Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

TURKIY TILLAR LЕKSIKASI
Tilning, jumladan, turkiy tillar va ayrim olingan har bir tilning ham lug‘at tarkibi til qurilishining eng muhim tarkibiy qismlaridan biridir. Turkiy tillar tarkibidagi hozirgi har bir mavjud turkiy tilning lug‘at boyligi, uning qay darajada ekanligi u yoki bu xalqning shakllanish jarayoni, turmush sharoiti hamda keyingi o‘sish va rivojlanish tarixi bilan bog‘liq.
Turkiy tillar dunyodagi barcha tillar singari eng qadim tillardir. Shuning uchun hozirgi turkiy tillardagi har bir lug‘aviy birlikni eng qadimgi davrlardan mavjud deb bilish kerak. Lekin bu lug‘aviy birliklar eng qadimgi davrlardayoq ham tovush tomoni, ham ma’nosi jihatidan u qadar murakkab bo‘lmagan so‘zlar bo‘lib, hozirgi turkiy tillarning shakllanishiga asos bo‘lgan o‘sha davr urug‘, qabila, qabilalar uyushmalari tillarining asosiy lug‘at boyligini tashkil qilgan. Albatta, u hozirgi turkiy tillar lug‘at boyligiga nisbatan ancha kambag‘al, lekin o‘sha davr ijtimoiy jamoalarining o‘zaro muomala istemolini qondira oladigan darajadagi leksik birliklarni tashkil qilgan.
Ma’lumki, o‘tmishda turkiy, mo‘g‘ul, tungus-manchjur qabilalar uyushmalari o‘rtasida u qadar aniq ajralish mavjud bo‘lmagan davrlarda bu urug‘, qabilalar, qabilalar uyushmalari leksik jihatdan uncha uzoq bo‘lmagan turli lahjalardan aloqa vositasi sifatida foydalanib kelganlar. Bu lahjalarning leksik qatlami deyarlik ularning barchasi uchun ma’lum umumiylikka ega bo‘lgan:
turk mo‘g‘ul tungus-manchjur
buga//buqa buxa buxa//buxu
bol bol bola
tala//dala dalaң tala kabi.
Turkiy xalqlarning tarixiy taraqqiyoti jarayonida ayrim turkiy qabila va qabilalar ittifoqlari boshqa qabila va qabilalar ittifoqlariga nisbatan iqtisodiy rivojlanishi qulay bo‘lgan hududlarda o‘z mustaqilligi va qisman hukmronlik holatini uzoqroq saqlab turgan. Bunday qabilalar uyushmalari shu davrlarda atrofidagi boshqa mayda urug‘ va qabilalar uchun ham ma’lum umumiylikka ega bo‘lgan madaniyat va til ayrimliklarini shakllantirish va rivojlantirishga ulgurganlar. Qabilalar ittifoqlarining ijtimoiy turmush va yashash sharoitidagi har xilliklar ularning til xususiyati, xususan leksikada ham o‘z ifodasini topgan, bir-biridan u qadar uzoq bo‘lmagan tilning umumturkiy asosiy lug‘at qatlami saqlanib qolgan til uyushmalarining vujudga kelishiga sabab bo‘lgan. Hozirgi chuvash tilining shakllanishiga asos bo‘lgan qadimgi bulg‘or tillari guruhi; hozirgi Sibir tillariga asos bo‘lgan qadimgi uyg‘ur; oltoy, hozirgi turk, ozarbayjon, turkman, gagauz tillariga asos bo‘lgan o‘g‘iz; o‘zbek, uyg‘ur tillariga asos bo‘lgan qorliq va tatar, qozoq, qoraqalpoq, no‘g‘ay tillariga asos bo‘lgan qipchoq tillari guruhi va bu til uyushmalaridan chetda qolgan kichik-kichik qabila ham elat tillari ana shunday tillar bo‘lgan. Bu tillar umumturkiy asosiy lug‘at qatlamini saqlagan holda har biri o‘ziga xos taraqqiyot jarayonini boshdan kechirgan.
Hozirgi turkiy tillarning umumiy lug‘at tarkibiga nazar tashlaganda shuni ko‘rish mumkinki, ayrim olingan har bir turkiy tilning o‘z va o‘zlashgan qatlami mavjud bo‘lib, shunga ko‘ra ularni qiyoslashda ham bunga amal qilishga to‘g‘ri keladi:
1. Turkiy tillar leksikasining o‘z qatlami.
2. Turkiy tillar leksikasining o‘zlashgan qatlami.
Turkiy tillar leksikasining o‘z qatlami.
Turkiy tillarning o‘z leksik qatlamini qadimturkiy so‘zlar yoki tub turkiy so‘zlar tashkil qiladi. Bu so‘zlar ayrim fonetik va semantik ayrimliklarni hisobga olmaganda barcha turkiy tillar uchun umumiy va turkiy tillarni qiyoslash uchun asos bo‘ladigan so‘zlardir. Umumturkiy so‘zlarni qadimiyligi, hududiy tarqalishi va chegaralanishi, tovush va ma’no birligidagi umumiylik va boshqa xususuyatlariga ko‘ra quyidagicha tasniflash mumkin:
1. Turkiy tillarda qarindoshlik atamalari.
2. Turli hayvon va jonivorlar atamalari.
3. Odam, hayvon va parrandalar jismoniy a’zolariga oid nomlar.
4. O‘simlik nomlari va ularning a’zolariga oid atamalar.
5. Jo‘g‘rofiy va samoviy tushunchalarni anglatuvchi so‘zlar.
6. Tabiat hodisalarini ifodalovchi atamalar.
7. Narsa, hodisa, voqea, harakat, belgi va miqdor nomlari, shaxs va so‘roq ma’nosini anglatuvchi qadimgi so‘z va atamalar.
Qarindoshlik atamalari hozirgi turkiy tillar leksikasining eng arxaik qatlamidir. Qarindoshlik atamalari qon-qarindoshlik, oila- nikoh, ota urug‘i va ona urug‘iga doir shaxslar hamda ularning yosh xususiyatlariga ko‘ra farqlanadi. Hozirgi turkiy tillarni qarindoshlik atamalarining qaysi turkiy tilda qanday qo‘llanishiga ko‘ra qiyoslashning ancha murakkabliklari mavjud, chunki ayrim tillarda bir qarindoshlik tushunchasini ifodalovchi so‘z turli shakl va ko‘rinishlariga (masalan, tatar tilida bobo - baba, abыz, ata, babay, babakay; momo - bi, dәү, әni, abыz ana, beki, әbi, әbәkәy, o‘zbek tilida ona - ena, aya, oyi, acha, apa kabi) ega bo‘lsa, ayrim tillarda bir atama ikki va undan ortiq ma’no ham anglanishi mumkin: o‘zb. aka, qozoq. oga, tatar. aga, qirg‘iz. aga shaklida qo‘llanilgani holda qorachoy-balqar. ata (ota), chuvash tilida pichche kabi ifodalanadi. Bu xususiyatni turkiy tillardagi ana (ona) so‘zi misolida yanada yaqqolroq ko‘rish mumkin:
1) ona so‘zi ozarb., gagauz, qozoq, qoraqalpoq, tatar, turk, uyg‘ur tillarida ana, o‘zbek tilida ona shaklida qo‘llanib, ayrim fonetik ayrimliklarini hisobga olmaganda, qadim turkiy ana shakliga ham fonetik, ham ma’no jihatdan teng keladi;
2) oltoy, qozoq, qoraqalpoq, qirg‘iz, tuva, turkman tillarida asosan ene shaklida bo‘lib, tatar. әni//әnnә, hakas. ine//iney, turk, chuvash tillarida ana//anne shakllari mavjud;
3) qozoq, qoraqalpoq, tatar, uyg‘ur tillarida ana//ene//ine shaklida qo‘llanib, birinchi ana shakli ona mazmunida ishlatilsa, ikkinchi ene//ine shakllari ona emas, qaynona ma’nosida qo‘llaniladi;
4) ona so‘zining turli tillardagi har xil variantlari o‘zining semantik differensiyasiga ham ega: qoraqalpoq, qirg‘iz. ene - ona; chuvash. anne - ona, tuva. ene - opa, xola, eney - momo, qozoq. yene -qaynona, turkman. ene - ona, momo, hakas. iney - xotin, ayol kabi.
Qipchoq guruh tillarda ona (va yana ayrim) qarindoshlik atamasining chaqirish, undash shakli ham uchraydi, bu atamaning turli variantlari bu ma’noda ishlatilganda ko‘pincha so‘z negizida –y undoshi orttiriladi: iney, aniy kabi. O‘zbek tilida ham “onasi” shu ma’noni anglatadi.
Yana quyidagi qarindoshlik atamalarini qiyoslang:

	ota	apa	dayы	gadыn	kelin	qayin
ozarb.