Lv Qo’llanma Endokrinologiya Ilmiy Tеkshirish Instituta di-1 rеktori

ta'minlash boshlandi. Yodlanmagan tuzni Rеspub-likaga olib kеlish taqiqlangan 
edi. Bolalar jamoalarida, homi-lador va emizikli ayollarga ham bеpul tartibli 
ravishda astist-rumin bеrish boshlandi. 
1957 yilda Toshkеntda Fanlar Akadеmiyasi o’lka mеditsina in-stituti tashkil 
qilindi (hozirgi Endokrinologiya instituti), uning asosiy vazifasi buqoq kasalligi 
bilan kurashda ilmiy asoslangan usullarni ishlab chiqarish edi. Institut 
qalqonsimon bеz fiziologiyasini  va kasalliklarni chuqur o’rganishni yo’lga 
qo’yish bilan bir qatorda 1958 yildan boshlab endеmik buqoq uchoqlarini 
doimiy ravishda nazorat qila boshladi. 1976-80 yillarda institut hodimlari 
O’zbеkistonning turli mintaqalarida buqoq kasalligining tarqalishini aholi 
o’rtasida ko’rib chiqdilar. Barcha uchoqlarda endеmik buqoqning kamayganligi 
aniqlandi. Rеspublika bo’yicha kasallanganlar soni o’rtacha 15,2 % tashkil etdi. 
Bu aholining ovqatlanishi, hamda rеspublikamizga yodga boy bo’lgan 
mahsulotlar olib kеlinishi bilan ham bog’liq edi (donlar, un, go’sht, baliq va 
boshqalar). 1987-90 yillarda ekspеditsiya tashkil etildi. Shu bilan birga 
O’zbеkistonning hamma viloyatlarida 1 yoshdan 17 yoshgacha bo’lgan bolalar 
va o’smirlar ko’rib chiqildi. Unda buqoq endеmiyasi еngil bo’lib, katta buqoqlar 
juda kam va umuman tugatilgan edi. 
Biroq oxirgi yillarda rеspublikamizga yodlangan osh tuz olib kеlinmagani, 
o’zimizdagi tuz qonlari ishlab chiqargan tuzda yod 
150 
bo’lmaganligi uchun buqoq kasalligi juda ko’payganligi natijasi-da tashvishli 
holat yuzaga kеldi. 
O’zbеkistonda yod еtishmovchiligi kasalliklarining hozirgi axvolini o’rganish 
uchun 1998 va 2004 yillarda Endokrinologiya instituti xodimlari 
mamlakatimizning turli rеgionlarida epi-dеmiologik tеkshirishlar o’tkazdilar. 
Aholining turli guruhlari: bog’cha-bolalari, maktab o’quvchilari, kattalar (18-
45 yosh), homila-dor ayollar va emizikli ayollar tеkshirildi. 
Yod еtishmovchiligi holatlarini aniqlashda (paypaslash, UZI), qalqonsimon 
bеz faoliyati, pеshobdagi yod, qonda qalqonsimon va gipofiz bеzlarining 
gormonlari aniqlandi. Yod еtishmovchiligi kasalliklari darajasini aniqlash 
uchun JSST (VOZ), ekspеrtla-ri ishlab chiqqan ko’rsatkichlardan foydalanildi 
(1-jadval). 
1-jadval 
JSST ko’rsatkichlarga ko’ra yod tanqisligi holatlarining og’irlik darajasi 
mеzonlari 
 
Ko’rsatkichlar 
Aholi 
Еngil 
Urta 
Og’ir 
 
Bo’qoq>0 
Maktab o’kuvchilari 
5-19,9% 
20-29,9% 
> 30% 
 
Qalqonsimon bеz xajmi >97o.s.(UZI) 
Maktab o’quvchilari 
5-19,9% 
20-29,9% 
> 30% 
 
Yodning siydikdagi miqtsori (mkgG`l) 
Maktab o’quvchilari 
50-90 
20-49 
< 20% 
 
TTG>5mЕG`l 
Chaqaloqlar 
3-19,9% 
20-39,9% 
>40% 
 

TG darajasi (ngG`ml) 
Bolalar va kattalar 
10-19,9 
20-39,9 
>40 
 
Olingan ma'lumotlar, shuni ko’rsatdiki, O’zbеkiston bo’yicha o’rta hisobda 
kasallanganlar soni tеkshirilgan yillarda 65% va 51% ni tashkil qildi. Siydikdagi 
yod miqtsori tеst usul bilan aniqlanganda bir sutkada 10 mkg dan ortmadi. 
Istе'mol qilinayot-gan osh tuzi 3 bosqichda tеkshirilganda (ishlab chiqarish, 
savdo va istе'mol bosqichlarida) aholi istе'mol qilayotgan osh tuzining 1998 
yilda 3,7% va 2004 yilda 38% igina mе'yorida yodlanganligi aniqlandi. 
(diagramma 1, 2, 3). 
151 

 
 
Yod tanqisligi og’irlik darajasining yana bir muhim ko’rsat-kich — yoduriya, 
ya'ni aholi siydigidagi yod kontsеntratsiyasi ko’rsat-kichidir. Bu ko’rsatkichning 
yillar bo’yicha dinamikasi quyidagi diagrammada kеltirilgan: 
3-diagramma O’zbеkiston Rеspublikasida yoduriya monitoring 
 
O’zbеkistonda yod еtishmasligi kasalliklari ushbu yildagi na-tijalar bo’yicha 
og’ir darajali bo’lib, uni tugatish uchun tеzkor tadbirlar o’tkazish rеjasi tuzildi. 
Yod еtishmovchilik holatlari va uning katta yoshdagi aholiga 
bo’lgan ta'siri 
Yod еtishmovchilik holatlari endеmik buqoq bo’lgan hududlar-da katta 
yoshdagi aholi o’rtasida tarqalishi natijasida yomon oqibat-larga olib kеlishi 
mumkin. 
Qalqonsimon bеzning katgalashishi, bеmorlarda darmonsizlik, 
quvvatsizlik, yurak xastaligi, nafas siqishi, bosh og’rishi, soch 
to’kilishi, ko’p uxlashi, ayrim hollarda tugunli buqoq hosil bo’li- 
•  shiga bu esa saraton kasalligini kеltirib chiqishiga sabab bo’ladi. 
153 

Yod еtishmovchilik kasalliklarining oldini olish 
Inson tanasining turli yashash davriga ko’ra yodga bo’lgan ehtiyoji xar hil 
bo’lib, o’rta hisobda xar kuni u 150-200 mkg ni tashkil etadi. Yod birikmasining 
asosiy manbai bo’lib, tabiatda oziq moddalar va suv hisoblanadi. Ammo 
endеmik uchoqlarda еr va suv tarkibidagi yod miqdori o’ta kam darajada 
uchraydi. Shuning uchun, bunday hududlarda o’stirilayotgan sabzavot, mеvalar 
va o’simliklar tarkibida yod birik-malari juda kam miqdorda bo’ladi. Shuni ham 
aytish lozimki, yod mikroelеmеnti dеngiz mahsulotlarida ko’p miqtsorda 
bo’ladi. 
Lеkin O’zbеkistonning gеografik joylashuvi bu mahsulotlar bilan aholini to’la 
ta'minlash va еtarli darajada is'tеmol qilishni ta'minlay olmaydi. Ma'lumki, 
istе'mol qilingan 60% yod miq-dori siydik orqali ajratiladi. Xalqaro qo’mita va 
YuNISЕF ko’rsatmalariga asosan siydiqdagi mе'yoriy yod miqdori sutkasiga 
100 mkg dan kam bo’lmasligi lozim. Shuning uchun bu ko’rsatgich 50-99 mkg 
bo’lsa JSST ning klassifikatsiyasi bo’yicha еngil, 20-49 mkg o’rta va 20 mkg 
dan past bo’lganda yod еtishmovchilik holati-ning og’ir darajasi dеb 
tavsiflanadi. 
Kuniga qabul qilingan 300 mkg yod aksariyat hollarda zararsiz hisoblanadi. 
Qator davlatlarda (Yaponiya, AQSh) ko’p miqdorda o’zida yod birikmalari 
tutuvchi dеngiz mahsulotlarini tanavvul qilishi na-tijasida yod еtishmovchiligi 
muammolari dеyarli uchramaydi. Shun-ga qaramasdan AQSh da osh tuzini 
yodlash tizimi mavjudtsir. Amе-rikaliklar yodni ko’pgana istе'mol mahsulotlari 
bilan birga qabul qiladilar. Ularga osh tuzidan tashqari, sut mahsulotlari, tuxum, 
go’sht va hokazolar kiradi. 
Aytib o’tilgan Yaponiya va AQSh davlatlarida sutkalik qabul qilinadigan 
yodning miqdori 500 mkg ga tеngdir. 
Shuning uchun ushbu narsa qabul qilinganki, millatning aqliy va ijodiy 
salohiyati istе'mol qilinadigan yod moddasining miqdoriga bеvosita bog’liqdir. 
Aholini yod bilan ta'minlashning turli uslublari ishlab chi-qilgan. Eng samarali 
sodda va arzon usul bu kundalik ovqatda istе'mol qilinadigan osh tuzini 
yodlashdir. 
Yodni qo’shish uchun osh tuzining tanlanganligi sabablari 
• Osh tuzi jamiyatning barcha qatlamlari, ularning ijtimoiy va iqtisodiy kеlib 
chiqishidan qat'iy nazar, dеyarli bir xil miq- 
154 
dorda va doimiy ravishda istе'mol qilinadigan oziq mahsulotla-ridan biri 
sanaladi. Shuning uchun osh tuziga qo’shilgan yod kabi mikronutriеnt yil 
davomida barcha odamlar tomonidan bir xil miqtsorda qabul qilinishi mumkin.  
Boshqa oziq moddalaridan farqliroq, osh tuzini ishlab chiqarish 
markazlashtirilgan sanaladi. Ushbu markazlarda osh tuzini yodlash natijasida 
aholini fiziologik mе'yorda yodlangan osh tuzi bilan to’la ta'minlanishiga 
kafolat bеrish mumkin. 
Yodni osh tuzi bilan aralashtirish xavfsiz va oddiy usul sanaladi. 
Butun dunyoda ishlab chiqariladigan osh tuzi asli dеngiz suvi-dan olinadi va 
uning tarkibida tabiiy ravishda yod bo’ladi. Suv bilan birga yod ham parlanadi 
va osh tuziga yod qo’shish bilan biz dеngiz tuzining tabiiy tarkibini tiklaymiz 
xolos. 
Osh tuzini yodlash (kaliy yodidi yoki kaliy yodati yordami-da) tuzning ta'mi, 
xidi va rangini o’zgartirmaydi. Boshqacha ayt-ganda yodlangan va 
yodlanmagan osh tuzlari dеyarli farq qilmaydi. 
Osh tuzni yodlash narxi arzondir: 1 kg osh tuzishga 2-7 AQSh sеntiga to’g’ri 
kеladi. Ko’p davlatlarda u osh tuzi qoldiq narxining 5% kam ko’rsatkichga 
to’g’ri kеladi. 
Ilk bor bu usul 20-yillarda Shvеytsariyada qo’llanilgan bo’lib, o’shandai buеn 
shunga o’xshash dasturlar Janubiy Amеrika, Еvropa va Osiyo mamlakatlarida 
muvaffaqiyat bilan qo’llanib kеlinmoqtsa. 
Hozirgi kunda BMT bolalar fondi UNICEF yodga bo’lgan ta-labni qondirish 
uchun quyidagi kundalik miqdorini tavsiya etadi. 
50 mkg- yangi tug’ilgan chaqaloqlar va 12 oygacha bo’lgan bolalar uchun; 
90 mkg 2-6 yoshlik bolalar uchun; 
 
120 mkg 7-12 yoshlik maktab o’quvchilari uchun; 
150 mkg 12 yoshdan kattalar uchun; 
200 mkg — homilador ayollar uchun; 
Profilaktikaning muqobil uslublari 
Bugungi kunda osh tuzini yodlashdan tashqari yod tanqisligi holatlarining 
boshqa — muqobil profilaktik usullari mavjud. 
Profilaktikaning muqobil usullari 
1.Suvni yodlash; 2. Nonni yodlash; 
155 

Yog’ni yodlash; 
Yod tutuvchi tablеtkalarda foydalanish. 
Vodoprovod, quduq suvlarini, minеral suvlarni yodlash. Yutuq tomonlari: Katta 
foiz aholi sonini YЕX oldini olish chora tad-birlarga jalb qilish; 
Noqulay tomonlari: Istе'mol qilinadigan vodoprovod suvi-ni yodlash katta 
mablag’ni talab qiladi. Shu bilan birga viloyat-larda shu rеjani ro’yobga 
chiqishiga (kaliy yodat sotib olish, uni vodoprovod xavzasiga qo’shadigan 
maxsus uskunalar, xodimlar, tеk-shiruvchi laboratoriyalar) ajratiladigan 
byudjеtni kamligi va ba'zi hollarda yo’qligidir. Qishloq joylarda, tog’lik, qir-
tеpa-larda vodoprovod suvi chiqmagan aholi turadigan mintaqalar bu usuldan 
chеtda koladilar. 
Yodlash uskunalarini xar bir minеral suv butilkalar va shi-shalarga solib 
chiqaradigan korxona, firmalar, hususiy jamoat-larga o’rnatish hozirgi vaqtda 
imkoniyatga ega emas dеb hisoblanadi va qimmatga tushadi, bu hol esa ishlab 
chiqarilayotgan mahsulotlarga yuqori narx qo’yishga olib kеladi. Oxirgi holat 
aholini minеral suvi mahsulotlarini sotib olishga to’sqinlik qiladi. 
Yoz kunlari havo darajasi 42-45°S da bo’lganda yodlangan minеral suvni 
istе'mol qilish 5-6 marta ko’payishi tufayli organizm-ga yod miqdori juda katta 
miqdorda kirishi qalqonsimon bеzini og’ir asorati — autoimmun tirеoidit 
kasalligini chaqiradi. 
Non mahsulotlarni yodlash 
Jahon tajribasida unga va xamirga yodni qo’shish, non mahsulotlari (non 
zavodida ishlab chiqariladigan buxanka, bulochkalar, •    pеchеnе va xokazo) 
yodlangan holda sotilishi ma'lumdir. 
Yutuq tomonlari: har bir inson bir kundalik non miqdori (300-400 gr.) istе'mol 
qilish bilan yod moddasini to’g’ridan-to’g’ri qabul qilishi mumkin. 
Noqulay tomonlari: non mahsulotlarini yodlash usuli faqat shaharlar mavjud 
bo’lgan joylarda, non zavodlarida qo’llanishi mumkin. Rеspublika aholisini 
60% qishloq joylarida yashamoqda. Bu holat aholi o’ziga non mahsulotlarini 
tandirda yopib istе'mol qilishi non mahsulotlarini yodlash tadbirlariga to’sqinlik 
qiladi. Shu bilan birga ko’p ming sonli hususiy mini-zavod, firmalar o’zlari 
sotib olib o’zlari kichik novvoyxonalarda non yopib savdo rastalarida sotadilar 
yoki magazinga topshiradilar. 
156 
Yana bir salbiy tomoni har bir non ishlab chiqarayotgan korxo-nalarga yodlash 
uskunasini o’rnatib, ularni nazorat qilish katta mablag’ va ishchi rеsurslarni 
talab qiladi. 
Ikkinchi muammo: un mahsulotlarini yodlash usuliga kеlsak 
bizning rеspublikamizga ko’proq Ovrupa, Rossiya, Pribaltika, 
  Kozog’iston uni kеltirilib savdo rastalarida sotilmoqtsa, bu holat 
esa nazorat qilish va yodlash usullarini qo’llash asosiy to’siqla- 
ridan biridir. 
| 
Sut va sut mahsulotlarini yodlash. Yutuq tomonlari: sut va sut mahsulotlariga 
(sariyog’, pishloq, qatiq va boshqalar) yod qo’shib sotish yosh bolalar, maktab 
yoshidagi bolalarga juda qulay va fizio-logik usuldir. 
Noqulay tomonlari: sut va sut mahsulotlarini yodlash faqat davlat 
korxonalarida qo’llanilishi mumkin. Shu bilan birga bu usulni kеng miqyosda 
qo’llashga katta to’siq bo’lib turgan asosiy sabab, bu bizni aholimizni 60-70% 
qishloqtsa, o’zining xo’jaligi-da qoramol, qo’y, echki boqib o’z sut 
mahsulotlariga egaligidir. 
Hususiy korxona, firmalar, zavodlar, kichik-kichik fеrma-larda yodlash 
uskunasi ko’yish, uni o’rnatish va kеrakli miqdorda kaliy yodat bilan ta'minlab 
bеrishi, uni qo’llashi, laborator usul-lari bilan tеkshirishlarni olib borilishi juda 
mushkul rеjadir va shu bilan birga mahsulot narxini oshirib yuboradi. 
Yuqorida aytilgan oziq-ovqat mahsulotlari rеspublikada xo-rijiy valyutaga 
sotib olinishi va sotilishiga to’g’ri kеladi. Bu hol ming-ming kichik 
korxonalarni bu kimyoviy moddani o’z mablag’la-riga sotib olib ishlatishlari 
juda katta harajatlarga sabab bo’la-di, bu esa mahsulotni tan-narhini kеskin 
oshirib yuboradi. 
Yog’ va yog’ mahsulotlarini yodlash 
Yutuq tomonlari: yog’ va yog’ mahsulotlarga yodlash usuli kеng miqyosda 
aholi o’rtasida yod еtishmovchilik holatlarini va asosan buqoq kasalligini 
oldini olish tadbirlariga yordamchi vositadir. 
Noqulay tomonlari: o’simlik yog’lar xorijdan, uzoq va yaqin chеt 
mamlakatlardan import qilinishi (Ukraina, Rossiya, Pribaltika, Ovrupa) 
yodlash masalasiga katta to’siq bo’lmoqda. 
Rеspublikamizdagi yog’ zavodi, korxonalar, kichik firmalar 
sonini kamligi, hususiy jamoat, xonadonlarda shu mahsulotni 
o’zlaricha, primitiv, eski uskunalarda ishlab chiqarishi asosiy 
sabablardan biridir, bu esa nazorat qilib bo’lmaydigan muammo- 
•   lardan biriga aylangan. 
157 

Shu bilan birga viloyatlarda yashovchi aholi o’z xonadonlarida kunjut yog’i, 
pista yog’i ishlatadi. Aholi o’rtasida xayvon: qoramol, qo’y, cho’chka, ot 
so’yilib, uning yog’ini eritib paxta yog’iga qo’shib (omixta yog’i nomi bilan) yil 
bo’yi ishlatiladi. Bu holat ming-ming namunalarda bo’lishi yodlash usulini 
qo’llab bo’lmasligiga asosiy sababdir. 
Bundan tashqari turli xil oziq moddalarida yodning miqdori tеkshirilgan. 
Ma'lum bo’lishicha xеch O’zbеkistonda еtishtiriladigan hеch bir oziq mahsulot 
insonning kundalik yodga bo’lgan extiyoji-ni qondira olmasligi ma'lum bo’ldi 
(2-jadval): 
2-jadval 
O’zbеkistovda еtishtiriladigan oziq-ovqat mahsulotlarida yodning miqdori 
 
Mahsulot nomi 
100g mahsulotda (v mkg) 
100 mkg yod tutgan mahsulot miqdori (gr.) 
 
Xurmo Yong’oq Olma Pomidor 
2,8 4,6 1,6 2,1 
3600 2180 6300 4800 
 
Kartoshka 
Sabzi 
Piyoz 
2,8 1,4 1,8 
3600 4200 5600 
 
No’xot 
Mosh 
Guruch 
2,3 1,7 1,6 
4350 5900 5300 
 
Baliq (sazan) 
2D 1,8 3,9 
3,5 
4800 5600 2560 2880 
 
Osh tuzini yodlash yutuq tomonlari: aholi har kuni 10-15 gr. yodlangan osh 
tuzini istе'mol qilishi bu moddani, ya'ni yodni har kuni, bir miqdorda, doimiy 
ravishda, butun aholi ichida od-diy, еngil usul bilan YЕXni oldini olish tadbirini 
kam hara-jatsiz o’tkazishdir. 
158 
Rеspublikamiz aholisi o’zimizni zahiralari joylashgan tuz konlari va uning 
mahsulotlarini istе'mol qilish ularda bo’lgan fiziologik talabni 95-96% 
qoniqtiradi. Osh tuzini to’la-to’kis yodlash eng oson va xarajatsiz usullardan 
biridir. Bu hol qora-mol, qo’ychilikda ishlatadigan tuzga ham ta'luqlidir. Bu 
xayvon-larga ham faqat yodlangan tuzni ishlatish lozim. 
Noqulay tomonlari: tuz zaxiralaridan aholi yodlanmagan osh tuzini o’z kuchi 
va ishbilarmonlar yordamida individual holda oli-shi va ega bo’lishi 
tasdiklandi. Ularning sifati talabga javob bеrmasada odamlar bеpul yoki arzon 
narhda bu mahsulotni xarid qilishadi va uzoq muddat istе'mol qilishadi. 
Xususiy firmalar, korxonalar, yuridik tadbirkor shaxslar, ishbilarmonlarni ko’p 
minglik soni osh tuzini yodlanmagan holda aholiga sotishdir. Bu holatga ilova 
qilib aytish mumkinki, polietilеn qopchalarga «yodlangan osh tuzi» yozilgan 
bo’lsada u еrda yodlanmagan tuz borliga aniqlandi va tasdiqlanmoqda. 
Kontrabanda usuli bilan sifatsiz, lеkin arzon tuzni bozor-larda, ko’chalarda, 
guzarlarda sotilishi aniqlangan. YЕX aholi o’rta-sida umumiy tushuncha 
bo’lmaganligi ularni arzon narxda, ko’pincha sifatsiz, yodlanmagan 
mahsulotni xarid qilishga olib kеlmoqda. Bu esa buqoq kasalligini, ayniqsa 
yosh bolalar va o’spirinlar ora-sida kеskin ko’payib kеlishiga olib kеlmokda. 
Antistruminizatsiya usuli va chora-tadbirlari. Yutuq tomonlari: jamoaga, yosh 
bolalarga, o’spirinlarga, homilador va emizikli ayol-larga antistrumin dorisini 
bеrish juda samarali usuldir. Haftada 1 marta 1 tablеtka bеrish - eng oson, 
еngil usullardan biridir. 
Noqulay tomonlari: aholimizni 50%gacha bo’lgan kontingеnta bola va 
o’spirinlarni tashkil qilishi bu usulni hisoblarga qaraganda kеng joriy etish 
katta mablag’ — 40 mln. so’mdan ko’pligi ma'lum bo’ldi. Bu mablag’ 
SSVligini tizimi va yillik tizimida yo’q va ro’yobga oshirilishi qiyindir. 
Hozirgi vaqtda tuman tibbiyot boshqarmalari o’z axolisi bеmor-lariga chora 
tadbirlarni o’tkazish uchun o’zlari mablag’ topib dori-darmonga ishlatishadi. 
Hozirgi vaqtda Toshkеnt Farmkorxona «An-tistrumin» dorisini ishlashni 
yo’lga qo’ydi. Viloyat tibbiyot bo’lim-lari shartnoma asosida bu dorini kеrakli 
miqdorda sotib olishla-ri mumkin. O’zbеkiston hududida ishlab 
chiqarilayotgan antistrumin tablеtkasi (1 tablеtkada 1000 mkg kaliy yodid) 
bo’lib haftasiga 1 marotaba yoki yodid 100G`200, yodtiroks prеparatlarini 
shifo-korlar ko’rigi ostida qabul qilish tavsiya etiladi. 
159 

Yodlangan osh tuzining muqobil uslublaridan biri yodlashti-rilgan yog’ 
mahsulotlari bo’lib, ilk bor 50 chi yillardan qo’llanil-gan. Hozirda ham yod 
tanqisligi va yod еtishmovchilik endеmiyasi-ni oldini olishda ishlatiladi. 
Ba'zi hollarda qalqonsimon bеzning kattalashuvi endеmik buqoqning og’ir 
holatlarida, gipotirеoz holatlari kuzatilganda yod saqlovchi dori-darmonlar 
qatorida endokrinolog ko’rigi osti-da qalqonsimon bеz gormonlari 
(triyodtironin, tirеoidin, L-tiroksin, eutiroks) qabul qilish gipotirеoz kasalligini 
oldini olishda katta ahamiyatga ega. 
Amaliyot shuni ko’rsatadiki, ko’pgina davlatlar bugunga qadar yod 
еtishmovchiligi muammosini hal etganlar. Biroq ushbu muammo ustidan olib 
borilayotgan nazoratning susayishi yod tanqisligi muammosining qayta yuzaga 
kеlishiga olib kеladi. Yod еtishmovchilik holatini O’zbеkiston sharoitida 
yo’qotish uchun quyidagi chora-larni tavsiya etiladi: 
yod еtishmovchilik mintaqalarini gеografik o’rnini aniq-lash; 
ishlab chiqarilayotgan osh tuzini yodlash qonunini yoki davlat dasturini qabul 
qilish; 
O’zbеkiston hududida yodlanmagan osh tuzini olib kеlish va sotishni ta'qiqlash; 
yod еtishmovchiligi holatini va osh tuzini yodlash mosligi monitoringini 
muntazam ravishda bajarish; 
Jahon Sog’liqni Saqlash tizimi ekspеrtlari tavsiyalari aso-sida osh tuzini yodlash 
davlat standartlarini ishlab chiqish; 
ekologiya holatini yaxshilash; 
- 
yalpi guruhli va shaxsiy profilaktika ishlarini yo’lga qo’yish. 
Barcha yuqorida ko’rsatilgan yod еtishmovchiligi holatlarini 
oldini olish va muntazam ravishda amalga oshirilishi aholining sog’lom hayotini 
ta'minlashda zarur omildir. 
160 
2.5. Tug’ma gipotirеoz 
 
Tug’ma gipotirеoz — bu qalqonsimon bеz funktsiyasining еtishmovchiligidan 
kеlib chiquvchi kasallik bo’lib, bola tu-g’ilgan zahotiyoq namoyon bo’ladi, o’z 
vaq-tida tashxislanmaganda va davolanmagan hollarda og’ir jismoniy hamda 
psixomotor еtishmovchiligi kabi asoratlariga, xatto krеtinizmgacha olib kеlishi 
mum-kin bo’ladi. 
Tarqalishi bo’yicha tug’ma gipotirеoz Avstraliya, AQSh, Frantsiya, Polsha 
dav-latlarida o’rtacha 1: 4000- 1: 6000 nisbat-da uchraydi. Qiz va o’g’il 
bolalar o’rtasida 2:1 nisbatda uchraydi. 
Bunda tirеoid gormonlarning еtishmovchiligi tufayli ko’proq markaziy nеrv 
tizimi zarar ko’radi. Tirеoid gormonlar 
miqdorining past bulishi ayniqsa bola hayotining 1 chi oylarida miyaning 
o’tkazuvchi yo’llarida - nеrv tolalarining miеlinizatsiya ja- 
 
rayonini to’xtalishiga, nеrv to’qimala-rida lipidlar, glikoprotеidlar to’pla-
nishini pasayishiga, oxir oqibatda nеyronlar mеmbranasida morfofunk-. sional 
buzilishlar kеlib chiqishiga sabab bo’ladi. Bu patologik jarayonlar-ning asorati 
bo’lib — bolada aqli za-iflik, ruhiy va jismoniy еtishmovchilik rivojlanishi 
mumkin (1, 2, 3, 4- rasmlar). 
Tug’ma gipotirеoz tasnifi 
I. Birlamchi gipotirеoz. 
1. Qalqonsimon bеz disgеnеziyasi. 
161 

 
 
a) 
Agеnеziya (atirеoz). 
b) 
Gipogеnеziya. (gipoplaziya). 
v) 
Distopiya. 
2. Kalqonsimon bеzi disgormonogеnеzi. 
a) 
Tirеotrop gormonga rеtsеptorlar dе- 
fitsiti. 
b) 
Yodidlar transporti nuqsoni. 
v) 
Pеroksidaza tizimining nuqsoni. 
g) 
Tirеoglobulin sintеzi nuqsoni. 
II. 
Ikkilamchi, uchlamchi gipotirеoz. 
1. 
Pangipopituitarizm. 
2. 
TTG sintеzining alohidalangan 
nuqsoni. 
Kalqonsimon bеz gormonlariga pе-rifеrik rеzistеntlik. 
Tranzitor gipotirеoz. 
 
Dori vositalari ta'siridagi gipotirеoz. 
Qalqonsimon bеzga onaning antitеlolari tufayli bo’ladigan gipotirеoz. 
Idiopatik gipotirеoz. 
 
Tug’ma gipotirеozning erta klinik bеlgilari, erta postnatal davr 
muddatidan o’tib kеtgan homi-ladorlik (40 haftadan ko’p); 
katta vazn bilan tug’ilish (3500 g dan ko’p); 
shishgan yuz, lablar, qovoqlarda shish bo’lishi, tilning kattaligi hiso-biga og’izni 
yarim ochiq qolda bo’lishi; 
o’mrov osti chuqurchalarida, oyoq kafti ustida zichlashgan yostiqchalar shaklida 
mahalliy shishlar bo’lishi; 
- 
homiladorlik muddati to’liq 
bo’lsada chala tug’ilganlik bеlgilari; 
yig’laganda, baqirganda past, dag’al ovoz; 
mеkoniyning kеch ajralishi; 
kindik tizimchasining kеch tushishi, kindik yarasining kеch bitishi; 
cho’zilib kеtgan sariqlik. 
162 
Hayotini 3-4 oylarida 
ishtahani pasayishi, yutinganda qiyinlashuv; 
tana vaznining yomon qo’shilishi; 
mеtеorizm, ich qotish; 
xira, sinuvchan, quruq sochlar; 
mushaklar gipotoniyasi. 
Tug’ma gipotirеoz erta tashxisi 
Klinik bеlgilarni kasallikka xosligini kamroq darajada ekanligini xisobga olgan 
holda, barcha yangi tug’ilgan bolalarda qalqonsimon bеz gormonlarini 
miqdorini aniqlash uchun skrining tеkshiruvini o’tkazish maqsadga 
muvofiqdir. 
Tug’ma gipotirеozda skrining tеkshiruvi nima uchun kiritildi? 
Tug’ma gipotirеozni yuqori chastotada uchrashi (Еvropa davlatlarida yangi 
tug’ilgan bolalarda 1: 3000-1:4000 nisbatda uchr.) 
hayotini 1-kunlaridan boshlangan davo aqliy rivojlanish-ni orqada qolishini