Xadislarning insonni ma'naviy komillik sari yetaklovchi omil sifatidagi o‘rni
Imom Ismoil al-Buxoriyning hadisshunoslik ilmidagi o’rni
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. Imom Ismoil al-Buxoriyning hadisshunoslik ilmidagi o’rni.
Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning hadislarish to‘plash, ularning sahihlarini (to‘g‘rilarini, ishonchlilarini) ajratib, Qur’oni Karim oyatlari bilam isbotlash borasida Movarounnahr va Xuroson olimlarining hissalari benihoyat katta bo‘lgan. Chunonchi, Movarounnahr farzandlari — oltita mashhur muhaddis yaratgan asarlar shular jumlasidandir.
9 Uvatov U. Buyuk muhaddislar. –T.: «O‘zbekistan Milliy ensiklopediyasi» davlat ilmiy nashriyoti, 1998. –B.62 22
Diyorimizdan chiqqan buyuk alloma Imom al-Buxoriyning hadislarga bag‘ishlangan to‘rt jilddan iborat «Sahiyh al-Buxoriy» asari (u «Al-Jomi’ as- sahiyh» deb ham yuritiladi) butun Islom olamida haqli ravishda Qur’oni Karimdan keyingi muqaddas manba’ hisoblanadi 10 .
Imom al-Buxoriyning ismlari Muhammad, kunyalari Abu Abdulloh, laqablari- «Imom al-muhaddisiyn» («Muhaddislar imomi, peshvosi») yoki «Amir ul- mu’miniyn fil-hadiys» («Hadis ilmi bo‘yicha mo‘minlar amiri») va nasablari Muhammad ibn Ismoil ibn Ibrohiym ibn al-Mug‘iyra ibn Bardazbeh ibn Bazazbehdir. Imom
al-Buxoriyning otalari
Ismoil
o‘sha davr etuk muhaddislaridan, Imom Molikning shogirdi va ashoblaridan biri edilar. Ul kishi tijorat ishlari bilan ham shug‘ullanganlar. Manba’larda zikr qilinishicha, Ismoil o‘ta taqvodor, xudojo‘y, halol inson bo‘lganlar. Imom al-Buxoriyning onalari ham otalari kabi taqvodor, diyonatli hamda karomat sohibasi bo‘lganlar. Ul muhtarama Olloh taologa qilgan betinim iltijo-yu duolari tufayli ulkan baxtga sazovor bo‘lgan edilar. CHunki, Imom al-Buxoriy go‘dakliklarida ko‘zlari ojiz bo‘lib qolgan bo‘lib, tabiblar harchand urinmasin, davolay olmagandi. Kunlardan bir kuni Imom al- Buxoriyning onalari tushlarida Ibrohim alayhissalomni ko‘radilar. SHunda ul zoti sharif mushfiqa onaga qarab: «Ey volida! Sening ko‘pdan-ko‘p duolaring tufayli Olloh taolo o‘g‘lingning ko‘zlariga qayta nur ato etdi»—deb xitob qiladilar. Imom al-Buxoriyning onalari shu haqda o‘zlari bunday degan ekanlar: «O‘sha tush ko‘rgan tunda uyg‘onib qarasam, darhaqiqat o‘g‘ilcham Muhammadning ko‘zlari tuzalib, qayta nur kasb etibdi». Afsuski, biz Imom al-Buxoriyning yoshlikda ko‘zlari ojiz bo‘lib qolgani va buning sabablari xususida batafsil ma’lumotga ega emasmiz. Bizga ma’lum bo‘lgani shuki, Imom al-Buxoriy butunlay shifo topib, ko‘zlari asl holiga keladi va «At-Ta’rix al-kabiyr» nomli asarlarini oydin kechalarda yozadilar. Imom al-Buxoriy qadimdan ilm-fan va madaniyat ravnaq topgan Buxoro shahrida 194 hijriy sana, shavvol (Iyd ul-fitr) oyining 13 kunida, salotul-jum’adan keyin, ya’ni 810 melodiy sana, 21 iyulda dunyoga kelganlar. Buyuk shoir va
10 Uvatov U. Buyuk muhaddislar. –T.: «O‘zbekistan Milliy ensiklopediyasi» davlat ilmiy nashriyoti, 1998. –B.62. 23
mutafakkir Abdurahmon Jomiy shu xususda: «Batho va Yasrib (Madina)da zarb qilingan tanganing sayqali Buxoroda kamoliga etdi»—deb yozgan edi. Imom al-Buxoriy yoshlikdayoq otadan etim qolib, onalari qo‘lida tarbiyalana boshlaydilar. Birmuncha ulg‘ayib, xat-savodlari chiqqach, qalblarida islomiy ilmlarga, ayniqsa, Payg‘ambar alayhissalomning muborak hadislarini yod olib, ularni o‘rganishga ishtiyoq kuchaya boradi va dastavval Ibn al-Muborak hamda Vakiy’ning hadis asarlarini yod oladilar. Imom al-Buxoriyning kotiblari va asosiy tasniflari — «Al-Jomi’ as- sahih»ning roviylaridan biri Abu Ja’far Muhammad ibn Abu Hotam al-Varroq bunday deb yozadilar: «Men Imom al-Buxoriyning «Hadislarni yod olish ilhomi menga boshlang‘ich maktab (kuttob)da o‘qiyotganimda kelgan edi» deb aytganlarini eshitib: «O‘shanda necha yoshda edingiz?»—dedim. SHunda ul kishi: «O‘n yoshda, balkim undan ham kichik edim»—deb javob qildilar» 11 . Imom al-Buxoriyning ustozlari xususiga kelsak, dastlabkisi otalari Ismoil, so‘ng o‘sha paytda Buxoroning taniqli muhaddislaridan biri hisoblangan alloma Ad-Doxiliy bo‘lganlar. Ad-Doxiliy hadis ilmini o‘rgatish bo‘yicha to‘garak (halqa) tashkil qilgan bo‘lib, uning shuhrati keng tarqalgan edi. Kunlardan bir kuni Ad- Doxiliy odatdagicha talabalarga hadis ilmidan dars berib turgan bo‘lib, Al-Buxoriy ham boshqalar qatori tinglab o‘ltirgan edilar. SHunda Ad-Doxiliy bir hadis isnodi haqida gapirayotib: «Sufyon Abu Zubayrdan, u esa Ibrohimdan (olgan, eshitgan)»—deb zikr qildilar. Shunda Al-Buxoriy: «Abu Zubayr hech vaqt Ibrohimdan rivoyat qilmaganlar»,—dedilar va bu bilan Ad-Doxiliyni mazkur hadis isnodi xususidagi xatodan ogoh qilmoqchi bo‘ldilar. Bu ovozni eshitgan Ad- Doxiliy hayratlanib dag‘allik bilan ul kishining so‘zlarini bo‘ldilar. Ammo Al- Buxoriy o‘ta muloyimlik bilan: «Ustoz, agar ishonmasangiz, asl manba’ga bir qarang!»—dedilar. Ad-Doxiliy ichkariga kirib manba’ga qaragach, Al- Buxoriyning gaplari to‘g‘riligini e’tirof qilsalarda, o‘sha hadis sanadini o‘zlari tuzatmay, bu gomushni, insof yuzasidanmi yoki «Shogirdim o‘zi topgan xatoni o‘zi tuzatsin» degan ixtiyor bilanmi, Al-Buxoriyga qoldirdilar. Ichkaridan
11 Imom Buxoriy ta'rifi. –T.: Cho‘lpon, 1996. –B.22. 24
chiqqach esa: «E bola, buni ne deb tuzatish lozim?» — dedilar. Al-Buxoriy darhol: «Az-Zubayr va Ibn Adiy bir shaxs bo‘lib, ul kishi Ibrohimdan rivoyat qilganlar»,— dedilar. Shundan keyingina Ad-Doxiliy qo‘llariga qalam olib, avval xato yozuvni tuzatdilarda, so‘ng: «Sen haqsan»,—dedilar. Al-Buxoriy, o‘zlarining aytishlaricha, bu vaqtda atigi o‘n bir yoshda bo‘lganlar. Manba’larda keltirilishicha, Al-Buxoriy qalblarida hadis yod olish ishtiyoqi o‘n yoshdan boshlanib, vaqt o‘tgan sari tobora kuchayib, ziyoda bo‘lib borgan. Imom al-Buxoriy yoshlik chog‘laridan hadislarni yod olish bilan birga, ularning sahih (to‘g‘ri) va g‘ayri sahih (noto‘g‘ri)larini ajratish, ulardagi xatolarni aniqlab to‘g‘rilash, hadis roviylari ahvolini, ya’ni ularning adolatli yo adolatsiz, halol yoki egriligini, ishonchli yoki ishonchsizligini, turish-turmushlarini, uy-joylarini, tug‘ilgan va vafot etgan sanalari va aloqalarini o‘rganish hamda turli hadislar isnodini solishtirib ko‘rish, ularning bir-biriga bog‘liq yoki bog‘liq emasligini aniqlash, hadis ilmi borasida eng yuqori darajaga etishish, uning turli masalalarini jamlab va chuqur tahqiq etib, Qur’oni Karim oyatlari yordamida to‘g‘ri yo noto‘g‘ri ekanligini isbotlash bilan mashg‘ul bo‘ldilar. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, Imom al-Buxoriy bu masala bilan yoshlik chog‘laridan alohida ishtiyoq va mehr bilan shug‘ullanganlar. Bu olijanob solih amalni ruyobga chiqarmoq qasdi ul kishining fikru zikrini tobora qattiqroq chulg‘ab, dillaridan tobora mustahkam o‘rin ola borgan. Imom al-Buxoriyning o‘z vatanlarida va xorijiy yurtlarda mingdan ortiq ustoz (shayx, mashoyix)lardan hadis rivoyat qilganlari haqida manba’larda aniq ko‘rsatilgan. Imom al-Buxoriyga hadis ilmidan ta’lim bergan dastlabki ustozlardan yana Muhammad ibn Salom al- Poykandiy, Muhammad ibn Yusuf al-Poykandiy, Abdulloh ibn Muhammad al- Masnadiy, Ibrohim ibn al-Ash’as va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. Imom al-Buxoriy o‘n olti yoshga etar-etmas ko‘pdan-ko‘p hadislarni o‘zlashtirib, Abdulloh ibn al-Muborakning hadis kitoblarini yod oldilar. Ul kishining bu noyob qobiliyatlari ko‘pchilik ulamolar tomonidan, shuningdek ul kishiga ustozlik qilgan etuk muhaddislar tomonidan ham yuksak baholandi. Bu hol shu darajaga etdiki, hatto taniqli olimlar ham o‘z darslarida Imom al-Buxoriyning hozir bo‘lishlaridan hamda ul kishining huzurida hadis va hadis ilmi borasida biror 25
xato yoki kamchilikka yo‘l qo‘yishlaridan xavotirlanadigan bo‘lib qoldilar. Ular hatto o‘z kitoblaridagi xatolarni tuzatish uchun Al-Buxoriyga murojaat qilardilar. Muhaddislar orasida arabcha «rihlat» istilohi biror kishining hadis talabida yoki uning roviylari silsilasini nihoyasiga etkazish maqsadida safar qilishini anglatadi. Rihlatga niyat qilgan hadis tolibining o‘z yurtidagi barcha roviylardan ular bilgan hadislarni birorta ham qoldirmay yozib olishi shart bo‘lgan. U ana shu shartlarni bajargandagina o‘zga yurtlarga rihlat qilgan. Imom al-Buxoriy hadis talabida rihlatga niyat qilgan davrga nazar solsak, bu paytda Islom olami benihoyat kengaygan bo‘lib, Islom bayrog‘i ostiga o‘tgan elu yurtlarning adadi juda ko‘paygan edi 12 . Bunga qadar Janob Rasulullohning sahobalari, ulardan so‘ng tobe’inlar va atbo’ ut-tobe’inlar uzoq-uzoqlardagi turli mamlakatlarga tarqab ketgandilar. Ular Payg‘ambar alayhissalomning muborak hadislarini o‘zlari borgan turli mamlakat va shaharlarda ommaga yoyar erdilar. Shubhasiz, ikki Haram (Makkai Mukarrama va Madinai Munavvara) mamlakati ilmi Islom, jumladan hadis ilmi borasida alohida mavqega ega. Chunki bu mamlakat Islom dinining asl markazi va vahiy nozil bo‘lgan tabarruk zamindur. Shunday bo‘lsada, ko‘p sahoba va tobe’inlar o‘zga yurtlarga borib, ul erlarda yashab qolgan edilar. Suyagi qotmagan davridan Islom ilmiga muhabbat qo‘yib, uning visoli orzusida ulg‘aygan kishi maqsadiga etmog‘i uchun o‘zini behad uzoq muddatli rihlatga (safarga) hozirlamog‘i lozim bo‘lgan. SHubhasizki, bunday ezgu amalni ado etmoq uchun iroda, baland himmat va sabr-toqat darkordur. Olloh taolo Imom al-Buxoryyga mazkur barcha xislatu fazilatlarni to‘la-to‘kis ato qilgan edi. Mana shunday xislatu fazilatlarga ega bo‘lgan inson Islom ilmiga etishmoq yo‘lida ochligu tashnalikdan qiynalsa ham, ot-ulovidan ajrab cho‘lu sahrolarda piyoda yuraverganidan tovonlari yorilib-yorilib ketsa ham, begona yurtlarda turli mashaqqatlardan nochor ahvolga, kelib qolsa ham, emishi faqat sabzavot, meva va daraxt barglaridan iborat bo‘lsa ham, qalb aro ilmga bo‘lgan muhabbati hech qachon so‘nmaydi. Aksincha, u ilm yo‘lida boshiga tushgan har qanday mashaqqatlardan rohatlanadi, zavqlanadi, bor mol-dunyosini shu yo‘lda
12 Imom Buxoriy ta'rifi. –T.: Cho‘lpon, 1996. –B.22. 26
sarflashdan, hatto jonini ham fido qilishdan qaytmaydi. Aynan ana shu xislatu fazilatlar tufayli Imom al-Buxoriy o‘zlaridan oldin o‘tgan buyuk imomu allomalar darajasiga ko‘tarildilar. Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning: «Biz (musulmonlar bu dunyoga kelib-ketish jihatidan) oxirgilarmiz. (Ammo) barcha ummatlarga bizdan avval va bizga ulardan keyin Kitob berilganiga qaramay, Qiyomat kuni (hisob-kitob va jannatga kirish borasida biz hammadan) oldindamiz...» — degan hadisi shariflari bu fikrimizni tasdiqlaydi. Alloma Qutayba ibn Sa’id as-Saqafiy: «Imom al-Buxoriy sahobalardan bo‘lganlarida, Olloh taoloning bir mo‘‘jizasi bo‘lgan bo‘lur edi»,—deydilar. Lekin, umuman olganda, Imom al-Buxoriy, hatto tobe’inlardan bo‘lganlarida ham, Olloh taoloning bir mo‘‘jizasi bo‘lgan bo‘laverardi. Ilm-fan yo‘lida o‘ta fidoiy ekanliklari hamda g‘oyat o‘tkir aql-zakovat, baland himmat va ahl bovar qilmaydigan darajada kuchli quvvai hofiza sohibi ekanliklari Imom al-Buxoriyga misli ko‘rilmagan shonu sharaf keltirib, ul kishini buyuk allomalar safiga kiritdi. Shu boisdan ham Imom al- Buxoriyning Imom Molik va Imom Abu Hanifaning ustozlaridan bo‘lmish ko‘plab allomalardan hadislar rivoyat qilganlarini ko‘ramiz. Imom al-Buxoriy o‘n olti yoshga etguncha o‘z yurtlaridagi mashoyixlardan hadis eshitib, ulardan saboq oladilar. Mana shundan keyingina islomiy ilmlar manbai, Payg‘ambar alayhissalomning vatanlari, Qur’oni Karim nozil bo‘lgan va Hazrat Jabroil tushgan muqaddas diyor, Janob Rasulullohning sahobalari maskani, Islom dinining markazi Hijozi sharif tomon ravona bo‘ladilar. Imom al-Buxoriyning kotiblari Ibn Abu Hotam al-Varroq zikr qilishlaricha, Imom al-Buxoriy: «O‘n olti yoshga etganimda Ibn al-Muborak va Vakiy’ning kitoblarini yod olib, anavilarning gaplarini bilib oldim. So‘ng volidam va akam bilan hajga jo‘nadim»—deganlar. Ul kishi «anavilar» deb Xuroson va Isfahonning ba’zi hadisshunoslarini nazarda tutganlar. Ularning nomlarini tilga olgilari kelmaganining boisi shuki, ular hadis. ilmi borasida o‘zbilarmonlik qilganlaridan ilmiy xadisshunoslikka zarar etkazganlar, g‘ayri sahih hadislarning tarqalishiga sababchi bo‘lganlar). Al-Varroqning bu rivoyatlaridan ma’lum bo‘ladiki, Imom al-Buxoriy birinchi marta 825 (hijriy 210) yilda safarga chiqqanlar, hadis bo‘yicha saboqlarini esa bundan besh-olti yil 27
muqaddam ola boshlaganlar. Mana shu qisqa muddat ichida ul kishi hadis ilmi borasida erishgan yutuqlari, qobiliyatu iqtidorlari, quvvai hofizalari, bilimga chanqoqliklari bilan yurtdoshlarini hayratga soldilar, hatto kamolot ahli nazdida ishonch va tayanch timsoliga aylandilarkim, bu martabaga buyuk allomalar ham butun umri davomida erisha olmagan. Shunday qilib, Imom al-Buxoriy 825 yili onalari va birodarlari bilan birgalikda Makkai Mukarramaga etib kelib, haj ibodatini ado etgach, onalari va birodarlarini ona yurtlariga qaytarib yubordilar. So‘ng, o‘zlari Makkada qolib, shahar mashoyixlarining ilmiy yng‘inlarida qatnasha boshladilar. O‘sha paytda Makkada bir qancha ko‘zga ko‘ringan ulamolar bo‘lib, hadis ilmi sohasida katta obro‘-e’tibor qozonganlaridan Imom Abul-Valiyd Ahmad ibn al-Arzaqiy, Ab- dulloh ibn YAzid, Ismoil ibn Solim as-Soig‘, Abu Bakr Abdulloh ibn az-Zubayr va alloma al-Hamidiylarni ko‘rsatish mumkin. Makkai Mukarramada boshqa bir necha olimlar xam bor ediki, Imom al-Buxoriy ulardan ham hadis ilmi bo‘yicha saboq oldilar. Imom al-Buxoriy ul erda bir qancha muddat yashaganlaridan keyin Madinai Munavvaraga yo‘l oldilar 13 . Bu erga jahonning har tarafidan ilmi nabaviyni o‘rganmoq uchun ilm toliblari oqib kelardilar. Imom al-Buxoriy 827 yilda, ya’ni o‘n sakkiz yoshlarida Payg‘ambar alayhissalomning ravzai muboraklari qo‘yilgan muqaddas shahar — Madinai Munavvaraga kirib keldilar. SHu paytda Madinai Munavvarada Ibrohim ibn al-Munzir, Mutrif ibn Abdulloh, Ibrohim ibn Hamza, Abu Sobit. Muhammad ibn Ubaydulloh, Abdulaziz ibn Abdulloh al-Uvaysiy kabi ko‘plab mashhur ulamolar mavjud edilar. Imom al- Buxoriy ushbu ulamolar bilan muloqotda bo‘lib, ulardan ham hadislar bo‘yicha foydali saboqlar oldilar, Imom al-Buxoriy Hijozi sharifga qilgan bu rihlatlari davomida kechalari oy yorug‘ida o‘ltirib «At-Ta’rix al-kabiyr» («Katta tarix») nomli kitoblarining qoralama nusxasini yozib tugatdilar. Qator tarixchilarning ta’kidlashicha, Imom al-Buxoriyning Hijozga (Makka, Madina, Toif, Jiddaga) qilgan bu rihlatlari olti yil davom etgan, Ammo, shu muddat davomida ul kishi bo‘lak erlarga ham borib kelib turganlar.
13 O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. –T.: Davlat ilmiy nashriyoti, 2004. –B. 300. 28
Keyin, Imom al-Buxoriy Basra (Iroqda) shahriga yo‘l oladilar. Shu paytda Basra ham Sharqning e’tiborli ilmiy markazlaridan biri bo‘lib, unda ilm-ma’rifat, ayniqsa ilmi hadis taraqqiy etgan edi. Basrada ul kishi Imom Abu Osim an-Nabiyl, Safvon ibn Iso, Badal ibn al-Muhbir, Hurmiy ibn al-Ammora, Affon ibn Muslim, Muhammad ibn Ar’ara, Sulaymon ibn Harb, Abul-Valiyd at-Tayolisiy, Orim va Muhammad ibn Sinon kabi ulamolardan hadis o‘rganadilar. SHu asnoda Imom al- Buxoriy Basraga hammasi bo‘lib to‘rt marta borib keldilar. Bul haqda o‘zlari: «Basraga to‘rt marta rihlat qilganman»—der edilar. SHundan so‘ng, ul kishi Kufaga safar qildilar. Bu erga ham ul kishi bir necha bor kelib ketdilar. Shuningdek, Bag‘dodga ham rixlat qildilar. Kotiblari Al-Varroq ul kishining Kufa va Bag‘dodga qilgan safarlari xususida so‘zlab: «Imom al-Buxoriy: «Kufa va Bag‘dodga necha marta borganimning hisobiga etolmayman»—der edilar»,— deydilar. Tarixchi olim An-Navaviy «Tah-ziyb ul-asmo’ vallug‘ot» nomli kitoblarida Imom al-Buxoriyning Kufadagi ustoz (shuyux)laridan quyidagilarni zikr qilganlar: Abdulloh ibn Muso, Abu Na’iym Axmad ibn YA’qub, Ismoil ibn Abon, Al-Hasan ibn Rabiy’, Xolid ibn Muxallad, Sa’iyd ibn Hafs, Talq ibn G‘unom, Umar ibn Hafs, Urva, Qabiysa ibn Uqba va Abu G‘asson. Bular Kufaning taniqli olimlari bo‘lib, Imom al-Buxoriy ishonch hosil qilgach, ulardan hadislar yozib olib rivoyat qilganlar. O‘sha paytda Bag‘dod Abbosiylar xalifaligining poytaxti bo‘lib, unda Islom olamining turli tomonlarida ko‘plab fozilu olimlar to‘plangan, edi. SHu boisdan bo‘lsa kerak, Imom al-Buxoriy yuqorida aytib o‘tganimizdek, Bag‘dodda bir necha marta bo‘lganlar. Ul kishi bu erda Imom Ahmad ibn Hanbal, Muhammad ibn Iso as-Sabbog‘, Muhammad ibn Soiq, SHurayh ibn an-Nu’mon va boshqalardan hadislar yozib olganlar. Imom Abu Ali al-G‘assoniy «Taqyiyd al-muhmal» nomli asarlarida bunday deganlar: «Imom al-Buxoriy so‘nggi marta Bag‘dodga kelib qaytayotganlarida (bu sakkizinchi kelib ketishlari edi) Imom Axmad ibn Hanbal bilan xayrlashgani huzurlariga bordilar. SHunda Imom Ahmad ibn Hanbal Imom al-Buxoriyga hasratu alam bilan: «Ilm va muxlislarni tashlab Xurosonga ketasizmi?»— deb zorlangan edilar. Buxoro hokimi Abu Tohir Imom al-Buxoriyni ona yurtlari Buxorodan badarg‘a qilish maqsadida 29
ul kishiga nisbatan turli-tuman bo‘htonu tuhmatlar yog‘dirganda. Imom al-Buxoriy Ahmad ibn Hanbalning o‘sha so‘zlarini eslab: «Ahmad ibn Hanbalning so‘zlarining ma’nosiga endi tushundim»—deb ko‘p afsuslangandilar». Imom al-Buxoriy Shomda ham bo‘lib, unda Yusuf al-Faryobiy, Abu Nasr Ishoq ibn Ibrohim, Odam ibn Abu Iyos, Abul-Yamon al-Hakam ibn Nofi’ va Hayva ibn Shurayh kabi o‘sha davrning bir qancha mashhur olimlaridan saboq oldilar. Shundan so‘ng, ul kishi Misrga o‘tib, Usmon ibn as-Soig‘, Sa’iyd ibn Abu Maryam, Abdulloh ibn Solih, Ahmad ibn Solih, Ahmad ibn Shubayb, Asbag‘ ibn al-Faraj, Sa’iyd ibn Abu Iso, Sa’iyd ibn Qasiyr ibn Afiyr, Yahyo ibn Abdulloh ibn Bakir kabi olimlardan ilmi hadis bo‘yicha dars oldilar. Ba’zi manba’larda ko‘rsatilishicha, Imom al-Buxoriy Al-Jazira (Mesopotamiya)ning Bag‘doddan bo‘lak erlariga ham borib, Ahmad ibn Abul-Malik ar-Harroniy, Ahmad ibn YAzid al-Harroniy, Amr ibn al-Xalaf, Ismoil ibn Abdulloh ar-Riqqiy kabi olimlar bilan muloqotda bo‘ladilar va ulardan ham ilmi hadis bo‘yicha saboq oladilar. Bundan tashqari, Imom al-Buxoriy Xuroson va uning Marv, Balx, Hirot, Nishopur, Ray, Jibolu Xuroson kabi erlarida ham necha martalab bo‘lib, u erlik olimlardan hadis yozib oladilar. Chunonchi, Marvda Ali ibn Hasan ibn Shaqiyq, Abdon, Muhammad ibn Muqotil va boshqalardan, Balxda Makkiy ibn Ibrohim, Yahyo ibn Bushr, Muhammad ibn Abon, Hasan ibn Shujo’, Yahyo ibn Muso, Qutaybadai, Hirotda Ahmad ibn Abul-Valiyd al-Hanafiydan, Nishopurda YAhyo ibn YAhyo, Bushr ibn al-Hakam, Ishoq ibn Rohvayx, Muhammad ibn Rofi’dan, Rayda Ibrohim ibn Musodan, Vositda Hasson ibn Hasson, Hasson ibn Abdulloh, Sa’iyd ibn Abdulloh kabi olimlardan hadis yozib oladilar. Tarixchi Sharafuddin Ali Yazdiy o‘zining «Zafarnoma» nomli mashhur asarida Muhammad ibn Ismoil al- Buxoriyning Keshda ham ancha muddat istiqomat qilganlari haqida yozadi. Yuqorida zikr qilingan shahar va mamlakatlarga Imom al-Buxoriy yakkayu- yagona maqsad — hadis ilmidan saboq olish niyatida borib, ulardagi taniqli olimlar bilan muloqotda bo‘ldilar, o‘z bilimlarini betinim boyitishga intildilar. Ad- Xatiyb al-Bag‘dodiy «Bag‘dod tarixi» nomli kitobida bunday deb yozadi: «Muhaddis Ja’far ibn Muhammad al-Qattonning aytishicha, Imom al-Buxoriy: 30
«Men hadislarni ming, ehtimol undan ham ortiq ulamo shayxlarga tayanib ezdim, mening kitobimda isnodi ko‘rsatilmagan birorta ham hadis yo‘q»—deb aytgan ekanlar» 14 . Tarixchilar Imom al-Buxoriy ustozlarining soni, haqida ham ma’lumotlar keltirganlar. CHunonchi, olim Muhammad ibn Abu Hotamning yozishicha, Imom al-Buxoriy o‘zaro suhbatlardan birida unga: «Bir ming saksonta ulamo shayxdan olib yozganman»—deb aygtan ekanlar. X asrda yashagan isfahonlik olim Muhammad ibn Ishoq ibn Manda al-Isfahoniy Imom al-Buxoriyning ustozlari haqida maxsus asar («Asomiyi mashoyix») yaratib, ularni alifbo tartibida nomma- nom keltiradi. Hozirgi vaqtda Saudiya Arabistonida istiqomat qiluvchi vatandoshimiz, iqtidorli olim Nazar Muhammad al-Faryobiy tahqiq qilib, keng ko‘lamda ilmiy muomalaga kiritgan ushbu mo‘‘jazgina risola 1991 yili Saudiya Arabistonidagi «Maktabat al-Kavsar» nomli matbaada chop etilgan. Ushbu kitobda «Sahiyh al-Buxoriy»da keltirilgan mingdan ortiq hadis roviylaridan 306 tasining ismi sharifi, ularning asli qaysi shahardan kelib chiqqanligi, laqabi yoki kunyasi va aksariyatining qaysi shaharda va qachon vafot etganligi haqida aniq ma’lumotlar keltirilgan. Har bir fan sohasining o‘ziga xos istilohlari bo‘lgani kabi hadis ilmining ham o‘z istilohlari mavjuddir. Ulardan biri «illat» istilohi bo‘lib, muhaddislar uning mazmunini quyidagicha tushuntiradilar: Illat—biror hadis isnodi yoxud matnidagi darhol fahmlab bo‘lmaydigan noaniqlik va mavhumliklar bo‘lib, ular hadis qadriga putur etkazadi, uning haq-qoniyligiga, to‘g‘ri deb qabul qilinishiga mone’lik qiladi. Hadislardagi illatlarni topib, ularni isbotlash va to‘g‘rilash hadis ilmida o‘ta nozik, o‘ta mas’uliyatli va eng mushkil izlanishdardan sanalib, muhaddisning bu boradagi jamiki uslubu yo‘l-yo‘riqlarni mukammal bilmog‘ini, bundan tashqari roviylarning tug‘ilgan, vafot qilgan vaqt va joylarini hamda ularning aslida hadisni kimdan eshitib, qanday so‘z va iboralar bilan rivoyat qilganlarini aniqlamoq mahoratiga ega bo‘lmog‘ini taqozo qiladi. Shu boisdan ham muhaddislar: «Bu shartlarni to‘la- to‘kis ado etmoqlik hadis ilmida eng muammoli, ayni vaqtda o‘ta sharafli va
14 Uvatov U. Buyuk muhaddislar. –T.: «O‘zbekistan Milliy ensiklopediyasi» davlat ilmiy nashriyoti, 1998. –B.17. 31
mas’uliyatli yumushdir. Imom al-Buxoriy hadis ilmi sohasida mukammal egallagan san’atlardan biri esa aynan ana shu illatli hadislarni aniqlash san’ati edi. Bu haqda muhaddis Al-Hofiz Ahmad ibn Hamdun: «Men Imom al-Buxoriyni Usmon ibn Abu Sa’iyd ibn Marvonning janozasida uchratdim. SHunda Muhammad ibn YAhyo az-Zuhliy Imom al-Buxoriydan roviylar ismlari va illatli hadislar xususida so‘rab edilar, ul kishi kamon o‘qidek tez, «Qul huvallohu ahad»ni yoddan sharillatib tilovat qilgandek ravon javob qildilar»—deydilar 15 . Mana shu davrda, ya’ni IX asrda Nishopurda ilm-fan, ayniqsa hadis ilmi nihoyatda taraqqiy qilgan edi. Buyuk muhaddislar Imom al-Buxoriy, Imom Muslim ibn al- Hajjoj, Imom at-Termiziy va boshqa bir qancha allomalar u erdagi madrasalarda hadis ilmidan dars berardilar. Muhaddislar orasida ilmiy munozara va bahslar bo‘lib turar edi. Imom al-Buxoriy hadis ilmi bo‘yicha o‘z bilim va salohiyatlari, xususan illatli hadislarni aniqlash mahoratlari bilan barchani qoyil qoldirgan edilar. O‘z davrining mashhur muhaddislaridan biri, Imom al-Buxoriyning shogirdlari Muslim ibn al-Hajjoj Imom al-Buxoriyga o‘z samimiy munosabatlarini bildirib, «Sizni faqat hasadgo‘ylargina ko‘ra olmaydi. Mening iymonim komilki, sizdek buyuk olim butun olamda yo‘q»—deb aytganlar. Imom al-Buxoriyning illatli hadislarni aniqlashdagi mahoratlari haqida ul kishiga zamondosh ko‘pgina olimlar o‘z fikrlarini bildirganlar. Imom at-Termiziy illatli hadislar xususidagi «Kitob al- ilal» nomli asarlarida: «Hadislar, roviylar, va ularning tarixlaridagi illatlar xususidagi fikrlarimni Imom al-Buxoriyning «Kitob at-Ta’rix» nomli asarlaridan olganman. Shuningdek, Abdulloh ibn Abdurrahmon va Abu Zur’adan ham foydalandim, lekin Muhammad al-Buxoriydan foydalanganimchalik ko‘p emas»,—deydilar. Imom at-Termiziy bul haqda yana: «Illatli hadis va isnodlarni aniqlash borasida Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriydan ko‘ra ustun birorta ham olimni ko‘rmadim»— deb ta’kidlaydilar. Imom al-Buxoriy ishtirok etgan ilmiy majlislarning birida o‘z zamonasining etuk olimlaridan sanalgan Al-Faryobiy sanadi quyidagicha bo‘lgan bir hadis haqida gapirib: «Sufyon Abu Urvadan, u Abul-Xattobdan, u Abu Hamzadan rivoyat
15 Uvatov U. Buyuk muhaddislar. –T.: «O‘zbekistan Milliy ensiklopediyasi» davlat ilmiy nashriyoti, 1998. –B.19. 32
qilgan»,—dedilar. Majlisda hozir bo‘lganlarning birortasi ham Sufyondam boshqalarning kim ekanligini aniq bilmasdi, chunki mazkur hadis sanadida ularning ismlari o‘rniga faqat kunyalari keltirilgan edi. Shunda Muhammad al- Buxoriy, vazminlik bilan: «Abu Urva — bu Muammar ibn Roshid, Abul-Xattob — Qatoda ibn Daoma, Abu Hamza bo‘lsa, Anas ibn Molikdir. Ular faoliyatlari inqilobiy bo‘lgani uchun ham, faqat kunyalari bilan atalganlar» 16 —dedilar. Roviylarni xato qilganlikda ayblash yoki ular aytgan hadislarning to‘g‘riligiga ishonch hosil qilish masalalari sahobalar davridayoq yuzaga kelgan bo‘lib, o‘sha paytda hadislarni yozib olishda bunga e’tibor berila boshlagan edi. CHunki hatto ba’zi sahobalar rivoyat qilgan hadislar orasida ham illatli hadislar uchragan hollar aniqlangan edi. Shunday bo‘lsada, Payg‘ambar alayhissalomning vafotlariga hali ko‘p vaqt bo‘lmaganligi hamda hadislarni ommaga yoyish vositalarining kamligi boisidan dastlab bunga unchalik qattiq kirishilmadi. Lekin hadislarni ommaga tarqatish vositalari ko‘payib, hadis aytishga havasmandlar paydo bo‘lgach, yirik muhaddislar bu masalaga jiddiy kirishdilar. Nihoyat, qaysi hollarda Janob Rasulullohning zamondoshlarini hadis rivoyatida xato qilganlikda ayblamoq mumkin-u, qaysi hollarda mumkin emasligi haqida qonun-qoidalar joriy etildi. Roviylarni faqat o‘ta zarur hollardagina, shunda ham odob-axloq doirasidan zarracha chiqmay, xato qilganlikda ayblamoq joiz, deb topildi. Xullas, roviylar xatosini aniqlovchi muhaddis o‘z ishiga yuksak diyonat va ehtiyotkorlik bilan yondoshmog‘i zarur edi. Imom al-Buxoriy ham bu borada o‘zlariga yuksak diyonat, taqvo va o‘ta ehtiyotkorlikni dasturulamal qilib olgan edilar. Ul kishi hadisda xatoga yo‘l qo‘ygan roviy haqida «Uni tark etishgan», «O‘ni odamlar inkor etishgan». «Tark etilgan», «Tushirib qoldirilgan», «Uning xususida bo‘lak fikr bor», «Uning xususida indashmagan» kabi beozor so‘zlarni ishlatar edilar. Imom al-Buxoriy kamdan-kam hollarda biror raviyga nisbatan «U ichidan o‘ylab topgan (uydirmachi)» yoki Qazzob (yolg‘onchi)» der edilar. Ul kishi aytgan eng qattiq ayblov «Munkir ul-hadis» («Hadisni inkor qiluvchi») degan ibora bo‘lardi.
16 Abu Abdulloh Muhammad Ibn Ismoil al-Buxoriy Al-Jomi' as-sahih (Ishonarli to‘plam). 4 jildli. –T.: Qomuslar bosh tahririyati, 1995-1999. 33
Hadis ilmida shunday qoida odat tusiga kirdiki, agar Imom al-Buxoriy biror roviy haqida «U munkir ul-hadis» desalar bas, undan hech vaqt hadis rivoyat qilinmasdi. SHu xususda Ibn al-Qatton: «Imom al-Buxoriy: «Kimning xususida «Munkir ul- hadis» degan bo‘lsam, undan hech vaqt hadis rivoyat qilinmasin»—deb aytganlar»,—deydilar 17 . Imom al-Buxoriyning ko‘p sonli ustozlaridan birining ismi «Musaddid» («To‘g‘ri yo‘lga boshlovchi») edi. Imom al-Buxoriy ul kishiga qattiq ishonganlaridan: «Musaddid ismi jismiga monand kishidurlar. Kitoblarim o‘zimda bo‘ladimi yoki ul kishida bo‘ladimi, menga farqi yo‘q»—deb doimo takrorlar edilar. Bundan ayonki, Imom al-Buxoriy o‘z kitoblarining muhofazasiga alohida e’tibor berganlar, bu masalaga bamisoli hadis rivoyatiga e’tibor bergandek e’tibor bilan qaraganlar. Shuningdek, ular qanday odamlarning qo‘lida saqlanishiga ham jiddiy qaraganlar. Imom al-Buxoriy umr bo‘yi Olloh taoloning bandalariga ilmiy jihatdan ham, moddiy jihatdan ham naf’ etkazmoqni o‘zlariga eng oliy maqsad qilib qo‘ygan edilar. Imom al-Buxoriyning otalari Ismoil o‘z zamonlarining yirik muhaddislaridan bo‘lish bilan birga, katta savdogar ham edilar. Ul kishidan Imom al-Buxoriyga kattagina boylik meros qolgan edi. Imom al-Buxoriy tijoratdan ko‘rayotgan daromaddan besh yuz dirhamini faqiru miskinlarga, ilm toliblariga sarflardilar. Tolibi ilmlarga ma’lum mablag‘lar (maoshlar) ajratib, ularni Payg‘ambar alayhissalomning hadisi shariflarini o‘rganishga rag‘batlantirar, ahli ilmga, ustozu muhaddislarga g‘oyatda ko‘p ehson ko‘rsatardilar. Ayni vaqtda Imom al-Buxoriy o‘z shaxsiy hayotlarida eyish-ichish va kiyinishda sira xay ortiqcha dabdaba va behuda sarf-xarajatlarga yo‘l qo‘ymasdilar, sabr-toqat, qanoat chidamlilik ul kishi uchun odatiy bir hol edi. Imom al-Buxoriy g‘oyatda beg‘ubor, halol-pokiza, diyonatli, taqvodor inson bo‘lib, g‘iybatu nohaqliklardan uzoq edilar, doimo: «G‘iybat harom ekanini bilganimdan beri hech qachon biror kishi haqida g‘iybat qilmaganman»—deb ta’kidlardilar. Imom al-Buxoriyning eng ulug‘ fazilatlaridan yana biri — taassub (mutaassiblik)ning har qanday ko‘rinishlaridan uzoq ekanliklaridir. Ul kishining
17 Uvatov U. Buyuk muhaddislar. –T.: «O‘zbekistan Milliy ensiklopediyasi» davlat ilmiy nashriyoti, 1998. –B.20. 34
«Sahih al-Buxoriy» («Al-Jami’ as-sahih») nomli hadis to‘plamlari bilan chuqur tanishgan kishi bunga amin bo‘ladi. Qanchadan-qancha mashaqqatlar bilan to‘plangan hadislarining sahihligiga to‘la ishonch hosil qilgachgina ularni kitobga kiritganlari bu fikrimizni yana bir bor tasdiqlaydi. Imom al-Buxoriyning hadislar to‘plami haqida shuni ham qayd qilish kerakki, isnodida ahli sunnaga mansub bo‘lmagan roviylar ham uchraydi. Imom al-Buxoriy ular bilan garchand tariqat masalasida muxolafatda bo‘lsalarda, ularning rivoyatlarini tashlab ketmay, kitoblariga kiritganlar. Lekin, bu erda shuni aytish lozimki, bunday e’tiqodiy murosasozlikning boisi—hadis rivoyatiga nisbatan mutlaq shubhaga o‘rin qoldirmaslik edi. Shul boisdan muhaddislar ahl ul-havo (shiy’alar, xorijiylar, mu’taziliylar va boshqalar)ga mansub roviylar aytgan hadislarni ham qabul qilganlar, ammo ul roviylar bid’atga da’vat qilmaydigan, yolg‘on-yashiq rivoyatlarni tarqatmaydigan, yolg‘onni hatto xayoliga ham keltirmaydigan kishilar bo‘lishi shart bo‘lgan. SHuning uchun ham Imom al-Buxoriy ulardan ayrimlarining rivoyatini «Al-Jomi’ as-sahih»ga kiritib, ba’zilarinikini kiritmaganlar 18 . Imom al-Buxoriy roviylarning hadislardagi xatolarini aytish bilan birga, ularning hayotdagi ezgu ishlari-yu, chin fazilatlarini, agar rost bo‘lsa, hech bir kamsitmay, batafsil zikr qilganlar. Imom al-Buxoriy yashagan davrlarida Xolid ibn Ahmad az-Zuhliy Tohiriylarning Buxorodagi amiri edi. Xorijiy yurtlardagi safardan qaytib kelgan Imom al-Buxoriy o‘z ona yurtlari Buxoroda joylashib, shonu shuhratlari turli tomonlarga tarqagach va ko‘plab hadis toliblari to‘da-to‘da bo‘lishib huzurlariga kela boshlagach, Xolid ibn Ahmad az-Zuhliy ul kishini saroyiga chorlab, o‘zi va o‘g‘illariga «Sahih al-Buxoriy» va «At-Ta’rix al-kabir» asarlaridan saboq berishni talab qildi. Shunda Imom al-Buxoriy uning vakiliga: «Men ilmni xor qilib, uni hukmdorlar eshigiga olib bormayman»—deb javob qiladilar. Shundan keyin amir: «Agar Imom al-Buxoriy saroyga kelishni xohlamasalar, o‘zim va bolalarim uchun maxsus vaqt ajratib dars bersinlar, ammo ul vaqtda bo‘lak odamlar bo‘lmasin!»—
18 Yo‘ldoshxo‘jayev D., Rahimjonov D., Komilov M. Dinshunoslik: ma'ruza matni. – T.: FTD KDI TAF bosmaxonasi, 2000. –B. 100. 35
deb yana vakilini yubordi. Lekin, Imom al-Buxoriy amirning bu talabiga ham rad javobini berib: «Ilm olmoqlik Payg‘ambarimiz alayhissalomning meroslaridur, bunga barcha xosu avom teng huquqlidur, agar amirning ilmga ehtiyoji bo‘lsa, uyimga yoki masjidga kelsin!»—dedilar. So‘ng: «Mobodo bu taklifim sizga ma’qul bo‘lmasa, ul holda siz hukmdorsiz, yaxshisi, ilmni o‘zgalardan yashirmaganim xususida Qiyomat kuni Olloh taolo qoshida menga bir dalil bo‘lmog‘i uchun talabalarga dars bermog‘imni man’ qilib qo‘ya qoling!»— deb vakil orqali amirga ma’lum qildilar. Mana shu qat’iy javobdan keyin Buxoro amiri qattiq g‘azablanib Imom al-Buxoriyni shahardan chiqarib yuborish yo‘llarini izlay boshladi. Lekin, Imom al-Buxoriy millionlab musulmonlarning qalbini o‘zlariga rom qilib, ularning cheksiz mehru muhabbatini qozongan zot ekanliklari boisidan amir ul kishini kuch birla Buxorodan chiqarib yubormoqqa botina olmadi. SHu bois u bir guruh beandisha, nopok va munofiq odamlardan foydalanib, Imom al- Buxoriyga nisbatan xaloyiqning g‘azabini qo‘zg‘aydigan yolg‘on-yashiq, tuhmat gaplarni tarqatdi. Shundan so‘ng, amir ul kishidan shahardan chiqib ketishni talab qildi.
Imom al-Buxoriy Buxorodan chiqib, Doykandga keldilar. Ammo, g‘animlar tarqatgan ig‘vo-yu bo‘htonlar bu erga ul kishining o‘zlaridan ancha ilgari etib kelgan bo‘lib, uning ahli bu xususda ikki guruhga bo‘lingan edi. Biri Imom al- Buxoriyni tuhmatu bo‘htonlardan himoya qildi, ikkinchisi esa fisqu fasodchilarni qo‘llab-quvvatladi. Imom al-Buxoriy Poykand ahli o‘rtasidagi mazkur ixtilofdan voqif bo‘lgach, bu erda yashashni o‘zlariga munosib ko‘rmadilar. Shunda samarqandliklar Imom al-Buxoriyni Samarqandga taklif etdilar va unda muqim istiqomat qilib mudarrislik qilmoqlarini so‘radilar. Imom al-Buxoriy shunga rozi bo‘lib Paykanddan chiqdilarda, Samarqand yaqinidagi Xartang qishlog‘iga kelib, bir qarindoshlarining uyida to‘xtadilar. Lekin, Imom al-Buxoriy Buxoroda ko‘tarilgan fitnaning Samarqandga ham etib kelganidan va uning ahli ham poykandliklar kabi ikki guruhga bo‘linib, o‘zaro muxoliflik qilayotganidan xabardor bo‘lgach: «Ollohim, Er yuzi qanchalik keng bo‘lgani bilan, menga torlik qilib qoldi, endi meni o‘z rahmatingga olgil!»—deb Olloh taologa duo qildilar. 36
Shundan so‘ng, ul kishi tez kunda betob bo‘lib, hijriy 256 yilning Ramazon hayiti (Iyd al-fitr) kechasi (870 yil, 31 avgust) 62 yoshda vafot etdilar. Imom al-Buxoriy haqlarida yozgan muarrix va biograflar ul kishining husni xulqlari va mahosinlarini zikr qilganlarida, albatta, quvvai hofizalari va xotiralarining o‘ta kuchli bo‘lganini alohida qayd qilishadi. Chunonchi, Imom al- Buxoriyning xotiralari kuchli bo‘lganligi xususida ko‘pdan-ko‘p rivoyatlar mavjud bo‘lib, ul kishining bolalik davrlaridayoq Olloh taolo ato etgan noyob iqtidoru quvvai hofizalarini sezgan ustozlarining «Bu g‘oyatda fozil inson bo‘ladi, dovrug‘i elga doston zot bo‘lib etishadi» degan bashoratlari tarix kitoblarida bitilgan. Buyuk muhaddis Abu Iso at-Termiziy: «Imom al-Buxoriy el orasida tanila boshlagach, Abdulloh ibn Munir: «Ey Abu Abdulloh, Olloh taolo sizni bu ummatning ziynati qilib yaratgan!»—degan edi»,—deydilar. At-Termiziy yana: «Olloh taolo ul kishining barcha xohishlarini mustajob qilib yaratgan edi»—deb ta’kidlaydilar. Tarixchi Shamsuddin az-Zahabiy quyidagicha hikoya qiladilar: «Xoshid ibn Ismoil bunday degan edi: «Imom al-Buxoriy biz bilan Basra mashoyixlari huzuriga qatnar edilar. O‘sha paytda ul kishi o‘spirin bo‘lib, hadislarni yozib olmas edilar. SHu zaylda o‘n olti kun o‘tgach, Imom al-Buxoriy bizga: «Juda ko‘p hadis yozib oldingizlar, qani menga ko‘rsatinglar-chi, qancha ekan?»—dedilar. Hisoblab ko‘rsak, o‘n besh mingdan ziyod, hadis yozib olibmiz. SHunda Imom al-Buxoriy ularning hammasini yoddan aytib berdilar, hatto biz o‘shal yozib olgan hadislarimizdagi xatolarni ul kishi yoddan aytganda tuzatib ham oldik». Olim Muhammad ibn al-Azhar as-Sijistoniy: «Men alloma Sulaymon ibn Harbdan hadis ilmini o‘rganar edim. Al-Buxoriy ham biz bilan birga hadis eshitardilar-u, lekin sira yozib olmasdilar. Shunda: «Nechun yozib olmayotir?»— deb ba’zilar so‘raganda, «Hozir barchasini yodlab olib, Buxoroga qaytgach, qog‘ozga tushiradi» — deb aytishgan edi» — deydilar. O‘shal alloma Sulaymon ibn Harb mashhur muhaddislardan bo‘lib, Makkai Mukarramada qozi ham bo‘lganlar. Xotiralari g‘oyatda kuchli bo‘lib, hech bir kitob daftarga boqmay, o‘n minglab hadisni yoddan rivoyat qilar edilar. Olloh taolo Imom al-Buxoriyga shul qadar kuchli quvvai hofiza, aqlu zakovat va o‘tkir zehn tuhfa etgan ediki, bul fazilatlar 37
tufayli hatto ustozlari ham ul kishini nihoyatda qattiq izzat-ikrom qilib, huzurlarida dars o‘tishga botina olmas edilar. Bu haqda Fath ibn Nuh an-Naysoburiy: «Men Ali ibn al-Madiyniyning darslarida hozir bo‘lganimda Muhammad al-Buxoriyning ul kishining o‘ng tomonlarida o‘tirganlarini ko‘rdim. Shunda ustoz har bir hadisni zikr qilgach, Al-Buxoriyga hayiqib bir qarab qo‘yar edilar»—deydilar 19 . Ko‘pgina manba’larda ulamolar tomonidan Imom al-Buxoriyning aql-zakovat va quvvai hofizalarini sinash maqsadida uyushtirilgan sinovlar xususida ma’lumotlar zikr qilingan. Shunday sinovlardan biri Bag‘doddagi Dor ul-xilofat (Xalifalik uyi)da Bag‘dod ulamolari tomonidan uyushtirilgan. Bag‘dod muhaddislari buning uchun yuzta hadisni tanlab olishib, ularning matn va isnodlarini o‘zgartirdilar, ya’ni bir isnod matnini ikkinchi bir isnod matni bilan va bir matn isnodini boshqa matn isnodi bilan almashtirib qo‘ydilar. So‘ng, ularni o‘n kishiga o‘ntadan bo‘lib berdilarda, yig‘in vaqtida Imom al-Buxoriyga aytishni amr qildilar. Yig‘inga minglab xurosonlik, bag‘dodlik va boshqalar kelishdi. So‘ng, mazkur o‘n kishidan biri o‘ziga topshirilgan isnodu matni chalkash o‘nta hadisdan birini Imom al-Buxoriyga aytib, uning xususida so‘radi, Shunda Imom al-Buxoriy: «Bunday hadisni bilmayman»,—dedilar. Boyagi kishi shu tariqa qolgan to‘qqizta hadisni ham birma-bir aytdi. Imom al-Buxoriy har safar: «Bunday hadisni bilmayman»—deb javob qildilar. Keyin to‘qqiz kishi ham navbat bilan o‘zidagi hadislarni aytdi. Imom al-Buxoriy ularga ham: «Bunday hadisni bilmayman»—deb javob qildilar. Imom al-Buxoriy ularning savollari tugaganini anglagach, birinchi bo‘lib savol bergan "kishiga o‘girildilarda: «Ammo, sen aytgan birinchi hadisning matni boshqa bir hadis isnodiga taalluqli bo‘lib, to‘g‘risi mana bunday, ikkinchisining isnodi esa bo‘lak hadis matniga tegishli bo‘lib, to‘g‘risi mana bunday...»— deya u aytgan barcha hadislarning isnodu matnini joy-joyiga qo‘ydilar. Shul tariqa Imom al-Buxoriy mazkur o‘n kishi aytgan hamma hadislarning isnodu matnlarini joy-joyiga qo‘ydilar. Shunda odamlar ul kishining quvvai hofizalariga, aqlu zakovatlariga tan berib, chuqur izzat-ehtirom bildirdilar. Bunday sinov Samarqandda ham uyushtirilgan bo‘lib, to‘rt yuz muhaddis Imom al-
19 Uvatov U. Buyuk muhaddislar. –T.: «O‘zbekistan Milliy ensiklopediyasi» davlat ilmiy nashriyoti, 1998. –B.25. 38
Buxoriyni to‘qqiz kun davomida imtihon qilgan, ammo ul kishini, loaqal biror hadis xususida bo‘lsada, yanglishtira olmagan. Bag‘dodlik olim Abu Bakr al- Qaluzoniy: «Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriyga o‘xshash hech bir olimni ko‘rmadim. Ul kishi ilmga oid har qanday kitobni olib unda keltirilgan barcha hadislarni bir marta o‘qigandayoq yodlab olardilar»—deb yozgan. Imom al-Buxoriy biz avlodlarga boy va qimmatli ilmiy meros qoldirganlar. Ul kishi yozgan asarlar soni yigirmadan ortiq bo‘lib, ulardan «Al-Jomi’ as-sahih», «Al-Adab al-mufrad», «At-Ta’rix as-sag‘iyr», «At-Ta’rix al-avsat», «At-Ta’rix al- kabiyr», «Al-Jomi’ al-kabiyr», «Qitob al-ilal», «Birr al-volidayn», «Asomiy as- sahoba», «Qitob al-kuna» va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. To‘plamdagi hadislar Islom dini ta’limotiga oid umumiy qoidalarni aks ettirish bilan cheklanmay, mehr- muhabbat, saxiylik, ochiq ko‘ngillilik, kattalarga hurmat, etim-esirlarga muruvvat, faqir-bechoralarga himmat, vatanga muhabbat, mehnatsevarlik, halollik singari chin insoniy fazilatlarni ham ulug‘laydi. Mustaqilligimiz yillarida buyuk vatandoshimiz al-Buxoriyning merosini o‘rganishga, uning masjidi va qabrini ta’mirlashga alohida e’tibor berildi. 1996 yili O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Imom Buxoriyning 1998 yilda o‘tkaziladigan 1225 yillik yubeleyini munosib tayyorgarlik bilan kutib olish haqida maxsus qaror qabul qildi. Ushbu qarorga asosan Imom al-Buxoriyning Samarqanddagi masjiti va qabri qayta ta’mirlandi. 1998 yili, uning tavallud topgan kunini nishonlashga yig‘ilgan vatandoshlar, olimu, imom-hatiblar, chet eldan kelgan diniy arboblar bu yangi tarixiy obidaning islomiy qadriyatlarining tiklanishi deb baholadilar. Prezidentimiz I.A.Karimov tashabbusi bilan amalga oshirilgan bu shijoat musulmonlarning har galdagi haj safaridan oldin kelib ziyorat qilinadigan obidaga aylantirdi. Xulosa qilib aytganda, buyuk vatandoshimizning nomlari butun Islom dunyosida katta hurmat bilan tilga olinadi. Islom dunyosining barcha madrasa va dorulfununlarida Imom al-Buxoriyning hadislar to‘plami Payg‘ambar alayhissalomning sunnatlari bo‘yicha asosiy darslik va dasturulamal hisoblanadi. Yüklə 0,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|