AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Rübai
- Məhdülyanın öz qulamı Ağa Nəzəri şahı Qəzvinə gətirmək üçün Herata yollanması
- Ağa Nəzərin məqsədə çatmadan Xorasandan qayıtması
- ALÇAQ BİR HADİSƏNİN BAŞ VERMƏSİ - MƏRYƏM ŞAN-ŞÖVKƏTLİ MƏHDÜLYANIN FİTNƏ-FƏSAD NƏTİCƏSİNDƏ ÖLDÜRÜLMƏSİNİN ZİKRİ
|
332 Şerin ərəbcəsi: Va kəm li-l-lahi min lutfin xəfa, Yəduqqu xəfahu an fəhmi-z-zəka. Va kəm yəsurru əta min bəda usrin, Va fərəcun kərbətu-l-qəlbi-ş-şəca. Va kəm əmrin təsau bihi səbahan Va tətikə-l-məsərrə tu bi-l-aşa 427
Ey şahı-cəhan, kim sənə bədxah oldu. Dövran elə hökm etdi həyatı soldu. Çatdırdı fələk kama şühud ərbabını 333
334 oldu bu
335
Əliqulu xan ali bir məclis quraraq xilafət və cahandarlıq mücrüsünün vahid dürrü olan şahzadəni özünün sədaqət çiyninə qaldırdı, lələ və xidmətkarlıq işlərinə başladı. Döyüşçü, rəiyyət, oymaq əmirləri, bəluc və qıpcaq başçıları və başqaları - bütün xalq kütlələri dəstə-dəstə gələrək mülazimət və təbrik şərəfinə çatdılar, şahzadə tərəfindən qiymətli xələtlərlə mükafatlandırıldılar, baş verən matəm və şahzadənin salamət qalması münasibətilə Allaha şükür etdilər. Amma, Şahqulu Yeganın qatili olub, onun var- dövlətini zəbt etmiş əfşar əmirləri şəhərin kənarındakı Məlik darvazasında dayanmışdılar və onlarla [Əliqulu] xanın vəkilləri arasında həmin var-dövlətin təftiş olunması xüsusunda danışıq aparılırdı. Onlar bu vaxt rüxsət alaraq özlərinin tiyul yerləri olan Fərah və Esfezara tərəf getdilər və Əliqulu xan müqəddəs zatın (şahzadə Abbas Mirzənin - Ş.F.) sağ-salamat olması barədə Qəzvin darüssəltənətinə müjdə göndərdi.
İsgəndər şanlı nəvvab Məhdülya və ad-sanlı şahzadələr o yaxşı xəbərdən şadlığa qərq oldular, o həzrət ilə qarşıdakı isti görüş şövqünün (eşteyaq) alovu onun valideyinlərinin nurlu qəlblərini [daha da] işıqlandırdı Onlar istədilər ki, əziz (delbənd) fərzəndi
333 İrfani istilahdır, burada "hər hansı bir işin şahidi olan adamlar deməkdir. 334 Təəccüblü sirr. 335 Rübainin farscası: Ey şahe-cəhan, hər an ke bədxahe-to bud Pərdaxt zəmane omrəş əz molke-vocud. Gərdid fələk be kame-ərbabe-şohud, Serri-əcəbi ze ğeyb surət benəmud.
428
Heratdan ali taxt ayağına gətirib, gözlərini onun qiymətli görüşü ilə nurlandırsınlar, cahil qızılbaşlar və fitnə-fəsadlı adlamların qorxusundan adlı-sanlı şahzadələrdən heç kimi məmləkətlərdə saxlamayaraq onları ali taxt yanında, valideyinlərin xidmətində saxlasınlar, qoy bir-birləri ilə bir yerdə qalsınlar. Bundan ötrü, xüsusi etimad sahibi (mötəmedül-xəvas)* olan və Mir Abdulla xandan sabiq qulam kimi nəvvab Mədülyaya varis qalmış, həmçinin İskəndər şanlı nəvvabın yanında etibara layiq görülmüş mötəbər Ağa Nəzəri Xorasana göndərdilər. Hökm olundu ki, Əliqulu xan əlahəzrəti yaraqla təmin etsin, onu gəlməyə hazırlasın ki, tezliklə dövlət başçılarından və etibarlı ağsaqqallardan bir nəfər bu işin icrasını yerinə yetirmək üçün namizəd təyin olunsun. Elə ki, bu xəbər Xorasana yayıldı, o vilayətin əzəmətli əmirləri sevimli şahzadənin uzaq yoldan aparılmasından nigaran oldular və Əliqulu xana dedilər: "Bu hökmün qəbulundan və icra olunmasından sərf- nəzər etmək lazımdır. Xorasan məmləkəti Mavərənnəhrin yanındadır və çox vaxt hadisələrin taptağı altında qalmışdır. Xorasan özbəklərin qarətindən əldən düşmüşdür. Xorasanın bu xilafət dudmanının əlinə keçməsindən bu vaxtadək Herat darülmülkü dövr sultanlarının və fərman sahiblərinin taxtgahı olaraq qalmış, bu mülk həmişə alişan şahzadələrin biri tərəfindən idarə olunmuşdur. İndi də əgər ali rütbəli şahzadələrdən biri bu mülkün mühafizə və qorunması ilə məşğul olmasa, bu iş biz bəndələr tərəfindən qoruna bilməz". Xülasə, Xorasan əmirlərindən on çox Mürşüdqulu xan bu məsələdə israrlı oldu. O, Əliqulu xanla sözü bir yerə qoydular. Ağa Nəzərin qədəmi Xorasan vilayətinə dəyən vaxtdan başlayaraq əmirlər elə bu barədə danışırdılar. Məşhəd hakimi Mürtəzaqulu xan məsələnin əvvəlində Əliqulu xanı heç bir vechlə şahzadəni şəhərdən kənara çıxarmasına zahirən razı olmamağa təhrik etsə də, amma batində nifaq yaradaraq Əliqulu xanın əzəmət və iqtidarını azaltmaqdan ötrü bu işdən boyun da qaçırmırdı, hətta bunu istəyirdi də. Başqa əmirlər də şahzadənin yola düşməsinin əleyhinə idilər. Ağa Nəzər onların hər biri ilə söhbət etdi. Əmirlərin ona çox təzim etmələrinə baxmayaraq, bu ancaq zahiri bir rəsmi təvazökarlıqdan başqa, bir şey deyildi. Onlar bu işə dövlətxahlıq libası geydirib, ona xatırladırdılar və xahiş edirdilər ki, gedib nəvvab Məhdülyaya belə desin: "O, qoy bu istəyindən əl çəkib, Xorasanı o həzrətin qiymətli vücudundan xali etməsin, çünki belə bir əməl qüvvətli dövlətə layiq olmaz". 429
Ağa Nəzərin məqsədə çatmadan Xorasandan qayıtması:
Onlar Ağa Nəzərə birbaşa dedilər ki, əgər Məryəm şanlı nəvvab Məhdülya bu məsələdə israr edər və şahzadəni aparmağa adam göndərərsə, biz bəndələrin o hökmə qarşı çıxmaqdan başqa əlacı qalmayacaqdır. Ağa Nəzər Xorasanın vəziyyətini yuxarıda yazıldığı kimi görüb, o vilayətdən çıxdı, ali saraya gələrək vəziyyəti ərz etdi. Məhdülya şövq və arzusunun çoxluğu səbəbindən əmirlərin və Ağa Nəzərin söz-söhbətlərinə qulaq asmayıb, mötəbər əmirzadələrdən və qızılbaş əyanlarından Heydər Sultan Çabuk Tərxan Türkmanın oğlu İbrahim bəyi Xorasana rəvan etdi. İbrahim bəy əlli nəfər türkman ağası ilə Xorasana istiqamət götürdü. Onun gəlmə xəbəri Xorasanda yayılanda Əliqulu xan və Mürşüdqulu xan bir-biriləri ilə görüşərək belə qərara gəldilər ki, İbrahim bəyi məqsədinə çatmadan geri qaytarsınlar. Buna görə də Xorasanın bütün əmirlərinin yanına öz etibarlı bir adamını yollayıb onlardan kömək xahişini etdilər, əhd-peyman arzuladılar. Böyüklük xislətinə sadiq olan müqəddəs Məşhədin hakimi Mürtəzaqulu xan Pornak qibtə və qürur hissinə qapılmışdı və Əliqulu xanın daha böyük şöhrətə və iqtidara çatmasını istəmirdi. Amma, Əliqulu xanın adlı- sanlı şahzadə əlahəzrət zilləllah şahın lələsi olması onun hörmətinin böyüklüyü və şan-şöhrətinin artmasına və Xorasan əmirlərinin hamısından üstünlüyünə səbəb olmuşdu. Məsələ yuxarıda deyilən vəziyyətə çatdıqda Mürtəzaqulu xan ondan dönərək təşkil etmək istədiyi ittifaqa qoşulmadı, əmirlərlə əlbirlikdən sərf-nəzər etdi, özünün tabeliyindəki əmirlərə də Əliqulu xanın məsləhətinə qulaq asmağı qadağan etdi. Bu hərəkət Əliqulu xanın hörmətini sarsıtdı və get-gedə onların arasındakı ülfət və birlik vəhşət və biganəliyə çevrildi. İbrahim bəy müqəddəs Məşhədə çatdıqda Heratda olan Əliqulu xan, Mürşüdqulu xan və başqa əmirlər onun gəlişindən xəbər tutaraq, ona dostluq məktubları yazdılar, ehtiram göstərdilər. Amma, onların hamısı birlikdə ona bildirdilər ki, əgər həmin məqsədlə Herata gələrsə, qoy gəlsin, lakin bilsin ki, onun istədiyi iş baş tuta bilməyəcək, onun gəlişinin faydası olmayacaqdır.
430
Onlar bu barədə ali saraya da bir məktub yazaraq bildirdilər: "Şahzadənin İraqa aparılması özbək müxaliflərinin cürətlərinin artmasına səbəb ola bilər və belə hərəkət bu əzəmətli dövlətə məsləhət görülmür. Buna görə də biz dövlətxahlar cəsarət edib o işə razı olmadıq". İbrahim bəy Qəzvin darüssəltənətinə gedən məktubdan cavab gələnədək Məşhəddə qalmaq istəyirdi. Amma Mürtəzaqulu xan padşah hökmünün icrasında və İbrahim bəyə kömək edilməsində israrlı oldu. Ağıllı, nəfsitox, məsləhət eşidən adam olan İbrahim xan Əliqulu xana qarşı Mürtəzaqulu xanın hərəkətlərində nifaq rayihəsinin olduğunu hiss edir və bilirdi ki, bu məsələdə xanın israr etməsi nəhayət böyük fitnə-fəsadın baş verməsinə səbəb olacaqdır. Buna görə də o, Guryana gəlib orada bir neçə gün gözlədi, sonrasa Əliqulu xanın və mirlərin məsləhətinə əməl edib cahanpənah dərgaha yollandı, məsələni padşaha və Məhdülyaya çatdırdı. Nəvvab Məhdülya hirslənib təvaçibaşı, mötəbər əmir və əzəmətli dövlətin sütunlarından biri olan Hüseyn xanı - Əliqulu xanın atasını ali dərgaha çağırdı, bol nəsihətlər verdi, təhdidlər etdi. O, öz oğlu adından üzürxahlıq edib dedi: "Əgər bütün Xorasan əmirləri birləşib o işi etmək istəyirlərsə, mənim oğlum nə edə bilər?" Xülasə, Məryəm şanlı nəvvab Məhdülya Əliqulu xanı öz nəzərindən saldı. Belə qərara gəldilər ki, onu və mənsub olduğu adamları etibar nəzərindən düşürsünlər, Mürtəzaqulu xanı onun əvəzinə yuxarı çəksinlər. Sultan Hüseyn xanın isə dövlətin bu kimi məsələlərini qaydaya salmaq fikirlərinə qulaq asılmadı. Nəhayət qərara alındı ki, qoy onun özü Xorasana gedib bu məsələni həll etsin. Ona Xorasana gedərək oğlunu o cəsarət və özbaşınalığından uzaqlaşdırmağı, xilafətin qünətüleynini (gözünün nurunu - Ş.F.) yəni əlahəzrət zilləllah şahı özüylə götürüb İraqa gətirməsini tapşırdılar. Yox, əgər bu dəfə də Əliqulu xan və onunla müttəfiq olan Xorasan əmirləri üsyan edərək şah fərmanından boyun qaçırarlarsa, qoy Sultan Hüseyn xan da Xorasanda qalsın, bir daha ali saraya qayıtmasın, çünki, onlar artıq bu dövlətin düşmənləri sayılacaqlar. Sultan Hüseyn xan bu məsələdə padşahın və nəvvab Məhdülyanın cidd-cəhdinin qəti olduğunu başa düşdü, naəlac üz tutub Xorasana rəvan oldu. Onun gəlmə xəbəri Xorasanda eşidildikdə Əliqulu xanla
431
ittifaqda olan Xorasan əmirləri yenidən qilü-qal edərək əlahəzrətin Xorasandan aparılmasına heç vəchlə razı olmadılar. Sultan Hüseyn xan Herat darüssəltənəsinə gəlib çatdıqda ata-oğul görüşdü, amma atasının gözlədiyi oğlunda görünmədiyi üçün əmirlər yenidən qətiyyətlə bir yerə yığışdılar. Heratdakı şamlı tayfasının ağıllı və ağsaqqal adamlarının əksəriyyəti padşahın əmrinə itaət etməyi, Sultan Hüseyn xanı məqsədinə çatdırıb geri yollamağı, şamlı tayfasını müxalifət və üsyan damğası ilə müttəhim etməyi məsləhət bildilər. Amma türk və taciklərin bir dəstəsi isə bu fikrə qarşı çıxaraq belə deyirdilər: "Əgər bu əzəmətli dövlətin dövlətxah adamları etdikləri işi dövlətin xeyrinə edirlərsə, bu niyə üsyan kimi anlaşılmalıdır? Əksinə belə hərəkət dövlətxahlıq və duz- çörəyə ehtiram əlaməti kimi başa düşülməlidir". Xülasə, belə söz-söhbət çox davam etdi. Get-gedə ata-oğul arasında pis münasibət çoxalırdı. Hüseyn xan deyirdi: "Əgər mən məqsədə yetmədən geri qayıtsam, dərgahın qapıları üzümə bağlanacaqdır. Elə halda qayıtmamağını məsləhətdir". Amma, Mürşüdqulu xan və onunla sözü bir olan əmirlər Əliqulu xanın atasının təkidi və şamlı ağsaqqallarının məsləhəti ilə savab yoldan
dönəcəyindən qorxdular. Onlar Səbzvar
darülmömininə - əmirlərlə sözü bir olan oranın hakimi Qubad xan Qacarın yanında toplaşdılar, cənnətməkan şahın zamanında Azərbaycan və Şirvanın mötəbər vəziri Mirzə Ətaullahın oğlu, indi isə Mürşüdqulu xanın vəziri, mütləq ixtiyar sahibi və bu hadisələrin iştirakçısı olan Mirzə Əhmədi Herat darüssəltənəsinə yolladılar, əzəmətli xanlara və mötəbər şamlılara bir daha tapşırdılar: "Başqa fikri başınızdan silib atın, faydasız yerə səy etməyin. Əgər bütün şamlı tayfası xoşbəxt şahzadənin Qəzvinə göndərilməsinə razı olsa belə, biz canımız və bütün var-dövlətimizlə qoymarıq ki, bu iddia baş tutmasın. Biz İraq yolunun ortasında olan Səbzvarda qətiyyətlə dayanıb müntəzir olaraq ki, əgər şamlı tayfası səltənət mücrüsünün o qiymətli gövhərini əldən vermiş olsa, biz himmətin və iqlalın qüvvəsi ilə onu əlimizə alaq, Xorasanda iftixar bayrağı qaldıraq". Əliqulu xan bu sözlərdən narahat olub, atasını məqsədinə yetmədən geri qaytarmağa çalışdı. Oğlunun və Xorasan əmir və döyüşçülərinin bu məsələdə israrlı olduqlarını görən Sultan Hüseyn xan məcbur olub geriyə dönmə yüyənini ələ alaraq istər-istəməz yola üz tutdu. O, Səbzvarda əzəmətli əmirlərlə görüşüb xeyli söhbətləşdi, bu məsələnin xeyir və zərəri barədə danışıqlar apardı,
432
ali dərgaha çatandan sonra məsələni narazılıq olmadan necə ərz edəcəyi xüsusda düşüncələrə daldı ki, özünün və oğlunun etibarı aradan getməsin. Əmirlərlə onun arasında davam edən bu söhbətlər hələ bitməmişdi ki, Məryəm şanlı Məhdülyanın zəif əhd və sınıq peymanlı əmirlər tərəfindən qətlə yetirilməsi xəbərini çatdırdılar. Baş verən bu hadisədən sonra dövlət başçıları məsləhət gördülər ki, əlahəzrət şahzadənin gətirilməsi dayandırılsın və o, qoy hələlik Herat darüssəltənəsində qalsın. Sultan Hüseyn xana məktub yazaraq onu baş verən məsələdən agah etdilər və geri qayıtması haqda sərəncam göndərildi. Səbzvarda məktubu alan Hüseyn xan İraqa yollandı, əmirlərinsə hər biri çıxıb öz yerinə getdi. Amma, Əliqulu xan və Mürşüdqulu xan bu vaqiəni eşitdikdən sonra əksəriyyəti şamlı və ustaclı tayfasından olan bütün Xorasan əmirləriylə məclis (kənqaş) qurub yeni əhd-peyman bağladılar, əlahəzrəti Xorasanda özləri üçün sərmayə kimi hifz etdilər, çünki o vaxt əksəriyyəti təkəli və türkman tayfasından olan dövlət adamlarının şamlılar və ustaclılarla ədavətləri olduğundan şahzadəni onlara etibar etmək olmazdı. Qoy Əliqulu xanın söz və məsləhətindən kənara çıxmasınlar, onu xanlar xanı, özlərinin böyüyü və ağsaqqalı bilsinlər. Mürtəzaqulu xan və adamlarından başqa Xorasan əmirlərinin əksəriyyəti öz itaət qədəmlərini irəli ataraq iki dəstəyə bölünüb, Heratda və müqəddəs Məşhəddə iki alişan xanın ətrafına toplaşdılar, onların arasındakı vəhşət və düşmənçilik gün-gündən çoxaldı. Nəticədə, aşağıda yazılacağı kimi, onların arasında dava- dalaş başladı. Bu haqda, yeri çatanda məlumat veriləcəkdir.
ŞAN-ŞÖVKƏTLİ MƏHDÜLYANIN FİTNƏ-FƏSAD NƏTİCƏSİNDƏ ÖLDÜRÜLMƏSİNİN ZİKRİ
Qəzanın məsləhəti, asimanın təqdiri və ruzigarın təcrübəsindən məlum olur ki, hər kamalın öz zavalı və hər nişatın öz məlalı vardır. Cənnətməkan şahın hakimiyyəti zamanı qoşunun və rəiyyətin rahatlıq və rifahının təmin olunduğu ölkənin abadanlığı, şəhərlərin sakitliyi, qulamların asayişinin olduqca yüksəldiyi bir vaxtda dövlət hadisələrinin nəhsliyi və əhalinin qudurğanlığı üzündən bu vəziyyət zavala uğradı. Qızılbaş tayfası müqəddəs
433
səfəvi xanədanı üzvləri ilə mürid və pis münasibətlərdə olub sədaqət yolunun yolçuları kimi hərəkət etsələr də, şeytani fitnəkarlığa uyaraq, öz nəfsani istəkləri və üstün olmaları kimi arzuları səbəbindən birlik və ittifaq yolundan kənara çıxdılar, get-gedə həmin vəfalı insanlara və saf əqidəli sufilərə sədaqətsizlik meyli sirayət etdi. Onlar ədəbə və sədaqətə zidd olan işlərə cəsarət edib, cahilliyə, fitnə-fəsada və xətakarlığa başladılar, nəticədə özləri də müxtəlif bəlalara məruz qaldılar. Onların pis xasiyyətli cahil və fitnəkarlarından əqidə və sədaqətə zidd olan işlər göründü, nəticədə isə elə bu səbəbdən də öz əməllərinin cəzasına giriftar oldular, müxtəlif bəlalar gördülər. onların nemətə ağ olmaları (kofrannemət) bu şerdə deyildiyi kimi:
Nəsildə ağılsızlıq etsə kimsə, Şərəf qalmaz böyükdə və kiçikdə 336
sələflərdən xələflərə keçərək bütün oymaqlara yayıldı. Elə buna görə də o tayfaya böyük qarışıqlıq düşdü. Hal-hazırda, hicri tarixlə min iyirmi beşinci ildir (miladi 1616) və həmin hadisələrin üstündən qırx beş il keçmişdir, lakin (miladi 1616) o adamların ədəbsiz hərəkətlərindən onların sağ qalan adamları hal-hazırda da danışırlar və bu adamlar öz atalarının günahkar əməllərindən əzab-əziyyət içindədirlər. Həmin fitnə-fəsad əhli olan kinli adamların ən qəbahətli əməli zamanın mələkəsi dövranın iffətlisi, Zəhranın Zöhrəsi, seyyidə qadınların gözəl törəməsi (zürriyyə) Məryəm şanlı Məhdülya Xeyrənnisa bəyimin qətlidir. Kamyab nəvvabın (Məhəmməd Xodabəndənin - Ş.F.) möhtərəm hərəmi və ali nəsilli şahzadələrin məşhur (macedə) anası olmasını nəzərə almayan [canilər] əql və salamatlığın (afiyət) düzgün yolundan çıxdılar, öz vəziyyətlərin düzəlməsi və müvəqqəti rütbələrinin qorunmasından ötrü etdikləri əməlin alçaqlığını görmədilər, dünya və axirətdən mədəd (xezlan) aramadan və etdikləri ədəbsizliyin nəticəsindən qorxmadan elə bir qəbih əmələ
336 Beytin farscası: Ço əz qovmi yeki bidaneşi kərd, Nə keh-ra mənzelət manəd, nə meh-ra.
434
cəsarət etdilər. Hadisənin təfsilatı belədir: Nəvvab Məhdülya öz adlı-sanlı ərinin gözlərinin zəifliyi və şahzadələrin yaşlarının az olması səbəbindən səltənət və şahlıq namusunun işini özünün qeyrət işi bilərək, dövlət işlərinin aparılmasında, mülk və millət qayda- qanununun nizamlanmasında iştirak edir, mülk və millət məsələlərinin nizama düşməsi üçün çalışır, iqtidarlı sultanların qanun-qayda və ədab-ərkanına uyğun cah-cəlal sahibi (şah - Ş.F.) tərəfindən sadir olan hər əmr və fərmanın vaxtında yubadılmadan icra olunmasını istəyirdi. Bu işin, özləri haqqında yüksək fikirdə olan əmirlərin məzaclarına uyğun olmaması, həmçinin Şahrux xanın, Pirə Məhəmməd xanın və Qorxmaz xanın Mazandaranda baş verən hadisələrdən narazılıqları, onların məsləhəti olmadan Mirzə xanın öldürülməsi sabiq narazılıqları daha da artırdı. Əmirlər öz izzət və etibarlarını çoxaltmaq, azalmaqda olan qüdrət və iqtidarlarını isə artırmaq fikrində idilər. Bu vaxt Kasan əhalisi divana gələrək, orada hakim olan və tamahkarlığı həddən aşan Məhəmməd xan Türkmanın kobud (nahəmvar) rəfdarından şikayətləndilər. Səltənət idarəsindən onun müamilə məsələlərinin araşdırılması xüsusunda hökm verildi. Divan işçiləri araşdıraraq xanın zülmkarlıq və yekəxanalığını ifşa etdilər. Danlağa məruz qalan xanın ülkasının dəyişdirilməsi haqqında ali hökm sadir oldu. Məhəmməd xan böyük əmirlərdən və dövlətin sütunlarından biri idi. Bu məsələnin baş verməsi onun etibarının aradan getməsi deməkdi. Xan bitab olub bu hadisədən qurtulmağa xeyli çalışsa da, nəvvab Məhdülya da dövlət və səltənət namusu naminə onun bağışlanılmasının dövlətin naqisliyi və padşahın iqtidarının karsızlığı əlaməti hesab etdi, xanın xahişi nəzərə alınmadı. Bu hadisədən əzilən Məhəmməd xan başqa fitnəkar əmirlərlə əlbir oldu. Onlar hiyləgərlik və nifaq qapılan açdılar. Dövlətin dayaqlar dayağı (rokne-rəkin) olan və əhali arasında nəfsinin sağlamlığı, məsləhətinin faydalılığı, əql və bacarığının [çoxluğu] ilə şöhrət (eştehar) tapan Qulu bəy Əfşar Qorçibaşını da düzgün yoldan azdırıb bu məsələ xüsusunda tədbir fikirləşməyə başladılar. Onlar bilirdilər ki, nə qədər ki, nəvvab Məhdülya sağdır, onu öz ad-sanlı fərzəndlərindən və ərindən uzaqlaşdırmaq mümkün olmayacaq. O, nə öz hərəkətindən (tövr), nə də öz iqtidarından əl çəkməyəcəkdir. Buna görə də, onlar Məhdülyanı aradan götürmək məqsədi ilə gizlicə ayrı-ayrı oymaqların qürurlu əmirlərini gözəl-gözəl vədlərlə aldadıb özlərinə əlbir etdilər. 435
Xülasə, xudpəsənd və sadəlövh qızılbaş tayfa əmirləri yersiz bəhanələrlə, o cümlədən mazandaranlıların tərbiyət olunmaları, vilayət hakimlərinin dəyişilməsini (təvfiz), onlara vəzifə və ənamlar verilməsini, hərəmxana xəzinələrinin Mazandarana aparılması kimi töhmət və iftiralarla dolu və həqiqətdən uzaq olan yalanları əsas tutaraq bir-biriləri ilə birləşdilər, Məhdülyanı yox etmək fikrinə düşdülər. Bu qəsdi həyata keçirilməkdən ötrü hər tayfanın əyan əmirləri və böyük adamları mübarək dövlətxanın Çehelsütun sarayında toplaşıb şahın hüzurunda ərz etdilər: "Məryəm şanlı Məhdülyanın əmirlər və dövlət başçıları ilə kobud davranışı, mazandaranlıları himayə etməsi, dövlət işlərinə müdaxiləsi sədaqətli tayfa ağsaqqalları tərəfindən bəyənilmir. Hər tayfadan olan cahil və fitnəkar adamlar daim ona qarşı çıxır, tədbir edirlər. Qoy kamyab nəvvab bu haqda savablı fikir sahibi olsun, əks halda tezliklə böyük fəsad yarana bilər." Bu xəbər hərəmxanaya məhrəm adamlar vasitəsilə
Məhdülyaya çatdıqda o da qeyrətinin və od-alovunun çoxluğundan əmirlərə sərt cavablar verdi. Əzəmətli əmirlər bu söhbətdən pərişan olub qəzəblə dövlətxanadan çıxdılar və fitnəkar bir tədbir görməyə başladılar. Xainlərdən biri elə
həmin gün nəvvabın vəziri Əmir Qəvaməddin Şiraziyə yaxın adam olan Mirşah Qazi Müstovfini məvacib almaq bəhanəsi ilə yaraladı. Ertəsi gün təkəbbürlü və fitnəkar əmirlər Qəzvinin Səadətabad bağında yığışıb Məhdülyanı aradan götürmək barədə əlbir oldular. Əmirlərdən İsgəndər şanlı nəvvabın xalası oğlu (xalezade) və şahın etimadlı adamı, həmçinin təkəli oymağının ağsaqqalı, dövlət başçılarından biri olan Müseyib xan Şərəfəddinoğlu Təkəlini də bu işdə özlərinə müttəfiq etdilər. Bu ittifaq barədə xəbər yayıldıqda İsgəndər şanlı nəvvab və Məryəmməkan Məhdülya onu hümayun dövlətxanaya çağırıb dedilər: "Əgər əmirlər hücum edərlərsə, o, şah dövlətxanasındakı sadiq adamları öz ətrafına toplayıb, onlara qarşı qoy tədbir görsün". Müseyib xan həlim xasiyyətli və gözütox adam olduğundan bu işin qarşısını ala bilmədi, gedib öz evində sakit gün keçirməyi qərara aldı. Sədaqətsiz əmirlər Çələbi bəy Mehmandar Təkəlini onun ardınca yolladılarsa da, o, əvvəlcə bir neçə üzürxahlıq edib onların yanına getməkdən imtina etdi. Əmirbr israr etdikləri və yanına çoxlu adam göndərdiklərinə görə Müseyib xan onlarla razılaşdı, bağa gedib, onlara qoşuldu. Bütün müttəfiqlər bir nəfəri hümayun dövlətxanaya göndərib şaha belə ərz etdilər: "Şaha
436
məlumdur ki, qadınlar öz ağıllarının azlığı, rəylərinin zəifliyi və inadkarlıqları ilə məşhurdurlar. Nəvvab Məhdülya da həmişə biz dövlətxah adamların əleyhinə gedərək, dövlət
işlərinin nizamlanması xüsusundakı məsləhətlərimizə razılıqla yanaşmamış, əzamətli dövlət ağsaqqalarının göstərişlərinə əməl etməmiş və bizi təhqir etmişdir. Bizdən indiyə kimi bir ədəbsizlik və qorxaqlıq baş verməmişdir və bundan sonra da biz qorxmaz olacağıq. İndı tərəflər arasında inadkarlıq yaranmış, aradan pərdə götürülmüşdür və Məhdülya tayfa ağsaqqalarını məzəmmət etmişdir. O, bizi nifaq əhli sayıb, müxtəlif təhdidlərə əl atır. Belə olan halda biz necə arxayın ola bilərik? Biz istəmirik ki, "səltənətdə olan qızılbaş xanları arasında bir adam yoxdur ki, övrətlərin dövlət işlərinə dəxalət etməsinin qarşısını ala bilsin" xəbəri başqa padşahlar arasında yayılsın. Sözün qısası budur ki, Məhdülyanın dövlət və şahlıq işlərinə dəxaləti və idarəçiliyi bütün qızılbaş tayfalarının əleyhinə yönəlmişdir və biz heç bir vəchlə buna razı ola bilmərik". İsgəndər şanlı nəvvab öz alicənab əcdadından ona yadigar qalan mülayim təbiət, dərvişanə xislət, nəfs toxluğu və məsləhətə qulaq asmaq xasiyyətinə malik olduğundan, övliya və Allah əhlinə xas mülayimliklə əmirlərə dedi: "Əgər siz onun dövlət işlərinə dəxalət etməsini istəmirsinizsə, belə razılaşaq ki, o, bundan sonra qoy mülki işlərə qarışmasın. Əgər, Məhdülya bununla razılaşmazsa, mənim şah atamın anamı Quma yollayıb uzun vaxt orada saxladığı kimi hərəkət edərik və onu Quma yollayarıq ki, gedib orada bir müddət öz oğlunun yanında yaşasın. Əgər onun Qumda qalması da mümkün olmazsa, onu öz mülkü və atasının evi olan Mazandarana yollayarıq. Əgər bu da olmasa, mən öz xoşumla səltənəti tərk edib öz azyaşlı övladlarımla Şiraza gedərəm və siz kimi istəsəniz özünüzə şah təyin edərsiniz. Mən o günahsız seyid qadının edamına razı ola bilmərəm". Həmin insafsız fitnəkarlar zülm qapılarını açıb, həddən artıq yaramaz sözlər dedilər. Amma nəvvab Məhdülya qeyrət və tündməcazlığının çoxluğundan İsgəndər şanlı nəvvabın bu mülayim hərəkəli ilə razılaşmadı. O, əmirlərin qarşısından geri çəkilmədi və dedi: "Nə qədər ki, sağam öz xasiyyətimi dəyişməyəcəm və tutduğum yoldan geri çəkilməyəcəm. Əgər qızılbaşlar padşahın dedikləri ilə razılaşmayıb, onun möhtərəm hərəmini zülmlə qətl 437
etməyə iqdam edərlərsə, hökm böyük Allahındır, 337 mən dörd şahzadə anası öz qanımın sizdən alınmasını Allah-təalanın izni ilə övladlarıma tapşıraram". Düzgün danışan adamlardan eşitmişəm ki, o vaxt Məhdülyanın vəziri Qəvaməddin Hüseyn Şirazi gəlib ona ərz etdi: "Gərək Məhdülya əmr etsin ki, xəzinələrdən Çehelsütun sarayına qızıl kisələri gətirilsin və qorçilərə qızıl paylanacağı halda xəbər verilsin. Qorçilər qızıl almaqdan ötrü dövlətxanaya gəldikləri zaman əmirlərin arasına təfriqə daşı düşəcək" (yəni onlar bir- birilərindən ayrılacaqlar - Ş.F.). O şir ürəkli qadın qeyrətlə cavab verdi: "Ey gözəl tədbirli Asəf! Sizin ki, saraydan xaricdə baş verən məsələdən xəbəriniz vardır. Gərək elə tədbirə əmirlərin [bizim əleyhimizə] birləşməsindən əvvəl əl atılaydı. İndi ki, iş belə vəziyyətə gəlib çatıb, bu mümkün olan tədbir deyildir. Qızıl gücünə şahlıq iqtidarını ələ almaq alçaqlıqdır. Mən buna razı deyiləm. Hər şeyi Allahın qəza-qədəri həll edir".
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|