X. K. Aripov, A. M. Abdullaev, N. B. Alimova elektronika

4.2. Bipolyar tranzistorning ulanish sxemalari
Tranzistor sxemaga ulanayotganda chiqishlaridan biri kirish va chiqish zanjiri uchun umumiy qilib ulanadi, shu sababli quyidagi ulanish sxemalari mavjud: umumiy baza (UB) (4.3 a-rasm); umumiy emitter (UE) (4.3 b-rasm); umumiy kollektor (UK) (4.3 v- rasm). Bu vaqtda umumiy chiqish potensiali nolga teng deb olinadi. Kuchlanish manbai qutblari va tranzistor toklarining yo’nalishi tranzistorning aktiv rejimiga mos keladi. UB ulanish sxemasi qator kamchiliklarga ega bo’lib, juda kam ishlatiladi.


a) b) v)
4.3 – rasm.
Bipolyar tranzistorning aktiv rejimda ishlashi. UB ulanish sxemasida aktiv rejimda ishlayotgan n-p-n tuzilmali diffuziyali qotishmali bipolyar tranzistorni o’zgarmas tokda ishlashini qo’rib chiqamiz (4.3 a-rasm). Bipolyar tranzistorning normal ishlashining asosiy talabi bo’lib baza sohasining yetarlicha kichik kengligi W hisoblanadi; bu vaqtda

W L sharti albatta bajarilishi kerak (L-bazadagi asosiy bo’lmagan zaryad tashuvchilarning diffuziya uzunligi).
Bipolyar tranzistorning ishlashi uchta asosiy hodisaga asoslangan:

• emitterdan bazaga zaryad tashuvchilarning injeksiyasi;

  
  

• bazaga injeksiyalangan zaryad tashuvchilarni kollektorga o’tishi;

  
  

• bazaga injeksiyalangan zaryad tashuvchilar va kollektor o’tishga

  
  

etib kelgan asosiy bo’lmagan zaryad tashuvchilarni bazadan kollektorga ekstraksiyasi.

Emitter o’tish to’g’ri yo’naliishda siljiganda (U_EB kuchlanish manbai bilan ta’minlanadi) uning potensial to’siq balandligi kamayadi va emitterdan bazaga elektronlar injeksiyasi sodir bo’ladi. Elektronlarning bazaga injeksiyasi, hamda kovaklarni bazadan emitterga injeksiyasi tufayli emitter toki I_E shakllanadi. Shunday qilib, emitter toki

, (4.1)
bu yerda I_en, I_er mos ravishda elektron va kovaklarning injeksiya toklari.

Emitter tokining I_er tashkil etuvchisi kollektor orqali oqib o’tmaydi va zararli hisoblanadi (tranzistorning qo’shimcha qizishiga olib keladi). I_er ni kamaytirish maqsadida bazadagi akseptor kiritma konsentratsiyasi emitterdagi donor kiritma konsentratsiyasiga nisbatan ikki darajaga kamaytiriladi.
Emitter tokidagi I_en qismini injeksiya koeffitsienti aniqlaydi.

, (4.2)
Bu kattalik emitter ishi samaradorligini xarakterlaydi ( q0,990-0,995).

Injeksiyalangan elektronlar kollektor o’tish tomon baza uzunligi bo’ylab elektronlar zichligining kamayishi hisobiga bazaga diffundlanadilar va kollektor o’tishga yetgach, kollektorga ekstraksiyalanadilar (kollektor o’tish elektr maydoni hisobiga tortib olinadilar) va I_Kn kollektor toki hosil bo’ladi.
Zichlikning kamayishi konsentratsiya gradienti deb ataladi. Gradient qancha katta bo’lsa, tok ham shuncha katta bo’ladi. Bu vaqtda bazadan injeksiyalanyotgan elektronlarning bir qismi kovaklar bilan bazaga ekstraksiyalanishini ham hisobga olish kerak. Rekombinatsiya jarayoni bazaning elektr neytrallik shartini tiklash uchun talab qilinadigan kovaklarning kamchiligini yuzaga keltiradi. Talab qilinayotgan kovaklar baza zanjiri bo’ylab kelib tranzistor baza toki I_brek ni yuzaga keltiradi. I_brek toki kerak emas hisoblanadi va shu sababli uni kamaytirishga harakat qilinadi. Bu holat baza kengligini kamaytirish hisobiga amalga oshiriladi W Ln (elektronlarning diffuziya uzunligi). Bazadagi rekombinatsiya uchun emitter elektron tokining yo’qotilishi elektronlarning uzatish koeffitsienti bilan xarakterlanadi:

(4.3).
Real tranzistorlarda q0,980-0,995.

Aktiv rejimda tranzistorning kollektor o’tishi teskari yo’naliishda ulanadi (U_kb kuchlanish manbai hisobiga amalga oshiriladi) va kollektor zanjirida, asosiy bo’lmagan zaryad tashuvchilardan tashkil topgan ikkita dreyf toklaridan iborat bo’lgan kollektorning xususiy toki Ik₀ oqib o’tadi.
Shunday qilib, kollektor toki ikkita tashkil etuvchidan iborat bo’ladi

Agar I_Kn ni emitterning to’liq toki bilan aloqasini hisobga olsak, u holda

, (4.4)
bu yerda - emitter tokining uzatish koeffitsienti. Bu kattalik UB ulanish sxemasidagi tranzistorni kuchaytirish xossalarini namoyon etadi.
Kirxgofning birinchi qonuniga mos ravishda baza toki tranzistorning boshqa toklari bilan quyidagi nisbatda bog’liq
. (4.5)
Bu ifodani (4.4)ga qo’yib, baza tokining emitterning to’liq toki orqali ifodasini olishimiz mumkin:
. (4.6)
Koeffitsient 1 ligini hisobga olgan holda, shunday hulosa qilish mumkin: UB ulanish sxemasi tok bo’yicha kuchayish bermaydi ( ).
Tok bo’yicha yaxshi kuchaytirish natijalarini umumiy emitter sxemasida ulangan tranzistorda olish mumkin (4.3 b-rasm). Bu sxemada emitter umumiy elektrod, baza toki - kirish toki, kollektor toki esa – chiqish toki hisoblanadi.
(4.4) va (4.5) ifodalardan kelib chiqqan holda UE sxemadagi tranzistorning kollektor toki quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:
.
Bundan

. (4.7)
Agar belgilash kiritilsa, (4.7) ifodani quyidagicha yozish mumkin:

. (4.8)
Koeffitsient - baza tokining uzatish koeffitsienti deb ataladi. ning qiymati o’ndan yuzgacha, ba’zi tranzistor turlarida esa bir necha minglargacha oralig’ida bo’lishi mumkin. Demak, UE sxemasida ulangan tranzistor tok bo’yicha yaxshi kuchaytirish xossalariga ega hisoblanadi.