AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Beyt
- Mövlana Həlaki Həmədanı
- Qəzvin darüssəltənəsinin şairləri
- Mövlana Təbxi Qəzvini
- Beyt[lər]
- Hafiz Cəlacel
- Mirzə Məhəmməd Kamançeyi
- Ustad Sultan Mahmud Tənbureyi
- Ustad Sultan Məhəmməd Çəngi
- Mövlana Heydər Qissəxan
|
Beytlər ...Səni aşiqlərinin ehtiyacı nazlı etmişdir! Vəfalı bir nigar idin, səni mən bivəfa etdim... 257
...Yanıma gəlmək idi istəyi yarın, amma Qəmzəsi keçdi ona dərs, peşiman etdi... 258
Mövlana Möhtəşəmdən sonra özünün yeganə şair olduğundan dəm
256 Beytlərin farscası: Bər aşiyaneye-bolbol nəsim pa zəd-o goft Ke xanemane-əsiran xərab mibayəd. 257 Beytlərin farscası: Niyaze-aşiqanətra tora bər naz midarəd, To sər ta pa vəfa budi, tora mən bivəfa kərdəm. 258 Dər deləş, bud ke, yek çənd bər ayəd ba ma, Qəmze təlime-soxən kərd-o peşimanəş kərd. 331
vururdu. Başqa əmirlərdən hörmətli və üstün idi. Hamı üçün onun sözləri qanun idi. İsfahan vəzirinin tərifində dediyi qəsidə olduqca gözəldir. Aşiqanə qəzəllərindən bu beytlər məşhurdur.
...Göstərmə mənə cilvələrin, çünki heyfdir. Qoy ki, mən ölüm təkcə təmənnan ilə, ey şux. 259
qara rəngli adamdı. Kaşanın zarafatcıl şəxsləri onu "Hindu" adlandırır, yanında olduqları vaxt Hindistandan danışırdılar. Bu zarafatlardan, onun qanı qaralırdı. Bir gün qara şalvar (çaqşur) geyinmişdi. Xoştəb adamlardan biri [onun üzünə baxıb] soruşdu: "Molla, bəyəm sən şalvarının balağını yuxan çəkmisən?" Cənab mövləvi həmişə belə zarafatların hədəfi olurdu. Qəzəl deməkdə bənzərsizdi. Bu bir neçə beyt onundur:
...Həşrdə sorsalar "Öldürmüsən sən Hatəmi neyçün? " Dilin qoy hər nə istərsə desin, mən eyləyim təsdiq. 260
Qıllam namaz, amma ürək eylər bütə səcdə, Bəs, harda bürəhmən ki, gülə öylə nəmazə? 261
seyidi idi. İllərini ali məzargahlarda taət və ibadətlə keçirmişdi. Cənnətməkan şahın vəfatı və Qəzvin darüssəltənəsində İsmayıl Mirzənin cülusu zamanı o da ali sarayda idi. Mirzə artıq yaşlaşmışdı və yuxarı təbəqə yaşının çoxluğuna, seyidliyinə və şeyxliyinə görə
259
Bər həmço məni celvegərihaye-to heyfəst, Bogzar məra ta betəmənnaye-to mirəm. 260 Beytlərin farscası: Beməhşər gər beporsəndət ke, Hatəmra çera koşti? Sərət gərdəm, çe xahi goft la mən həm həman guyəm. 261 Beytlərin farscası: Mən dər nəmaz-o səcdeye-bot mikonəd deləm, Ku berhəmən ke xənde konəd bər nəmaze-mən. 332
onunla izzət və ehtiramla davranırdı. Şeri az yazmağına baxmayaraq, qəzəldə şirin söz sahibi olan şairdir. Bu beyti yaxşı deyib:
Beyt İntizar zövqü bəsim, və dini mən gözləyirəm Ki, sənin həsrətinə eyş ilə işrət çatmaz... 262
Ərdəstan seyidlərindəndir Qəzəl şairidir və bu beytlər onundur:
Kimdir o, həya örtüyünü başına atdı, Gördükdə ədəbsizliyimi qüssəyə batdı.
Mən böylə rəhmsiz kəsi Haqdan diləyirdim, Çatdırdı cəzaya məni, məqsudinə çatdı. 263
Qasım Müstovfinin* qohumudur. Qabiliyyətli cavan idi. Yaxşı şer deyirdi. Musiqi elmində mahirdi. Onun baməzə təsnifləri və bədii nəqşləri İraqda dillər əzbəridir. O, vaxtını Qəzvində, Güllər xanın eyş-işrət məclislərində keçirir, günlərini gözəl adamların söhbətlərindən nəyi isə əxz etməyə sərf edirdi. Bu kitab yazılan vaxt onun şerlərindən yadımda qalan bu iki beyt məşhurdu:
...Həkim qeyri-həqiqi nöqtədən məclisdə söz açdı, Hamı əndişəyə, mənsə dəhanın fikrinə düşdum. 264
262 Ze vədehaye-toəm, zovqe-entezar bəsəst Ke hiç eyş bərabər be entezare-to nist. 263
An kist ke, əz şərm-o həya pərdeneşinəst V-əz didəne-qostax-e mənəş çinbecəbinəst. Birəhme-çeninra ze Xoda mitələbidəm An kos ke səraye-dele-mən midəhəd inəst. 264 Beytin farscası: 333
Hesabi, yar ilən söhbət gərəkdir ki, qəşəng olsun. Çatıbdır xoş görüş vaxtı, özümdən getmisəm mənsə. 265
Buna görə də onun şerlərinin hamısı gözəgəlimlidir. Onun qəsidə
266 və qəzəllərindən bu bir neçə beyt şer bu səhifədə səbt olundu:
Onda ki, şux nəzərin xaneyi-kəmanə dəyir, Atılan oxlara bax ki, neçə min canə dəyir.
Sən bu halsiz ürəyə qəsd eləyib atsan da, Necə yersizsə də ox, amma ki, nişanə dəyir. 267
Qazi Nur İsfahani: O, İsfahanın Əndəlan adlı yerindəndir. Elm öyrənənlər zümrəsinə daxil idi. Qəzvində Xacə Əfzəl Türkə ilə əlaqəsi vardı və fəziləti ondan əxz etmişdi. Bəzən Mir Fəxrəddin Səmakinin məclislərində şagirdlik edirdi. O zamanlarda [hələ] şer və şairlikdə məşhur olmamışdı. Şerləri olduqca azdır, amma xoştəbiətli, şirin danışıqlı bir şəxsdir. Parlaq təbinin dənizindən zühur sahilinə çıxan nümunələrinin tayı-bənzəri yoxdur. Deyilənə görə, Şeyx Feyzi Hindi bu beytini onun şəninə söyləmişdir.
Dürd* yoxsa sözüm içrə təəccüblü nə var ki? Saf eyləmişəm badəni qəlb pərdəsi ilə. 268
Həkim əz noqteye-movhum hərfi qoft dər məcles, Be fekri rəft hər kəs, mən be fekre-an dəhan rəftəm. 265 Beytin farscası: Hesabi, yar mibayəd be ayini ke midani Tora didar ərzani ke mən əz xiştən rəftəm. 266 Qeyd: Əslində aşağıda Qazi Nur İsfahanın qəsidəsindən yox, bir qəzəlindən misal gətirilmişdir. 267
Beytlərin farscası: Gəhi ke, çeşme-to dər xaneye-kəman ayəd, Şekəst bər səfe-çəndin hezar can ayəd. To çon beqəsde-dele-xəste navək əndazi, Əgərçe tire-to bicast bər neşan ayəd. 268
Beytin farscası: 334
Mövlana Hüzni: Elm öyrənən, fazil, şux təbli adamdı, çox yaxşı şer yazırdı və şeri yaxşı da başa düşürdü. Beytlərin mənasını anlamaqda qarşıya çıxan hər çətinliyi, həmçinin şairlərin dolaşıq fikirləri mübahisəyə səbəb olduqda onları yaxşı izah edirdi. Təbi olduqca çiçəklənmişdi. Üləma və fuzəla zümrəsindən olmaq istəyirdi. Şeri başa düşməkdə, şairlərə xas boşboğazlıq (hərzegərdi) etməkdə və zarafatcıllıqda başqalarından üstün olduğu üçün şair kimi məşhur oldu. Onun bu beyti dillər əzbəridir:
Çəməni gəzdi Züleyxa və dedi həsrətlə: Edirəm zindanı yad, orda [o Yusif] vardı. 269
Bu beytlər də onundur: İstisindən ciyərin nəmli gözüm yandı dünən, Çırağı gözlərimin sübhəcən odlandı dünən... 270
Mövlananın bu məqtəi (son beyt - Ş.F.) də məşhurdur və həqiqətən də aşiqanədir:
Hələ eşq tazə başlanmaqdadu; Hüzni, gəl az ağla Ki, ağlarkən edir pərvaz ürək qəm-qüssəsi candan 271
yoxdu. Əsla dərs oxumamışdı və bazarda gördüyü hər kəsdən
Gər dord nist dər soxəne-mən, əcəb mədar, K-in badera be pərdeye-del saf kərdeəm.
269
Beytin farscası: Dər çəmən bud Zoleyxa və behəsrət migoft: Yad zendan ke, dər-u əncomənarayi bud. 270
Beytin farscası: Ze gərmiye-cegərəm duş çeşme-tər misuxt, Çerağe-dide be rahe-to ta səhər misuxt. 271
Beytin farscası: Hənuz in əvvəli-eşqəst, Hozni, gerye kəmtər kon Ke vəqte-geryeheye-dərde-del pərvaz miayəd.
335
iltimas edərdi ki, onun dediyi şerləri onun üçün kağıza yazsınlar. Xalqa uzun müddət onun bu cəhəti məlum olmadı. Qəzəl və qəsidələri var. Onun bu beyti olduqca məşhurdur:
Mənim tək çoxbilənsən sən, fəqət bilməzlik eylərsən, Həlak olsun sənin tək qoy Həlakiye-Həmədani 272
İsmayıl Mirzənin təbrikinə bir qəsidə demişdi və həmən bir neçə gündə saraya gəlib onu təqdim etdi, on iki min tümən mükafat aldı. Bundan həvəslənən başqa şairlər də [İsmayıl Mirzənin] şəninə qəsidələr yazdılar, amma onlara mükafat verilmədi.
hüsnü olan bir cavan idi. Hüsnünün cizgiləri gözəllərin çöhrə vərəqəsinin üstündən xətt çəkmişdi. Şirin sözləri dünya süxənvərləri arasında şur və vəlvələ yaratmışdı. Gəncliyinin başlanğıcında ürəkaçan Kəşmir vilayətindən şairlərlə tanış olmaq və onlardan öyrənmək məqsədi ilə İrana gəldi. Bir neçə vaxt bu diyarda dolandı və yenidən səfərə əzm edib öz ölkəsinə qayıtdı. Bu beytlər onun şerlərindən [seçilib] səbt olunur:
...Qəlbimi etdi gəlib qayğılı, çox əyləşdi Və pərişan ürəyə verdi təsəlli o pəri.
Məcnunun gözləri görmür daha biganə kəsi, Dedi o: "Var idi Leyladə yaxın dost nəzəri. " 273
Qəzvin darüssəltənəsinin şairləri: Bir neçə nəfər təb sahibi olmuşdur ki, o vaxtlarda qızğın şairliklə məşğul idilər. Onların bəziləri məşhur oldu. O, mülkün əhalisi kasıblıqla güzaran keçirir. Şair və nədimlərin arasında da tamahkar adamlar olduğuna baxmayaraq, Qəzvin şairlərindən tamah naminə qitə və qəsidə yazanlar az olmuşdur. Xülasə, kasıbçılıqla dolanan və adlarını
272
Beytin farscası: To tovre-mən həme dani-yo bogzəri betəğafol Həlake-tovre to gərdəd Həlakiye-Həmədani. 273
Beytlərin farscası: Rəsid moztərebəm kərd-o anqədr beneşəst Ke aşenaye-dele-xod konəm təsəllira. Bebəst dideye-Məcnun ze xiş bigane Çe aşena negəhi bud çeşme-Leylara.
336
yazacağımız bir neçə əziz [qəzvinli şair] bu peşədən özlərinə dolanacaq pulu qazanırdılar. O cümlədən: Mövlana Füruği Əttar: Söz qədrini bilən və hal sahibi olan bir adamdı, əttarlıqla məşğul olurdu. Dükanının qabagı nəzm sahiblərinin yığıncaq yeri idi. Alver zamanı şairlərlə şer barədə söhbətləşirdi. Onun qəzəllərinin bu iki-üç beyti əttarların dibçəyi kimi müşk ətri saçır və dövran süxənvərlərinin burnuna dolurdu.
Səndən ayrı, ondan ötrü ölmürəm rahətcə mən Qalmayıbdır öylə zalimlik ki, etdin sən mənə.
...Sən kimi namehribanə kim ki, vermişdir könül, Öylə covr etdin ki, sən indi o bədbəxt can verir. 274
görünüşlü bir adam idi. Qəmkədərdən çox danışardı. Kasıb, nakam və ehtiyaclı binəva [şairlər] səhər-axşam onun təbbaxlıq [aşxana] dükanında vaxt keçirirdilər. Onun bu iki-üç beyti məşhurdur:
Ol gün ki, dişlədi ayağımdan onun iti, Gəlməkdə sümükdən hələ də nalə səsləri. 275
Mövlana Təbxi Mir Hümayunun divanma cavab da yazırdı. Mirin divanındakı qəzəllərdən bu beyt yaddaşdadır:
Qətlgahdan başıma qəm samanı yağmaqda, Orda bir arpaya dəyməz fələyin xırmanı. 276
274
Beytlərin farscası: Dər farağat z-an nəmimirəm ke, nayəd bəs delet K-an setəmnadide ruzi çənd ba hecrəm nəsaxt. Şadəm ke, hər ne del be to namehriban dəhəd, Çəndan bexak-o xiş təpani ke, can dəhəd. 275
Beytlərin farscası: Ruzi ke beşkənəd səge-u ostxane-mən, Ayəd sədaye-naleəm əz ostxan hənuz. 276
Kahe-qəm bər sərəm əz koştgəhi mibarəd Ke be yek çov nəbovəd xərməne-əflak anca.
337
Sultane-füqəra: Cavanlığında sərraflıq və dərzilik edirdi, kasıbdı, dərviş libası geyinirdi. Şerdə Xacə Hafiz Şirazinin işlətdiyi bədi üsulunu yamsılayırdı. Xacənin "Divan"ına cavab yazır, ona bərabər olduğunu iddia edirdi. Bir müddət Hind vilayətində yaşadı. Yenidən İrana qayıdıb, günlərin bir günü əlahəzrət şahın (Şah Abbasın - Ş.F.) yanına yol tapdı və ondan lütf və ehtiram gördü. Müqəddəs Məşhədi özünə vətən etmək fikrinə düşdü, oranın sərkarının yanında işlədi. Əcəl isə onun ömür vəzifəsini imzaladığından o, öz məqsədinə çata bilmədi. Onun Hafiz qəzəllərinə cavab olaraq yazdığı bu beyt xatirimdədir:
...Qapısı bağlı deyil heç kəsə meyxanəmizin, Necə mümkündü deyim mən ki, "mələklər döydü". 277
adamdır. Meyvə satmaq və baqqallıq etməklə məşğul olub, bu peşələrin sayəsində güzəran edirdi. Burada yazılan bu iki-üç beyt onun məşhur qəzəllərindəndir:
Qətlimi sabbahə saxlar ol pəripeykər yenə, Qorxuram sübh eyləyər bir və deyi-digər yenə. 278
Qorxuram ki, hövsələm gər kəm olarsa, kəc baxar, Sərxoşa, əlbəttə, meysaqi verər kəmtər yenə... 279
kasıbkarlıq işləyirdi. Olduqca utancaq və sevməli adamdı. Elə utancaq olduğundan da şairlərlə az görüşürdü. Şairlərdə az-az görünən utancaqlıqdan və öz həyasının çoxluğundan özünə "Şərmi"
277 Dəre-in xane ke, bər ruye kəsi bəste nəşod, Çe təvan goft məlayek dəre-meyxane zədənd. 278
Beytlərin farscası: Vədeye-qətləm befərda an pəripeykər dəhəd, Leyk mitərsəm ke, fərda vədeye-digər dəhəd. 279
Çon konəm bitaqəti suyəm kəm əndazod nəzər, Hər ke bədməsti konəd saqi meyəş kəmtər dəhəd. 338
təxəllüsünü götürmüşdü. 280 Raməndi (?) dilində və Hafiz Sabuni tərzində duzlu şerlər yazırdı. Axır vaxtlarda qəzəldə çox inkişaf etdi. Onun bu beyti olduqca ali və təravətlidir.
Tazə etdim dırnağımla sinəmin mən dağını, Gülləriylə eşqimin pakizə etdim bağını. 281
OXUYANLARIN (ƏHLİ-NƏCME) ADLARI
Cənnətməkan şah qadağan olunmuş işlərdən çəkindiyi üçün tərəb sahiblərinin 282
onun şəri nəzərində mövqeyi və etibarı qalmamışdı. Ustad Hüseyn Şüştəri Bəlyam və hümayun nağaraxananın zurnaçısı olan Ustad Əsəddən başqa əyan-əşrafın xidmətində olan bütün tərəb sahibləri işdən kənar edilmişdilər, bu təbəqədən heç kəsşahin mülazimi deyildi. [Şah] həyatının sonunda, şahzadələrin onlara rəğbət etməmələrindon ötrü, qadağan olunmuş işlərə rəğbətləri olan bəzi lələ və dədəni, o cümlədən orduda şöhrət qazanmış tərəb əhlindən sərrast nitqli və dadlı-duzlu avazı ilə dünya şöhrəti qazanmış Hafiz Əhməd Qəznəvini, Hafiz Lələ Təbrizini və hələ də orduda qalan başqalarının günah işlədəcəklərini ehtimal edib ordudan xaric etdi. Məclislərə gedən Ustad Hüseyn Zurnaçını (Surnayini) tutub bir neçə gün həbs etdilər. Nəhayət ona and içdirdilər ki, humayun nağaraxanadan başqa [bir də] heç yerdə zurna çalmayacaqdır. Amma, şahın vəfatı vaxtı bütün tərəb sahibləri İsmayıl Mirzənin dövründə [yenidən] orduda cəmləşdilər. Natiqlərdən Əhməd nitqdə olduqca mahir, avazda başqalarından üstün idi.
280
"Şərmi" elə "utancaq" deməkdir - Ş.F. 281
Tazə misazəm benaxon baz dage-xişra, Ab-o rəngi midəhəm golhaye-bage-xişra. 282 Ərbabe-lərəb - çal-çağır sahibləri, yəni musiqiçi və xanəndələr – Ş.F. 339
283 : Xanəndəliyi və nitqi özündə cəmləşdirmiş və hər iki sənətdə kamal mərtəbəsinə çatmışdı və bu qismdən olanlardan üstün idi. İsmayıl Mirzənin dövründə "Çalçıbaşı” 284
oldu. Bu beyt onun vəziyyətinə münasibdir:
Necə xoşdur ki, əgər olsa da səhra içrə Qulağa qoy dəyə hər ləhzə Cəlaceldən səs. 285
Əlahəzrətin (Şah Abbasın - Ş.F.) xoşbəxt hökmranlığı vaxtı onunla tam yaxınlığı (qorbe-mənzelət) vardı. O, Qəzvin darüssəltənəsində özünün axirət ahəngini çaldı. Hafiz Müzəffər Qumi: Xatirələrdə qalıbdır ki, xanəndəlik Xorasan əhalisinə, natiqlik isə İraq əhlinə xasdır. Baxmayaraq ki, Hafiz Müzəffər İraqlı idi, amma Xorasan üsulu ilə xanəndəlik edirdi. Bu şivə hal-hazırda da İraqda dəbdədir. Hafiz Haşim: O vaxtlarda başqa tərəb əhli ilə birgə olmamasına və şöhrətinin azlığına baxmayaraq, son vaxtlarda bərk inkişaf etdi. Onun səsinin şöləsi fələyə yüksəlirdi. Mərhum şahzadə Sultan Həmzə Mirzəyə yaxın adam idi. Həmyaşları və özü qəbilindən olanlar arasında hamıdan irəli idi.
sazəndə idi. İsmayıl Mirzənin hakimiyyəti vaxtı mülazim olmuşdur. Başqalarından baş idi.
sazəndə idi. Mizrabın itiliyi və əlinin bərəkəti onun çalğısına elə siyarət etmişdi ki, başqa bir əl onunla rəqabətə girə bilməzdi. Öz peşəsində vahid və hamıdan fərqlənən sazəndə idi. Xan Əhməd Gilanın 286
mülazimətinə girib Gilana getdi və cavanlığının əvvəlini orada keçirdi.
283
Cəlacel - zınqrov deməkdir ki, atın sinəsinə bağlayırlar (Bax: D -r M.Moin. Göst. lüğət, c. I, s.1235). 284 Güman ki, "çalğıçıbaşı" mənasındadır - Ş.F. 285 Şerin farscası: Ey xoş an dayereye-daməne səhra ke dər u Hər zaman həmço Cəlacel befəğan ayəd cel 286 Məşhur Gilan hökmdarı Xan Əhməd Gilani. 340
Ustadlıqda vahid olduğunu deyərdi, amma çalğısının bir o qədər də məzəsi və yapışıqlığı yox idi. Şəmsi Şotorğuhi: Misilsiz ustad idi, yüksək mükafat almışdı. Məzəli təsnifləri vardı. Mərhum şahzadə Sultan Həmzə Mirzənin zamanında mülazim oldu. O, həmin həzrət şahzadənin yanında möhtərəm, şəfqətə layiq görülən çalğıçı idi. Əlahəzrət şahın vaxtında da saraya çox yaxın adamlardandı.
Vəramində bir çox qardaşlarının feyzi ilə sazəndəlik mərtəbəsinə yetişdi və nəğmə oxumaqda bütün qardaşlarından uca oldu.
bənzərsiz idi. O, Məşhəddə Sultan İbrahim Mirzənin xidmətində idi və oradan heç yana getmədi.
İraqda ən yaxşı tənburnəvaz idi, amma cavan yaşında bəqa aləminə yollandı.
Bu sənəti kamal mərtəbəsinə çatdırmışdı. Ətraf yerlərdə başqa sazəndələr də çoxdu, lakin biz bu bir neçə nəfərin adını çəkməklə kifayətləndik. Qissəxan 287
, şahnamaxanlar 288
və bu qisimdən olan başqa sənətkarlar çoxdur, amma bu iki üç nəfər barədə danışmaqla kifayətlənirik:
vaxtlarda bənzərsiz bir [qissəxan] idi. Mövlana Məhəmməd Xurşid İsfahani: O, da qissəxan idi. Yaxşı gənc idi. Amma, bu peşədən başı çıxan adamlar Mövlana Heydərə üstünlük verirdilər.
şöləsi asanlıqla bir fərsəx məsafədən eşidilirdi. Zənguləsi olduqca ürəyəyatandı. Xülasə, şahnaməxanlıq şivəsini kamal sərhəddinə çatdırmışdı.
287 Dastan danışan - Ş.F. 288 Firdovsinin "Şahnamə" əsərini məclislərdə qiraət edənlər - Ş.F. |