AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Tatarların məğlubiyyəti və Adil Gəray xanın tutulması
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- DÖVRAN MƏLƏKƏSİNİN (ŞAH MƏHƏMMƏD XUDABƏNDƏNİN ARVADI MƏHDÜLYANIN - Ş.F.) İRADƏ VƏ RAZILIĞI İLƏ MAZANDARANA TƏRƏF LƏŞKƏR
- XORASAN MÜLKÜNDƏ BAŞ VERƏN ÜRƏKAÇAN BİR HEKAYƏT BARƏDƏ SÖHBƏT
|
Tatarların məğlubiyyəti və Adil Gəray xanın tutulması:
Molla Həsən adlı bir yerdə onlar bir biriləri ilə qarşılaşdılar. On iki min tatar, dörd-beş min ləzgi, qarabökr və şirvanlılarla birgə Adil Gəray xan mərdliklə müzəffər qoşunun önünə çıxdı. Bu tərəfdən qoşunun cərxçisi olan Əmir Həmzə xan bəzi ustaclı və başqa əmirlərlə qarşıya gəldi, döyüş başlandı. Tatar ləşkəri ilə döyüşlərdə mərdlik göstərmiş olan və Şamaxıda qalan bəzi əmirlər öz namuslarını və ad-sanlarını qorumaqdan ötrü döyüşə-döyüşə gəlib orduya birləşdilər, döyüşə hazırlaşdılar. Ardıcıl qızılbaş hücumlarına tab gətirməyən tatar döyüşçüləri sübhün açılışından günəşin qürubuna qədər igidliklə döyüşdülərsə də, məcbur olub döyüşdən əl çəkdilər. Adil Gəray xan tatar qoşununda zəiflik müşahidə edərək öz döyüşçülərini döyüşə şirnikləndirib özü də meydana girdi. Döyüş vaxtı pənahı zəfər olan qoşunun (qızılbaşıların - Ş.F.) döyüşçülərindən olan Baba Xəlifə Danqaralı özünü Adil Gəray xana çatdırıb onu canalan nizəsi ilə atından yerə saldı. Xan, özünün kimliyini bildirdi. Onu əsir götürdülər. Tatar qoşunu əzilərək qaçış vadisinə tərəf üz tutdu. Əzəmətli qazilər onların əksəriyyətinin ömür xırmanlarını qılınc və nizələrindən qopan atəşlə yandırdılar. Döyüş yerinə bələd olan əksər ləzgi və şirvanlı döyüşçülər isə dağa, meşəyə dağılışdı. Zəfər küləyi qələbə bayrağını dalğalandırdı. Döyüşçülərin gözləri tatarların qarət etdikləri mallara dəyəndə qaçanları təqib etməkdən əl çəkib həmin mallara tərəf üz tutdular. Tatarların əlinə düşən Araz xan ordusu əsirlərinin var-dövləti və tatarların özlərinin dəvələrlə daşıdıqları malların çox hissəsi qazilərin əlinə keçdi. Həmin var-dövlət sahibsiz qaldığından onların hamısını özlərinə götürdülər. Bu böyük qələbədən sonra Mirzə Salman və əzəmətli əmirlər Şamaxıya üz tutdular. Osman paşa tatarların məğlubiyyəti və Adil Gərayın əsir düşməsindən xəbər tutdu, lakin onlara kömək edə bilmədi, Şamaxıda qala bilməyib, qaçmağa məcbur olaraq Dərbəndə tərəf yola düşdü. Əzəmətli əmirlər onun ardınca bir dəstə adam
327
"Osman paşaya" olmalıdır - Ş.F. 417
yolladılar və onlar Şabrana qədər getdilər, oranın bir hissə topxana və silahını ələ keçirib geri qayıtdılar. Osman paşa özünü Dərbənd qalasına çatdırıb, Dağıstan camaatı və ləzgilərin köməyi ilə orada sakin oldu. Əmirlər qələbə və Adil Gərayın əsir düşməsi barədə nəvvab [şahzadəyə] və Məhdülyaya xəbər göndərdilər. Orduda şadlıq nağaraları döyülməyə başladı. Adil Gəray xanın orduya gətirilməsi üçün bir neçə nəfər əzəmətli qorçi yola salındı, əmirlərin isə Dərbənd qalasının fəthinə göndərilmələri qərara alındı. Amma Mirzə Salman və əmirlər Məhdülyanın məsləhətinə əməl etməyib, Şirvanda bir dəstə adam saxlayaraq Adil Gərayı özləri ilə götürüb Qarabağa gəldilər, nəvvabla görüş şərəfinə nail oldular. Ağıllı və tədbirli adamlar belə məsləhət gördülər ki, tatarlarla dostluq yaradıb, onları rum qoşununa kömək etməkdən çəkindirsinlər və Şirvan vilayətini onların təhlükəsindən xilas etsinlər. Bu təklif nəvvabın xoşuna gəldi və Adil Gəray xan ehtirama layiq görüldü. Əsir tutulmuş tatarlardan bir neçə nəfərini azad edib ona mülazim təyin etdilər, bir neçə qorçiyə də onun xidmətində durmağı tapşırdılar. Əmirlər Şirvan əyalətinin Həmzə xana verilməsini məsləhət gördüklərindən və nəvvab Məhdülya, onun məsləhətinə əməl etməyib qalaya girməyən əmirlərdən incidiyi üçün onların məsləhətini qəbul etmədi. Məğrur və ədəbsiz əmirlərlə Məhdülya arasında bir neçə məsələdə mübahisələr baş verdiyi üçün etiraz səsləri ucaldı. Belə gərəksiz qilü-qal Məhdülyanın Azərbaycanda qalmayaraq geri qayıtmasına səbəb oldu. Bu yersiz hərəkətə mane olmağa heç kimdə cürət görünmədi. Qışın əvvəl çağı soyuğun şiddətli dövrü idi. Deyin (dekabr-yanvar) şaxtasının qorxusundan dağ və göl sincab (qaqom) kürkü kimi olan qar örtüyünə bürünmüş, sincab dərisindən tikilmiş papağa bənzər buludu başlarına qoymuşdular. Ordibeheşt (İran hicri-şəmsi ilinin ikinci ayı - Ş.F.) gülzarının arzusundan buluddan (səhab) gecə-gündüz civə [rənginə bənzər] göz yaşları damcılayırdı. Çətinliklə keçilən həmin uzaq məsafəni bir ay əvəzinə on dörd gündə qət etdilər və on beşinci gün Qəzvin darüssəltənəsinə daxil oldular. Əzəmətli əmirlər də Məhdülya və müzəffər şahzadə ilə etdikləri həmin ədəbsiz danışıq və mühabisələrdən geri çəkilməyərək Qəzvinə çatdılar, İsgəndər şanlı nəvvabla görüş şərəfinə nail oldular. Nəvvab [Həmzə Mirzə] Adil Gəray xanı mübarək dövlətxanada, divanxanaya yaxın evlərin birində yerləşdirib, onun keşiyini çəkməyi bir neçə qorçiyə həvalə 418
etdi, onların (tatarların - Ş.F.) geyim-keçiminə və yemək-içməyinə olduqca ləyaqətlə yanaşdı. Belə qərara alındı ki, o, gərək bir neçə adamını qardaşı Məhəmməd Gəray xan və anasının yanına göndərib özünün sağ-salamat olması və ehtirama layiq görülməsi barədə onlara məlumat çatdırılsın. Adil Gəray xanın etibarlı ən mülazimi şahın dostluq məktubu da götürüb bir şah qorçisi ilə yola çıxdılar. İsgəndər şanlı nəvvab Şirvan əyalətini cənnətməkan şahın son günlərində Astrabad hakimi olan, lakin qara geyimli adamların (siyahpusan) və Yəqə türkmanlarının qiyamına davam gətirməyib Qəzvinə gələn Məhəmməd Xəlifə Hacılar Zülqədərə verdi. O, həmçinin Şirvanın ayrı-ayrı mahallarını əmirlər arasında bölüb onları öz yerlərinə yolladı. Məhəmməd Xəlifə və əmirlər Şirvana gedərək, hərə öz ülkasında yerləşdi.
Qalmağa qoysa fələk qoy orada qalsınlar 328
Amma bir neçə vaxt dövlətxanada yaşayan Adil Gəray xanın hərəkətləri əmirlərin və dövlət başçılarının xoşlarına gəlmədiyindən, belə qərara alındı ki, onu dövlətxanadan çıxarıb, ya başqa yerdə yerləşdirsinlər, ya da qarşıda Azərbaycan yasağı durduğu üçün və tatar şahzadəsinin oraya aparılması münasib olmadığından, ona yaxşı mənzili olan qalalardan birində yer versinlər. Çünki, qarşıda Azərbaycan yasağı (əskər toplanışı - Ş.F.) durur və xanı həmişə yanımızda saxlamaq münasib deyil. Qoy gedəcəyi yerdə rahat yaşasın.
İsgəndər şanlı nəvvab isə belə buyurdu: Cənnətməkan şah başqa dindən olan Gürcü gürcülərin qəlblərini ələ almaq üçün bir müddət dövlətxanada yerləşdirmişdi. İlk gündən biz tatar şahzadəsinə izzət və ehtiramla yanaşdığımız üçün, yaxşı yer olsa belə, onu qalaya salmaq bədnamlıq ola bilər. O, qoy yasaq zamanı dövlətxanada qalsın, sonra isə məsləhət nə olsa, elə də edərik. Elə
328 Misranın farscası: Gər fələkşan begozarəd ke qərari girənd.
419
əslində də onun dövlətxana daxilində qalib yaşaması həbsdə olması deməkdir. O, mülki geyimdədir və başqa yerə gedə büməz. Bir dəstə qorçi də gecə-gündüz onu qorumaqla məşğuldur". Əzmətli əmirlər onun məsləhətinə əməl etməyərək, Adil Gəray xanı dövlətxanadan çıxarmaqdan ötrü bir dəstə adam yolladılar. Tatar xanı isə qızılbaşların davranışlarına bələd olduğu üçün, başqa bir xəyala düşdü. Onunla birlikdə olan bir neçə tatarla cəhalətli bir əmələ əl atmağı məsləhət görüb, əllərində tutduqları ox-yay ilə iki- üç nəfəri yaraladı. Tatarlar danışığa başlanılmasına imkan verməyib döyüşdən əl çəkmədilər. Qarşı tərəfin döyüşçüləri də hücuma keçib onun şər hərəkətini dəf etməyə girişdilər. Tatarların cəhaləti həddini aşdı və bir neçə nəfəri də öldürdülər. Eşikdən də onlara ox və güllə yağdırıldı. Bu arada tatar xanı yaralanıb öldürüldü. O qətl edildikdən sonra, ölüm növbəsi başqalarına da çatdı. Bu hadisə təsadüf üzündən baş verdi. Əhvalatın əmirlərin Mazandarandan qayıdışından sonra baş verməsinə baxmayaraq, Şirvan səfəri hadisələri ilə bağlı olduğu üçün, Adil Gəray xanın qətli barədə burada yazmağı münasib bildik.
Cənnətməkan şahın dövründə Mazandaranın hakimliyi irsən və icazə təriqiylə nəvvab Məhdülyanın atası MirAbdullah xana mənsub idi. Onun əmioğullarından Mir Sultan Murad onunla düşmənçiliyə və hərbə başlayaraq istiqlal savaşına qalxdı. Mir Abdullahdan narazı olan bir dəstə mazandaranlı Mir Sultan Muradın başına yığışdı. O, cahanpənah şah dərgahına gələrək öz sədaqət və bəndəliyini izhar etdi. Mir Abdullah xan bəzən sərkeşlik edib vergi və xəracı ləngitdiyi üçün cənnətməkan şah Sultan Murad xanın tərəfini tutdu. Mir Abdullah xan etdiyi hərəkətdən peşiman olub şaha öz tabeçiliyini izhar edən vaxta qədər Sultan Muradın vəziyyəti gün- gündən yaxşılaşmaqdaydı. Cənnətməkan şah [buna görə də] Mazandaran ülkasını onların arasında böldü və xanların hər ikisi onunla razılaşdı. Belə qərara gəldilər ki, bir-biriləri ilə qardaş kimi davranaraq biri digərinin məmləkətinə dəxalət etməsinlər. Amma, Mir Abdullah xan Əmir Sultan Murad xanın etibar və iqtidarına tab 420
edə bilməyib şahın razılığına xilaf olaraq onu etibardan salmağa cəhd etməkdəydi, imkan vermirdi ki, ona verilən vilayətdə müstəqil hakimiyyət sürsün. Bu hadisə barədə ali saraya dəfələrlə məlumat verilməsinə baxmayaraq hökmlər hər ikisinin adına yazılırdı. Məsələ Mir Abdullah xanın əvvəlcə verilən hökmü pozmasına səbəb oldu. Mir Sultan Murad ona hücum edərək tutdu, bütün Mazandaran əhalisini özünə birləşməsini təklif etdi. Mir Abdullahı kamanın ipi ilə boğub aradan götürdü, bütün Mazandaran hakimliyi Mir Sultan Murad xanın oldu. Amma, qədim adətlərə görə dünya qəddardır və buna görə də onun iqtidar və kamranlığına imkan vermədi, zamanənin pis gözü ona dəydi, ömürdən və dövlətdən ləzzət ala bilmədi, bir neçə gündə mülk və mala əlvida deyib həyatını qolu zorlu fələyə tapşırdı. Xülasə, Mir Abdullah xanın qəziyyəsindən sonra cənnətməkan şah ona xas olan mərhəmət üzündən mərhum xanın sağ qalan üzvlərinə qayğı göstərərək xanın müqəddəs qızı nəvvab Məhdülyanı aləmlər şahzadəsinə, yəni İsgəndər şanlı nəvvab Sultan Məhəmməd Mirzəyə aldı və bu izdivacdan qədir-qiymətli fərzəndlər doğuldu. Xanın oğlu Mir Əzizxanı şaha yaxın adamlar silkinə daxil etdi və o ali sarayda əziz və möhtərəm adamlardan oldu. Yuxarıda yazıldığı kimi, onlara aid olan Mazandaran vilayətinin yarısını şahzadə Sultan Həsən Mirzəyə, o biri yarısını isə "Mirzə xan" ləqəbi ilə məşhur olan Sultan Mahmud Mir Sultan Murad oğluna verdi. Amma cənnətməkan şahın başına gələn ölüm hadisəsindən və Sultan Həsən Mirzənin aradan götürülməsindən sonra Şəmsəddin Divin səyi ilə bütün Mazandaran məmləkəti Mirzə xana verildi. Yer və səma Xaliqinin istəyi ilə ülyahəzrət Məhdülya İranın mələkəsi olduqda, o bu məsələni münasib bildi: Həmin vilayət Məhdülyanın irsi mülkü olduğu üçün belə qərara alındı ki, Mirzə xan ali saraya gələrək atasının əhvalatına görə üzr istəsin, göstərişlərə əməl etsin, Məhdülyanın özü izn alaraq Mazandarana getsin, əgər onun hakimliyi mələkənin istəyinə müvafiq olmasa, ağlının göstərişi ilə zəmanə qanununa saz olsun, ona tapşırılmayan işlərə dəxalət etməsin:
Hər yerə kəhəri çapmaq nə demək? Yer yer sahibinə verilsin gərək. 329
329 Beytin farcası: 421
Amma, əgər Mirzə xan hərgah özündən razılıq hissinə qapılıb cəng məqamına gələrsə, qeyrət və təəssüb mədəni olan mələkə onu cəzalandıracaqdır. Mirzə xan sadəlövhlüyündən, fitnə-fəsad əhlinin fəsadından, xüsusən mələkə nəslindən olan şəxslərə qarşı yaramaz hərəkətlər etmiş Şəmsəddin Divin sözünə qulaq asıb səvab yoldan dönərək, mələkənin xidmətinə getmədi, hətta sərkeşlik etdi. Bu iş mələkəyə ağır gəldi və o intiqam almaq məqamında qərar tutdu, atasının qanını almaq istədi. O, Mazandaran əyalətini atasının qohumlarından olan Mir Əlixana verib, öz nəslinə yaxınlığı ilə şərəflənən Vəlican xan Türkmanı ona yardımçı təyin etdi. Mirzə xan dərvişxislət bir cavandı. Cahanpənah dərgaha getməyə cürət etməyib
qorxusundan və
canını qorumaq
məqsədindən Mazandaranın möhkəm qalalarından olan Firuzcaha sığındı, Mir Sultan Murad xanın bir dəstə mülazimi də ona qoşuldu. Baxmayaraq ki, Mirzə xan məmləkətdən əlini üzmüşdü və Mazandarandaydı, həmin qalanı olə keçirmək təsəvvürə belə sığmırdı, amma nəvvab Məhdülya Sultan Murad xan nəslinin yox edilməsi qərarına gəlmişdi və onun bu hissi günü-gündən artırdı. O, bir gün dövlət adamlarından biri olan Pirə Məhəmmədi Qorxmaz xan Şamlı və bəzi əmirlərlə Firuzcah qalasına yolladı. Bir neçə müddət keçməsinə baxmayaraq qalanın fəthi xəbəri gəlmədi. Nəvvab Məhdülyanın səbri tükəndi, göndərdiyi ləşkərlə kifayətlənməyib Şahrux xan Möhrdarı Mazandarana göndərdi. Şahrux xan dövlətin möhkəm sütunlarından idi. O, özünün tutduğu məqamı belə səfərlərə çıxmaqdan üstün tutduğu üçün ona tapşırılan səfərdən imtina etdi, ərz edib dedi ki, bu səfərə göndərilən Pirə Məhəmməd xanın getməyi kifayətdir, yox əgər, nəvvab Mohdülya bu işi görməyə başqa adam yollayarsa, bu mənim işdən soyumağıma səbəb ola bilər, əgər köməyə ehtiyac olarsa, kimi istərsə, onu da göndərərik. Nəvvab Məhdülya bu sözlərdən inciyərək İsgəndər şanlı nəvvaba Şahrux
xanın cəzalandırılmasının və məcburən qalaya göndərilməsinin zəruri olduğunu bildirdi. Şahrux xanın bu məsələdən yaxa qurtarma cəhdinə baxmayaraq, bunun heç bir faydası olmadı. Mirzə Salman qorçibaşı və əmirlər ürəkaçan nəsihətlər yolu ilə onu qalaya getməyə razı saldılar. Şahrux xan
"Nə hər cay mərkəb təvan taxtən, Ke ca casepor bayəd əndaxtən". 422
məcbur olub istər-istəməz Mazandarana rəvan oldu. O, Firuzcah qalasının yanında Pirə Məhəmməd və Qorxmaz xanla görüşüb, qalanın möhkəmliyi və Mirzə xanın qaladarlıq səriştəsi haqda məlumat əldə etdi. Onlar bu qalanın belə tezliklə fəth olunmayacağını və qızılbaş ləşkərinə xəsarət dəyəcəyini başa düşdülər. Buna görə də Şahrux xan Mirzə xanla dostluq münasibəti yaratmağa çalışdı və arada yazışma və elçi get-gəli başlandı. Mirzə xana təsəlli verib dedi: "Əgər İran padşahı Mazandaran hakimliyini dəyişmək istəsə, onunla döyüşməyiniz sizin nəslinizin qırılmasına və böyük fəsada səbəb ola bilər. Yox, əgər qalanın mühasirəsi bir-iki il davam edərsə, sizə heç bir yandan kömək gəlib çata bilməz və nəticədə qala fəth oluna bilər. Əgər siz müxalifətdə və qaladarlıqda belə davam etsəniz, qala alındıqdan sonra vəziyyətiniz bədbəxtliklə nəticələnə bilər. İndi məsləhət budur ki, müxalifəti tərk edərək dərgahın mötəbər qulamları və dövlətin sütunları olan bizlərlə birgə yola düşəsiniz və nəvvab Məhdülya sizin bu hərəkətiniz müqabilində ola bilsin ki, sizi əfv etsin. Əgər belə olmasa, siz haranı istəsəniz oranı özünüzə vətən edib, həyatınızı arxayınlıqla davam etdirə bilərsiniz". Mirzə xan düşünüb bu təkliflə razılaşmadı, dedi: "Mazandaranlılar heç bir lətəfata yol vermədən kiçik bir cəza almaqla bu işdən yaxa qurtara bilməzlər, Məhdülya atamın atasının qanlısı olduğunu bilir. O, şəksiz-şübhəsiz atasının qanını almaqdan ötrü məni qətlə yetirəcək. Mələkənin bu işi təkcə mal və mülkdən ötrü deyil, mənim ömrümü fəqət bir neçə gün uzatmaq üçündür". Şahrux xan və əmirlər onun iddialarına zamin durub Allah- təalaya and içərək dedilər: "Onu öldürməyəcək və gözlərini çıxarmayacaqlar. Biz İsgəndər şanlı nəvvabdan və nəvvab Məhdülyadan onun qanının bağışlanmasını xahiş edəcəyik və ona sədəmə yetirilməsinə razı olmayacayıq". Adı çəkilən adamların dövlət adamları olduqlarını və heç bir böyük və ya kiçik işlərin onların razılığı olmadan həyata keçirilmədiyini bilən Mirzə xan onların andlarına inanıb qalanı təslim edərək çölə çıxdı.
423
Məhdülyanın əmri ilə öldürülməsi:
Əmirlər onun xatircəmliyi üçün mal-dövlətinə əl uzatmadan qalanı nəvvab Məhdülyanın adamlarına verdilər, onu isə özləri ilə götürüb ali saraya rəvan oldular. Həqiqətən də onlar güman etmirdilər ki, nəvvab Məhdülya onların xahişi ilə razılaşmayacaqdır. Amma elə ki, qalanın fəthi və Mirzə xanın ələ keçirilməsi xəbəri nəvvab Məhdülyaya ərz olundu, əmirlərin Mirzə xanla etdikləri əhd- peymandan incidi. Mələkə istəyirdi ki, qala hücumla alınsın və Mirzə xan döyüş zamanı ələ keçirilsin. Belə olası təqdirdə, bəlkə onun qətlindən əl çəkər və Mirzə xan buna görə ondan məmnun qala bilərdi. Amma, mələkə əmirlərin xahişlərinin əksinə gedib Mirzə xanın qətlini qərara aldı. Xülasə, Şahrux xan və əmirlər Qəzvinin bir fərsəxliyinə çatıb atdan düşdülər ki, ertəsi gün Qəzvinə daxil olsunlar. Nəvvab Məhdülya əmirlərin ordusuna gedərək Mirzə xanı onlardan almaq üçün əzəmətli qorçilərdən otuz nəfərini orduya göndərdi. O, qorçilərlə belə qərara gəlmişdi ki, Mirzə xan onlara verilən kimi elə həmin gecə əmirlərin xəbərləri olmadan onu həlak etsinlər. Elə ki, qorçilər əmirlərin ordusuna gedib çatdılar, Mirzə xanı tələb etdilər. Əmirlər bu tələbdən şübhələndilər onu təhvil verməkdən boyun qaçırdılar və dedilər: "Biz öz işimizi görmüşük və sabah onu qızılbaşların əhatəsində ali dərgaha gətirib padşahın nəzərinə yetirərik". Qorçilər aldıqları fərmana əməl edib onların dediyini qəbul etmədilər, padşah hökmünün icrasında israrlı oldular. Əmirlər xanın qətl olunacağını bilmədikdən padşah hökmünün əleyhinə getmədilər və xanı qorçilərə verdilər ki, gecəni orduda qalıb sübh onlarla birlikdə şəhərə gəlsinlər. Qorçilər isə hökmə əməl edib elə həmin gecə xanı həlak etdilər. Şahrux xan, Pirə Məhəmməd xan, Qorxmaz xan və əzəmətli əmirlər bu hadisənin baş verməsindən bərk incidilər və onların nəvvab Məhdülyaya ürəklərində bəslədikləri kinləri daha da artdı. Amma, əlacları olmadığından bir daha bu haqda danışmayıb şəhərə gəldilər, şahla görüş şərəfinə yetişdilər. Onlar nəvvab mələkənin səcdəsinə gedərək ona dua etdikləri üçün, gözlədikləri xanın əfvi məsələsi həyata keçə bilmədi və bu məsələ onların nəvvab Məhdülyaya olan qəzəbini daha da artırmış oldu. İş gətirib buna çıxardı ki, onlar Kaşan
424
hakimliyindən çıxarılan Məhəmməd xan Türkmanın müdafiəsinə qalxdılar və öz fikirlərini aşkar şəkildə zahirə çıxardılar. Saleh bir günahsız adam və seyidzadə olan Mirzə xanın qətl hadisəsi çərxi- fələyin məsləhəti və əmirlərin pis münasibəti, qadınların cəhalət və qüruru, həmçinin şeytanın yoldan çıxarmasıyla ağızlarda hallanmağa başladı. Bu isə nəvvab Məhdülyanın xoşuna gəlmədi ki, bunun şərhi Xorasan hadisələrinin şərhindən sonra təfsilatla veriləcəkdir. Mir Əlixan da Mazandaran hakimliyindən xeyir görməyib, elə o günlərdə öz ömür aləminə vida etdi, Mazandaranda hərc-mərclik yarandı, hər bir tayfa məlikinin başında bir sevda baş qaldırdı. Nəticədə övlad qalasını və Mazandaranın yarısını Ağa Əlvənd Div, digər yarısını isə Mazandaran əmirlərindən olan Seyid Müzəffər Mürtəzayi zəbt etdilər. O mülkün əyanları da iki tərəfə ayrılaraq bir tərəf Əlvənd Div, o biri tərəfsə Seyid Müzəffərə itaət etdi. Qızılbaşların arasında baş verməkdə olan hadisələrin çoxluğu üzündən əzəmətli əmirlər və dövlət başçılarının heç biri Mazandaranda baş verənlərə baş qoşmadı.
ÜRƏKAÇAN BİR HEKAYƏT BARƏDƏ SÖHBƏT
Baş verən hadisələri bədii tərzdə yazan qələmlə bundan əvvəl xəbər vermişdik ki, İsmayıl Mirzə dövlət və iqbal sütunlarını (payə), qardaşlarını və imam övladlarını qırmaqla kifayətlənməyərək, özünün rəhm şilləsini birdəfəlik olaraq böyük və adlı-sanlı qardaşı, bir anadan doğulduqları İsgəndər şanlı nəvvabın sifətinə vurmaq istəyirdi, amma bu zaman ilahi qeyrət hərəkətə gəldi və bu cəza baş tutmadı. Xülasə, özünün Herata hakim və əmirül-üməra vəzifəsinə təyin etdiyi Əliqulu xan Şamlıya - Durmuş xanın nəvəsinə tapşırmışdı ki, nəvvab Herata gəlib çatan kimi dövlət və iqbal çəmənini bəzəyən o səadətli nihalı (ağac, qələm - Ş.F.) yəni əlahəzrət zilləllah şahı aradan götürsün və beləliklə onlardan asudə olsun. İsgandər şanlı nəvvabın nökərzadəsi və o həzrətin illərlə çörək verib boya-başa çatdırdığı adam olan Əliqulu xan axı belə bir işə - öz vəlinemətzadəsinə qarşı, Allah eləməsin, necə əl qaldıra bilərdi? Əliqulu xan və o sülalənin yaxınlarından olan xanın hörmətli anası əlahəzrətin (Abbas Mirzənin - Ş.F.) və başqa şahzadələrin süd anası (madəre-rezai) idi. Onlar elə bir hökmdən 425
kədərləndilər. Amma, İsgəndər Mirzə tərəfindən vəzifəyə təyin olunan və yüksək xan ləqəbinə və mərtəbəsinə layiq görülən o şərafətli əmirül-üməranın padşahın əmrini yerinə yetirməkdən başqa heç bir çarəsi yox idi. Onun və şanlı ağalarının fikirləri onlara tapşırılan əmrə görə beləydi ki, onların gəlib şəhərə daxil olduqları vaxt tapşırığa əməl etsinlər, hətta bircə gün belə onların yaşamalarına imkan verilməsin. O vaxt Heratda olan etibarlı adamların sözlərinə görə bunlar məlum olur: Ali mənsəbə çatan və yüksək xan ləqəbinə layiq görülən Əliqulu xan Şamlı bu dəhşətli işdən boyun qaçırdı və qəmgin halda yol gəlib mübarək Ramazan ayının iyirmi altısında (7 dekabr) cəhar şənbə günü gözəl Herata çatdı. Amma, ramazanın iyirmi yeddisi (8 dekabr) İslam əhlinini etiqadına görə, qədir gecəsi olduğundan həmin sülalə qadınları bu mübarək gecədə o bigünahların - o seyidzadələrin qətlinə mane oldular və bu işin yerinə yetirilməsini bir gündən sonraya saxladılar. O günün özü də cümə gününə təsadüf etdiyindən həmin işə iqdam olunmadı. Sonrasa bayram günləri başlandı ki, belə günlər də şadyanalıq günləridir [Xan] eys və şadlıq (sorur) günlərində bayram günlərinə zəhər qatıb adamlara damcı-damcı zəhər (təcərro) içirilməsini istəmədi, bayramın bitməsini gözlədi.
"Görək nə doğacaq hamilə gecə" 330
Sanki, asimani bir ilham onların yaddaş güzgüsünə zühur işığı saldı və bildirdi ki, yaxın vaxtlarda qeyb pərdəsi arxasından qəribə və təəccüblü (əcib) bir vəziyyət görünəcəkdir. Övliyalar şahı, pak adamların (ətqiya) sərvəri, bağlı xəzinələrin (künuz) açarı, "Mən elmin səhəriyəm, Əli isə onun qapısıdır" 331
deyən o həzrətin (Məhəmməd peyğəmbərin - Ş.F.) söylədiyi bu fikir qeyb mələklərinin gətirdikləri xəbərə (soruş) və həqiqəti əks etdirən aşağıdakı beytlərə uyğun gəlir:
Allahın nə gizlin səxavəti var Ki, qahil insana fəqət həxş olar.
330 Misranın farscası: "Bebin ta çe zayəd, şəb abestənəst". 331
Cümlənin ərəbcəsi: "Ənə mədinətu-l-elmi və Əliyyun bəbuhə". 426
Kədərdən sonrakı fərəh nə gözəl! Kədərin hitməsi seyincə təməl
Gün var ki, sübhünü qəmə döndərir, Elə gün də var ki, sənə həzz verir: 332
Xülasə, bayramdan sonra şəvval ayının ikisində (13 dekabr) padşahın qəzəb ümmanının dalğalarını təlatümə gətirən o qətl hadisəsinin bu gecə həyata keçiriləcəyi haqda xəbər rəiyyət və döyüşçülər arasında yayıldı. Günün axırında bəzi işlərin icrası üçün Qəzvində qalan Əliqulu xanın vəkili Sultan Mahmud bəy Beyxərli, İsmayıl Mirzənin vəfatından sonra bu xəbəri yaymaqdan ötrü Herat darüssəltənəsinə rəvan oldu, gəlib oraya çatdı. Elə ki, İraq dərvazəsindən keçib şəhərə daxil oldu, dərvazəbanlardan* (qapıçılardan - Ş.F.) şahzadənin mübarək vücudunun sağ-salamat olub-olmamasını soruşdu. Qapıçılar hümayun zatın salamatlıq müjdəsini bildirdilər. Sonra o, Əliqulu xanın yanına gələrək baş vermiş hadisəni bəyan etdi. Ötən neçə gün ərzində Herata gələn və hələ hakimlik və qaladarlıqla məşğul ola bilməyən cənab xan və şamlı ağaları İsmayıl Mirzənin başına gəlmiş ölüm hadisəsindən hali olaraq, ətraf məliklərin və özbəklərin üsyana qalxacaqlarından qorxdular, amma şahzadənin və əlahəzrət zilləllah şahın sağ-salamat qalmalarından şad oldular, İlahiyə şükr və dua (səcdə) eldilər, xilafət və şadimanlıq dəryasının yenicə böyüməyə başlayan cavan ağacının (burada: şahzadəsinin - Ş.F.) əziz vücudunun məmləkətin əmniyyəti və inkişafı üçün sərmayə olduğunu düşünərək, səmimi-qəlbdən ona mülazim və qulam olmağı özlərinə borc bildilər, o həzrətin dövlət və iqbalına ümid etdilər. O diyarın əhalisi baş verənləri vəziyyətin dili ilə belə tərənnüm etməkdəkdir:
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|