Sənin nənən olan mənim möhtərəm anam Qumdadır. İstəyirik ki, onu tam izzət, ehtiram və şahanə təmtəraq ilə buraya gətirək. Eşitmişəm ki, şahzadənin də işləri yararsız (bisaman) vəziyyətdədir. Hal-hazırda mən anamdan ötrü yaraq hazırlanması ilə məşğulam, buna görə də qoy o fərzənd hələ Tehranda qalsın ki, mən anaraın yarağı tədarük olunduqdan sonra onun da çağırılmasından ötrü adam yollayacağam. [Əlbəttə] o fərzənddən ötrü də yaraq hazırlamaqdayam, tezliklə əzəmətli əmirlərin birini onun ardınca göndərəcəyəm ki, anası ilə onun görüşü birdəfəlik baş tutsun". Buna görə də nəvvab mirzə əmrə baş əyərək Tehranda qaldı. Amma, İsmayıl Mirzə onun və anasının gətirilməsini hələ ləngidirdi. O, gah imarət tikilişinin tamamlanmasını, gah da onlara mənzil ayrılmasını və sair məsələləri bəhanə gətirib vaxtı uzadırdı. Orduda məzhəb ixtilafı başlayan vaxta qədər mirzə Tehranda qaldı. "Xoş gəldin"ə gələn bəzi adamlar İsmayıl Mirzəyə dedilər ki, qızılbaşların əksəriyyəti ali nəvvabın təsənnünə (sünniliyə - Ş.F.) meyil etdiyini güman edib, o cənabdan dönmüşlər və istəyirlər ki, Sultan Həsən Mirzəni gətirib özlərinə padşah etsinlər.
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|