Xalqaro savdoning rivojlanish nazariyalari va modellari

2.2.3.-rasm. Mamlakatlarning ishlab chiqarish omillari bilan notekis ta’minlanganligi holatidagi ishlab chiqarish imkoniyatlari chegaralari.

Ishlab chiqarish omillari bilan notekis ta’minlanganligi nazariyasi xalqaro savdo uchun asos sifatida bir-biri bilan o’zaro bog’liq ikki teorema ko’rinishida ifodalanishi mumkin: Xeksher-Olin teoremasi va ishlab chiqarish omillari narxining muvozanatlashuvi teoremasi.
Xeksher-Olin teoremasi (Heckscher—Ohlin Theorem) — har bir mamlakat
o’z ishlab chiqarishlarida nisbatan katta hajmga ega bo’lgan omillarni talab etuvchi mahsulotlarni ustun darajada ishlab chiqarish va eksport qilishga ixtisoslashadi, binobarin, bu mamlakatlar milliy xo’jalik nuqtai nazaridan nisbatan kamchil omillar bilan ta’minlangan tovarlarni import qiladilar.
O’zbekiston mehnat serob mamlakat, 1-tovar esa mehnat sig’imli tovar bo’lgani bois, bu mamlakat 1-tovarni ishlab chiqaradi va eksport qiladi. Yaponiya kapital serob mamlakat, 2-tovar esa kapital sig’imli tovar bo’lgani sababli bu mamlakat 2-tovarni ishlab chiqaradi va eksport qiladi. Nisbatan serob ishlab chiqarish omillari egalari savdodan yutadi, nisbatan kamchil ishlab chiqarish omillari egalai esa savdodan yutqazadi.
2.2.4.-rasm. Mamlakatlarning ixtisoslashuvga kirishi

Teoremani isbotlash va tushuntirish uchun grafiklarga murojaat qilamiz. O’zbekiston mehnat serob mamlakat, 1-tovar mehnat sig’imli tovar, Yaponiya kapital serob mamlakat, 2-tovar esa kapital sig’imli tovar ekanligini eslatib o’tamiz. Qabul qilingan shartlarga muvofiq ravishda teorema har ikki mamlakatdagi iste’molchilar juda o’xshash yoki deyarli bir xil didga ega ekanligini
nazarda tutadi. Nazariy jihatdan har bir mamlakatdagi icte’molchilarning did va istaklari shunchalik farq qilishi mumkinki, befarqlik egri chizig’i umuman mos kelmasligi va hattoki umuman kesishmasligi mumkin. Bu holatda Xeksher-Olin teoremasi bajarilmaydi. Bu teorema iste’molchilar xohish va istaklari har ikki mamlakatda batamom bir xil va yagona befarqlik egri chizig’iga qo’shilib ketishini talab etmaydi, balki bu xohish istaklar mamlakatlarni avtarkiya sharoitida qoldiradigan va ularni o’zaro savdo qilishdan voz kechishga olib keladigan darajada farq qilmaydi deb taxmin qiladi. SHunday bo’lsa-da, har bir mamlakatdagi icte’molchilarning did va istaklari shunchalik o’xshashki, befarqlik egri chizig’i har ikki mamlakat uchun bir xil bo’lsin deb faraz qilamiz.
Yagona befarqlik egri chizig’i O’zbekistonning ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’i bilan A nuqtada o’zaro yagona nuqtaga ega. Yaponiyada esa bu A* nuqtada joylashgan. SHunday qilib, I befarqlik egri chizig’i va A hamda A* nuqtalar o’zaro savdo bo’lmagan sharoitda har ikki mamlakatdagi mumkin bo’lgan maksimal ishlab chiqarish va iste’mol hajmini ifoda etadi, urinma chiziqlar esa, 1- va 2tovarning O’zbekiston va Yaponiyadagi nisbiy narxlarini (P va P*) ko’rsatadi. Grafikdan R < R* ekanligi ko’rinib turibdi, binobarin O’zbekiston 1-tovarni, Yaponiya 2-tovarni ishlab chiqarish bo’yicha nisbiy ustunlikka ega.
Savdoni rivojlantirgan holda mehnat serob sanalgan O’zbekiston mehnat sig’imli 1-tovarni, kapital serob bo’lgan Yaponiya esa kapital sig’imli 2-tovarni ishlab chiqarishga ixtisoslasha boshlaydi
Bunda ishlab chiqarish va iste’mol hajmini ko’rsatuvchi nuqtalar O’zbekistonda A dan B ga, Yaponiyada A* dan B* ga ko’chadi. Ixtisoslashuv mamlakatlar umumiy ekvivalent nisbiy jahon narxi - P_w darajasiga chiqquncha davom etadi. Bu narx esa, yuqorida ko’rsatib o’tganimizdek, har ikki mamlakatdagi savdo boshlanmasdan oldingi ichki narxlar o’rtasida joylashdi, ya’ni P
_w
w har ikki mamlakatning ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’i va yangi II befarqlik egri chizig’iga o’tkazilgan urinmani aks ettiradi.
E nuqta A nuqta bilan solishtirganda O’zbekistonda “o’z” tovari “begona” tovardan kam iste’mol qilinganligini nazarda tutsa-da, O’zbekiston o’zaro savdodan yutadi, chunki uning yangi befarqlik egri chizig’i yuqoriroqda joylashgan va iste’molning ortganligini ko’rsatib turibdi. Xuddi shunday holat Yaponiyada ham kuzatiladi: E* nuqta A* nuqta bila solishtirganda Yaponiyada “o’z” tovari “begona” tovardan kam iste’mol qilinganligini nazarda tutsa-da, Yaponiya ham o’zaro savdodan yutadi, chunki uning yangi befarqlik egri chizig’i ilgarigisidan yuqoriroqda joylashgan va iste’molning ortganligini ko’rsatib turibdi. Demak, har ikki mamlakat o’zaro savdo natijasida yutuqqa erishdi, zero ularning befarqlik egri chiziqlari grafikda yuqoriga ko’tarildi.
Savdo natijasida ayirboshlanayotgan tovarlarning nisbiy narxlari bir-biriga yaqinlashish tamoyiliga ega. Agar tovarlarning nisbiy narxi mamlakatlarning ishlab chiqarish omillari bilan ta’minlanganligi darajasi hamda bu omillarning nisbiy narxlariga bog’liq deb faraz qilinsa, tabiiy savol tug’iladi: tovarlar narxining muvozanatlashishi ishlab chiqarish omillari narxiga qanday aks ta’sir ko’rsatadi? Amerikalik iqtisodchi Pol Samuel’son bu savolga javob bera oldi. Samuel’son tomonidan isbotlangan Xeksher-Olin teoremasi to’g’riligi shartidan kelib chiquvchi bu teorema ishlab chiqarish omillari narxining muvozanatlashuvi yoki XeksherOlin-Samuel’son teoremasi nomini oldi.
@ Ishlab chiqarish omillari narxining muvozanatlashuvi (factor price equalization theorem) (Xeksher-Olin-Samuelson teoremasi) — xalqaro savdo savdo olib boruvchi mamlakatlarda gomogen ishlab chiqarish omillarining mutlaq va nisbiy narxlarini muvozanatlashuviga olib keladi.
Nisbiy narxlarning muvozanatlashuvi teoremasining grafik talqini 1-rasmda ifodalangan.