X. K. Aripov, A. M. Abdullaev, N. B. Alimova elektronika

4.4. Bipolyar tranzistor fizik parametrlari
Tok bo’yicha va koeffitsientlar statik parametrlar hisoblanadi, chunki ular o’zgarmas toklar nisbatini ifodalaydilar. Ulardan tashqari tok o’zgarishlari nisbati bilan ifodalanidigan differensial kuchaytirish koeffitsientlari ham keng qo’llaniladi. Ctatik va differensial kuchaytirish koeffitsientlari bir biridan farq qiladilar, shu sababli talab qilingan hollarda ular ajratiladi. Tok bo’yicha kuchaytirish koeffitsientining kollektordagi kuchlanishga bog’liqligi Erli effekti bilan tushuntiriladi.
UE sxemasi uchun tok bo’yicha differensial kuchaytirish koeffitsienti

temperaturaga bog’liq bo’lib baza sohasidagi asosiy bo’lmagan zaryad tashuvchilarning yashash vaqtiga bog’liqligi bilan tushuntiriladi. Temperatura ortishi bilan rekombinatsiya jarayonlari sekinlashishi sababli, odatda tranzistorning tok bo’yicha kuchaytirish koeffitsientining ortishi kuzatiladi.

Tranzistor xarakteristikalarining temperaturaviy barqaror emasligi asosiy kamchilik hisoblanadi.
YUqorida ko’rib o’tilgan tok bo’yicha uzatish koeffitsientidan tashqari, fizik parametrlarga o’tishlarning differensial qarshiliklari, sohalarning hajmiy qarshiliklari, kuchlanish bo’yicha teskari aloqa koeffitsientlari va o’tish hajmlari kiradi.
Tranzistorning emitter va kollektor o’tishlari o’zining differensial qarshiliklari bilan ifodalanadilar. Emitter o’tish to’g’ri yo’nalishda siljiganligi sababli, uning differensial qarshiligi r_E ni (2.6) ifodani qo’llab aniqlash mumkin:

, (4.10).

bu yerda I_E – tokning doimiy tashkil etuvchisi. U kichik qiymatga ega (tok 1 mA bo’lganda r_Eq20-30 Om ni tashkil etadi) bo’lib, tok ortishi bilan kamayadi va temperatura ortishi bilan ortadi.
Tranzistorning kollektor o’tishi teskari yo’nalishda siljiganligi sababli, I_K toki U_KB kuchlanishiga kuchsiz bog’liq bo’ladi. Shu sababli kollektor o’tishning differensial qarshiligi q1Mom bo’ladi. r_K qarshiligi asosan Erli effekti bilan tushuntiriladi va odatda u ishchi toklarning ortishi bilan kamayadi.
Baza qarshiligi r_B bir necha yuz Omni tashkil etadi. yetarlicha katta baza tokida baza qarshiligidagi kuchlanish pasayishi baza va emittter tashqi chiqishlari kuchlanishiga nisbatan emitter o’tishdagi kuchlanishni kamaytiradi.
Kichik quvvatli tranzistorlar uchun kollektor qarshiligi o’nlab Om, katta quvvatliklariniki esa birlik Omlarni tashkil etadi.
Emittter soha qarshiligi yuqori kiritmalar konsentratsiyasi sababli baza qarshiligiga nisbatan juda kichik.
UB sxemadagi kuchlanish bo’yicha teskari aloqa koeffitsienti (I_E q const bo’lganida) kabi aniqlanadi, UE sxemasida esa (I_B q const bo’lganida) orqali aniqlanadi. Koeffitsientlar absolyut qiymatlariga ko’ra deyarli bir – xil bo’ladilar va konsentratsiya va tranzistorlarning tayyorlanish texnologiyasiga ko’ra q 10^-2 -10^-4 ni tashkil etadilar.
Bipolyar tranzistorlarning xususiy xossalari asosiy bo’lmagan zaryad tashuvchilarning baza orqali uchib o’tish vaqti va o’tishlarning to’siq sig’imlarining qayta zaryadlanish vaqti bilan aniqlanadilar. Bu ta’sirlarning nisbiy ahamiyati tranzistor konstruksiyasi va ish rejimiga, hamda tashqi zanjir qarshiliklariga bog’liq bo’ladi.
Juda kichik kirish signallari va aktiv ish rejimi uchun bipolyar tranzistorni chiziqli to’rtqutblik ko’rinishida ifodalash mumkin va bu to’rtqutblikni biror parametrlar tizimi bilan belgilash mumkin. Bu parametrlarni h–parametrlar deb atash qabul qilingan. Ularga quyidagilar kiradi: h₁₁ – chiqishda qisqa tutashuv bo’lgan vaqtdagi tranzistorning kirish qarshiligi; h₁₂ – uzilgan kirish holatidagi kuchlanish bo’yicha teskari aloqa koeffitsienti; h₂₁ –chiqishda qisqa tutashuv bo’lgan vaqtdagi tok bo’yicha kuchaytirish (uzatish) koeffitsienti; h₂₂ –uzilgan kirish holatidagi tranzistorning chiqish o’tkazuvchanligi. Barcha h – parametrlar oson va bevosita o’lchanadi.
Elektronika bo’yicha avvalgi adabiyotlarda kichik signalli parametrlarning chastotaviy bog’liqliklariga juda katta e’tibor qaratilgan. Hozirgi vaqtda 10 GGs gacha bo’lgan chastotalarda normal ishni ta’minlaydigan tranzistorlar ishlab chiqarilmoqda. Bunday xollarda talab qilinayotgan chastota xarakteristikalarini olish uchun ma’lumotnomadan kerakli tranzistor turini tanlash kerak.