Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu
BĠRĠNCĠ QAFQAZ QIRMIZl KORPUS U
Yüklə 19,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BOSNALIZADƏ
- BÖYÜK BRĠTANĠYA, ABġ, ĠSVEÇRƏ, ĠTALĠYA VƏ POLġA HÖKUMƏTLƏRĠ YANINDA DĠPLOMA - TĠK NÜMA YƏNDƏLĠKLƏRĠN TƏS ĠS EDĠLMƏS Ġ HAQQINDA QƏRAR
- BÖYÜK BRĠTANĠYA ƏKS-KƏġFĠYYATININ QAFQAZ-XƏZƏR MĠSS ĠYASI
|
BĠRĠNCĠ QAFQAZ QIRMIZl KORPUS U 1918 ilin may ında Bakı Xalq Komissarları Sovetinin rəhbərliy i altında yaradılmış silahlı qüvvə; hərbi birlik. Qırmızı korpusun yaradılmasından əsas məqsəd bolşevik-daşnak qüvvələrini vahid ko mandanlıq altında birləşdirərək A zərbaycanın milli qüvvələrinə zərbə endirmək və bütün Azərbaycanı nəzarət altına almaq id i. Əsasını erməni-daşnak qüvvələri və silahlı bolşevik dəstələri təşkil edird i. Daşnak qüvvələrinin Qırmızı orduya birləşdirilməsi ra zılığı Mart soyqırımından (1918) sonra əldə edilmişdi. Bakıdakı İnqilab i Müdafiə Ko mitəsi ilə Erməni Milli Şurasının hə min ra zılığ ına əsasən, ma rt soyqırımında fəa l iştirak et miş 2-ci erməni ehtiyat piyada alayı ləğv olunaraq, bir hiss əsi daşnak qulduru Ha ma zaspın taboruna, digər hissəsi isə Qırmızı sovet taborlarının tərkibinə da xil edild i. Ha ma zaspın taborları yenidən qurularaq 16-c ı və 17-ci sovet taborları kimi Qırmızı orduya da xil ed ild i. Yenid ən qurulan Qırmızı ordu 18 min əsgər və zab iti o lan 19 atıcı tabordan ibarət idi. Bütün taborlar 4 atıcı briqadada birləşdirilərək, Birinci Qafqa z Qırmızı korpusunu təşkil ed ird i. Korpusun rəhbər vəzifə lərinə, əsasən, ermənilər təyin edilmişdi. Korpus ko man- diri polkovnik Qa zarov, korpusun qərargah rəisi polkovnik Avetisov, komissarı isə Qanin idi. 1-c i atıc ı briqadanın ko missarı A.Qu loyan, 2-c i briqadanın ko missarı Ter-Sa rkisov, 3-cü briqadanın ko missarı A.Mikoyan, 4-cü briqadanın ko missarı A.Qabişev, topçu qüvvələrinin ko missarı A.Ter-Sarkisyan, süvari qüvvələrinin ko missarı isə T.Şau myan id i. Bakı Sovetinin tabeliyində olan hərbi-dəniz qüvvələrinə rəhbərlik də erməni Xaçikova həvalə edilmişdi. Bakı Xalq Ko missarları Sovetin in tabeliyində olan bütün hərbi qüvvələrin baş komandanı hərbi və dəniz işləri üzrə ko missar Q.Korqanov idi. Qırmızı korpusun 12 ədəd səhra, 3 ədəd dağ və 4 ədəd mortir topu, atıcı silahlar üçün 9 milyon ədəd gülləsi var id i. Korpusun möhkəmləndirilməsi üçün 1918 il iyunun əvvəllərində Moskvadan əlavə hərbi texnika yola salın mışdı. Korpusun əsas qüvvələri Hacıqabul stansiyasına toplaşaraq, 1918 il iyunun 10-da Gəncəyə doğru yürüşə başlamışdı. Bu qüvvələr yalnız Müsüslü-Qaraməryəm xəttinə qədər irəliləyə bilmişdilər. Türk-Azərbaycan hərbi qüvvələri və xa lq könüllülərindən ibarət Qafqaz İslam Ordusu hissələrin in hücumu nəticəsində korpus tədricən Bakıya qədər geri çəkildi. Bakı Sovetinin süqutu ilə korpusu təşkil edən qüvvələr yenidən formalaşdırılaraq daşnaklardan və eser- menşeviklərdən ibarət "Sentrokaspi diktaturası "na tabe edildi. Azərbaycan xalqına qarşı yeni soyqrımları təhlü kəsi yarandı. Əd:. Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Süleymanov M ., Azərbaycan ordusu (1918-1920), B., 1998; yenə onun, Qafqaz İslanı Ordusu və Azərbaycan, B., 1999.
qoyulmuşdu. Diviziyanın fo rmalaşması onun komandiri general-mayor Xəlil bəy Talışinskinin rəhbərliy i ilə aparılırd ı. Birinci diviziyanın strukruru Əlahiddə A zərbaycan korpusunun tərkib ində də saxlan mışdı. Lakin A zərbaycan hərbi hissələrinin forma laşması zəruri tələb lərə cavab vermədiyindən Qafqaz İslam Ordusu komandanının 1918 il 13 avqust tarixli ə mri ilə Əlahiddə A zərbaycan ko rpusunun və piyada diviziyalarının qərargahları ləğv olundu, piyada diviziya larına daxil olan hərbi hissələr isə birbaşa Qafqaz İsla m Ordusu komandanına tabe edildi.
282
Bakın ın azad olun ması uğrunda döyüş (1918, 15 sentyabr) uğurla nəticələndikdən sonra piyada diviziya larının və A zərbaycan korpusu qərargahlarının bərpasına başlandı. Qafqaz İsla m Ordusu komandanının 1918 il 23 sentyabr tarixli ə mri ilə polkovnik Cə mil Cahid bəy diviziyanın ko mandiri təyin edildi və 1-ci, 2-ci və 3-cü piyada alayları bu diviziyanın tərkibinə qatıld ı. Div iziyanın təşkilini sürətləndirmək üçün 5-ci Qafqaz firqəsinin 9-cu piyada alayı da bu diviziyanın tərkibinə daxil edildi. Alayın taborları 1-ci, 2-ci və 3-cü piyada alayların ın əsasını təşkil etdi. Türk hərbi qüvvələri 1918 il noyabrın ortalarından Azərbaycanı tərk edəndə, qərargahı Qarabağda olan Birinci piyada diviziyasına general-mayor İbrahim ağa Usubov komandir təyin olundu. 1919 il yanvarın 1-dən isə diviziyaya rəhbərlik general-mayor Süley man bəy Əfəndiyevə tapşırıldı. Sü ley man bəy Əfəndiyev 1919 il fevralın 21-də vəfat edəndən sonra, Cavad bəy Şıxlinsk i diviziyanın ko mandiri təyin edild i. Div iziyanın formalaşmasında və möhkəmləndirilməsində göstərdiyi xid mətlərə görə Nazirlər Şurasının 1919 il 25 iyun tarixli qərarı ilə Cavad bəy Şıxlinskiyə general-mayor rütbəsi verildi. Div iziyanın tərkibinə 1-ci Cavanşir, 2-c i Zaqatala və 3-cü Gəncə piyada alayla rı da xil id i və qərargahı Gəncədə yerləşird i. Div iziyanın alayları, başlıca olaraq, ermənilərlə təmas xəttində mövqe tutduğundan Zəngəzur ekspedisiyasında Qarabağ əməliyyatında, şimal müdafiə sisteminin yarad ılmasında iştirak etmişdilər.
ordusunun 1-ci və 2-ci p iyada diviziyala rın ın əsasında Azərbaycan fəhlə-kəndli birləş miş qırmızı div iziyası yaradıldı və bununla da Birinci piyada diviziyasının varlığ ına son qoyuldu.
Süleymanov M., Azərbaycan ordusu (1918-1920), B., 1998 Nəzirli Ş., Cümhuriyyət generalları, B., 1995.
birləşmiş təşkilatı. Fev ral inqilab ının (1917) ilk aylarında mü xtəlif siyasi cə rəyanlar, partiya lar, sosial təbəqələr Müvəqqəti hökumətə etimad göstərir və onu müdafiə edirdilər. Bu dövrdə partiyalararası münasibətlərin getdikcə kəskin ləşməsi və qüvvələrin parçalanması hakimiyyət orqanlarının işini pozur, onun fəaliyyətində qeyrisabitlik yaradırdı. Həmin mərhələdə sosial-de mokrat yönlü siyasi qüvvələrin birləşməsi p rosesi ciddi ixtilaflar doğurmad ı. 1917 il ma rtın 10-da bolşevik və menşevik nümayəndələrinin Birləşmiş Müvəqqəti Ko mitəsi - "Ümu mşəhər Mərkəzi" seçildi. Mərkəzin tərkibinə ümu mşəhər yığıncağından 10 nəfər və Bakı Fəhlə Deputatları Sovetinin partiya fraksiyalarından da eyni sayda nümayəndə daxil oldu. Birləş miş ko mitədə menşeviklər üstünlük təşkil edirdilər. Bolşeviklərin və menşeviklərin vahid sosial-demo krat təşkilatında birləşməsi on ların eyni mövqedən çıxış etməsi demə k deyildi. Təşkilatın mövcud olduğu 4 ay ə rzində onla rın siyasi həyatın bütün məsələ lərinə münasibəti b ir-b irindən fərqli idi. Bu fraksiyala r arasındakı daimi mübarizə Müvəqqəti komitənin mətbuat orqanı olan "Bak insk i raboçi" qəzetində əksini tapırdı. Partiyanın Birləşmiş Müvəqqəti Bakı Ko mitəsinin orqanı o lan qəzet 5-ci sayından bolşevik qəzeti kimi çıxd ı. Menşeviklər isə öz mətbuat orqanlarını - "Sosial-demokrat" qəzetini nəşr etdilər. Qəzetin ilk sayı 1917 il iyunun 17-də işıq üzü gördü. Bo lşeviklər daha ço x nüfuza malik olduqları Balaxanıda özlərin in ayrıca konfransını keçirərək, xüsusi qətnamə qəbul etdilər və menşeviklə ri ko mitənin tərkib indən kənarlaşdırd ıla r. İyulun 1 –də isə menşeviklər ö zlə rin in 14 nəfə rdən ibarət müstəqil ko mitələ rin i yaratdılar və onun birləşmiş Rusiya Sosial-De mo krat Fəhlə Pa rtiyasının Bakı Ko mitəsi adlanması haqqında qərar qəbul etdilər.
Азербайджанского филиала ИМЭЛ, Т .
29,
Б., 1971. "BĠTƏRƏFLƏR" FRAKS ĠYAS I - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamentin in fraksiyalarından biri. 11 nəfər Parlament üzvündən ibarət fraksiyaya Fətəli xan Xoyski, Bəhram A xundov, Behbud xan Cavanşir, Mirzə Əsədullayev, Əbdüləli bəy Əmircanov, Yusif Əh mədov, Baxış bəy Rüstəmbəyov, Abuzər bəy Rzayev, Cəlil bəy Sultanov, Əsədulla Əhmədov və Ağa Aşurov daxil idi.
283
1919 ilin oktyabrında fraksiyada parçalanma baş verdi. 8 nəfərdən ibarət böyük əksəriyyət - Fətəli xan Xoyski, Mirzə Əsədullayev, Əsədulla Əhmədov, Cəmil bəy Sultanov,
Yusif Əhmədov, Baxış bəy Rüstəmbəyov, Abuzər bəy Rzayev və Ağa Aşurov "Müsavat" fraksiyası ilə birləşərək Parlamentdə həlled ici səsə malik o lan "Müsavat" və bitərəflər fraksiyasını yaratdılar. "Müsavat‖la birləşən bitərəflər, eyni zamanda, müstəqil səsvermə hüquqlarını özlərində saxlad ılar. " Bitərəflər" fraksiyasından ayrılmış 3 nəfər - Bəhram bəy Axundov, Behbud xan Cavanşir və Əbdüləli bəy Əmircanov isə müstəqil olaraq bitərəflər qrupu yaratdılar. 1919 ilin sonlarında Parlamentdə Əlimərdan bəy Topçubaşov, Səməd bəy Mehmandarov, Xudadat bəy Məlik-Aslanov və Baba bəy Qəbulzadədən (Qəbulov) ibarət müstəqillər qrupu yarandı. 1919 il noyabrın əvvəlində "Əhrar" fraksiyasından ayrılan Abdulla bəy Əfəndizadə (Ə f ə n d i y e v) isə özünü sol bitərəf elan etdi. Əd:. Azərbaycan Cümhuriyy əti Parlamenti (1918-1920). Parlament (stenoqrafik hesabatlar). c.1-2,B., 1998; Aдpec-календары Aзepбaйджанской Pecnублики нa 1920 r., Б., 1920.
BORÇALI - A zərbaycan türklərinin elliklə yaşadığı qədim tarixi mahal. Cənubi Qafqazın tarixində mühüm rol oynayan qüdrətli Azərbaycan dövlətlərinin tərkibinə daxil idi. 18 əsrin əvvəllərində Səfəvilərin Gəncə bəylərbəyliyinin tərkibində idi. Bəylərbəyi Ziyadoğlunun 1736 ildə Nadirin Muğanda şah elan edilməsinin əleyhinə çıxması mahalın tarixi müqəddəratında ciddi dönüş yaratdı. Ziyadoğlunun hərəkətindən qəzəblənən Nadir şah (1736-47) Borçalı və Qazax mahallarını Gəncə bəylərbəyliyindən alınıb Kartli-Kaxeti çarlığına verdi. Nadir şahın ölümündən sonra Borçalıda müstəqil sultanlıq yarandı. Çar I Aleksandrın 1801 il 12 sentyabr manifesti ilə Şərqi Gürcüstan Rusiyaya birləşdirildikdə, Borçalı mahalı da onunla birlikdə Rusiya imperiyasına ilhaq olundu. Bununla, Borçalı mahalında, Gürcüstan tərkibində olmaqla, ayrıca distansiya yaradıldı. Distansiyanın ərazisi 8 min k v.verst idi (1 verst= 1,0668 km). 1832 il ka meral təsvirinə görə Borçalı distansiyasının145 kəndində 4092 həyət, 13762 nəfər kişi var idi. Borçalının Rusiyaya ilhaqından keçən 31 il ərzində burada həyata keçirilən ayrıseçkilik siyasətinə və həmin torpaqlara qeyri-türk əhalin in köçürülməsinə baxmayaraq əhalin in ço x hissəsini yenə də azərbaycanlılar təşkil edird i. Hə min dövrdə Borçalı əhalisinin sayı etnik tərkibinə görə belə idi: azərbaycanlılar 8479 (61,6%), ermənilər 3634 (26,4%), yunanlar 767 (5,6%), gürcülə r 669 (4,86%), a lmanla r 313nəfər (2,27%). Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Xarici İşlər Nazirliy inin əməkdaşı A.Şepotyev yazırd ı ki, türklərin Borçalıda üstünlüyü o dərəcədə güclü idi ki, 1 Nikolay dövründə (1825-55) bu vilayət əlahiddə "tatar distansiyası" təşkil edib, mü xtəlif səbəblərdən, başlıca olaraq, strateji mülahizələrə görə sonralar Tiflis quberniyasına birləşdirilmişdir. 1877 il ma rtın 25-də distansiya Trialet və Lori pris- tavlıqları (Tiflis qəzası) ilə birləşdirilərək, Şü ləver in zibati bölgəsinə daxil edildi. 1880 il mayın 6-da ayrıca Borçalı qəzası təşkil olundu. Qə za yaradılarkən qədim Borçalı torpaqları olan Qarayazı və Qa raçöp bölgələri Tiflis qəzasına verild i. Bunun nəticəsində Borçalının bir A zərbaycan mahalı kimi tarixi ə razi vahidliyi (bütövlüyü) pozuldu. Qəzanın tərkib ində Borçalı (Şü ləver), Yekaterinenfeld, Lo ri (Cəlaloğlu ) və Trialet (Başkeçid) polis sahələri mövcud idi. Qafqa z təqviminin (1917) məlu mat ına görə, Borça lı qə zasının əra zisi 6036,96 k v. verst, ya xud əvvəlkindən 1963,0 k v. verst az idi. Bu dövrdə Borçalı qəzasında 169351 nəfər əhali yaşayırdı, onun 160447 nəfə ri yerli sakinlə r, 8904 nəfəri müvəqqəti yaşayanlar idi. Qəza əhalisinin 51316 nəfərini (30,3%) müsəlmanlar təşkil ed irdi. 1832 il kameral təsvirinin yekunları ilə müqayisədə aydın olur ki, qəza əhalisinin etnik tərkibi məqsədyönlü şəkildə dəyişdirilmişdir. Buna baxmayaraq, azə rbaycanlılar bölgədə əsas etnik qüvvə idi. Borça lın ın mərkə zi h issəsində azərbaycanlılar 36615 nəfə r (93%), Qarayazıda isə 7419 nəfər (88,8%) təşkil edirdi. 1918 il may ın 28-də A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin yaradılması elan edildikdən sonra, Borçalı mahalının əhalisi ö z müqəddəratını təyinetmə hüququ əsasında Azərbaycana birləşmə k haqqında məsələ qald ırdı. Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku məti Borçalı qə zasının Borça lı və Yekaterinenfeld polis sahələrin i bütünlüklə, Lori və Trialet in isə bir h issəsini öz əra zisi hesab edirdi. Bu əra zilə r etnostrateji və iqtisadi ba xımdan böyük əhə miyyətə ma lik id i. Qa za xdan Qa rsa və Batuma çə kilməsi nəzə rdə tutulan də mir yol xətti Azə rbaycanın Qara dənizə ç ıxışını tə min et məli idi. Lakin Gü rcüstan hökuməti onu dəstəkləyən alman qoşunlarının Borçalın ı tutmasından istifadə edərək, buranı öz hakimiyyətinə tabe etdi. Borçalı əhalisi həmin dövrdə alman qoşunlarına və gürcü idarəçiliyinə etirazını bild irir, A zərbaycanla birləşməyə can atırdı. Almanlar, sonra isə türklər Cənubi Qafqazı tərk etdikdə Borçalı Gü rcüstan Respublikasının hakimiyyəti altında qaldı. Ermənilər bu vəziyyətdən istifadə edib, Aleksandropol (Gü mrü) qəzasını tutdular və Borçalının hüdudlarına çatdılar. Onlar işğalçılıq siyasətini davam etdirərək Borçalı torpaqlarını da ələ keçirmək üçün Gü rcüstanla müharibəyə başladılar. Be ləliklə, tarixi A zərbaycan torpağını ələ keç irmə k uğrunda iki qonşu respublika öz a rala rında müharibəyə başladılar (ba x Ermənistan-Gürcüstan müharibəsi). İngilislərin fəa l müda xiləsi ilə müharibə 1918 il de kabrın 31-də dayandırıld ı, 1919 il yanvarın 9-17-də Tiflisdə Ermən istan-Gürcüstan konfransı keçirildi. Konfransın qərarına əsasən, Borçalın ın şimal h issəsi Gü rcüstana, cənub hissəsi Ermənistana verildi, Lori isə neytral zona elan olundu. Danışıqlar prosesində Borçalının tarixi sahibi olan a zərbaycanlıların mənafeyi tapdalandı. Loridə yaşayan azərbaycanlıların və ziyyəti ağırlaşdı. Ermənistanın Türkiyəyə qarşı başladığı müharibənin (bax Ermənistan-Türkiyə müharibəsi (1920)) gedişində türk qoşunları 1920 ilin sentyabrında Gü mrünü və Qarakilsəni tutaraq, Lori neytral zonasına yaxınlaşdı.
284
Ermənistanla Gü rcüstan arasında bağlanmış 13 noyabr müqaviləsinə görə, gürcü qoşunları Lori neytral zonasına daxil oldu. Noyabrın 29-da Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra, bu dəfə Sovet Rusiyasının kö məyindən istifadə edən ermən ilərin Lori uğrunda mübarizəsi gücləndi. 1921 il fevra lın 11-dən 12-nə keçən gecə Lorinin ermən i kəndlilərinin q iya mı təşkil o lundu, gürcü qoşunları Borça lıdan çıxa rıldı. 11 -c i qırmızı ordunun köməy i ilə Gü rcüstanda da sovet hakimiyyəti quruldu. Sovet Rusiyası Lori neytral zonasının taleyin i hə ll et mə k üçün ə lverişli imkan əldə etdi. Rusiya Ko mmunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkə zi Ko mitəsi Qa fqaz bürosunun 1921 il 7 iyul tarixli q ərarı ilə Lo ri neytral zonasının bütün ərazisi Ermənistan SSR-ə verildi. Gü rcüstanla Ermənistanın sərhədini müəyyənləşdirən 1921 il 6 noyabr bəyannaməsinə əsasən, Lorin in Ermənistan SSR-ə verilməsi təsdiqləndi. Be ləliklə , tarixi Azə rbaycan ərazisi o lan Bo rçalı mahalı Ermənistanla Gü rcüstan arasında bölüşdürüldü. Gürcüstanın tərkibində qalan Bo rçalı torpaqları qəza adı ilə idarə olunurdu. Onun əra zisi 2655 k v. k m idi. Bu, tarixi Borça lı d istansiyası torpaqlarının 31,3% -ni təşkil edirdi. 1929 ildə, nəhayət, Gürcüstan SSR tərkib indəki Borçalı qə zası da ləğv olundu. Onun ərazisində Borça lı (1950 ildən Marneuli), Lüksemburq (Boln isi), Başkeçid (Dman isi) rayonları yaradıldı. Beləliklə, çar Rusiyası və Sovet Rusiyası dövründə yeridilmiş məqsədyönlü siyasət nəticəsində azərbaycanlıların qədim Borçah mahalı etnik-ərazi vahid i kimi tarix səhnəsindən silindi və A zərbaycanın təsir dairəsindən çıxarıldı.
А.М., Район Тифлисско – Карсско – Эриванской железной дороги в экономическом и коммерческом отношениях, Тифлис, 1897; Ерицов Е.Д., Экономический быть государственных крестбян Борчалинского уезда: Материалы для изучения экономического быта государственных крестьян Закавказского края, т.VII, Тифлис, 1887; Обозрение Российских владения за Кавказом, ч. II, 1836; Щепотьев А., Доклад о спорных Кавказских территориях, на которые имеют права самоопределившиеся азербайджанские тюрки: Изв. АН. Азерб. ССР, (серия истории, философии и правва), 1990, № 2.
Parlamentinin xüsusi qərarına (bax Xaricə təhsil almağa göndərilən azərbaycanlı tələbələr haqqında qərar) əsasən dövlət hesabına ali təhsil almaq üçün xaricə göndərilmiş tələbələrdən biri. Gəncə (Yelizavetpol) ali ibtidai məktəbin i bitirmiş, orada müəllimlik etməklə yanaşı, 3 il İstanbul Universitetinin hüquq şöbəsində oxu muşdur. Parlamentin 1919 il 1 sentyabr tarixli qərarına əsasən hüquq sahəsində təhsilini dava m etdirmə k üçün Paris Universitetinə (Fransa) göndərilmişdir. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xaricdə dövlət hesabına təhsil a lan a zərbaycanlı tələbələ rin vəziyyətini öyrənən Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923-25 illər üçün məlu matında Bosnalızadənin təhsilinin bitməsinə 6 ay qaldığı göstərilirdi. Sonrakı taleyi barədə məlu mat aşkar olun mamışdır. BÖYÜK BRĠTANĠYA, ABġ, ĠSVEÇRƏ, ĠTALĠYA VƏ POLġA HÖKUMƏTLƏRĠ YANINDA DĠPLOMA - TĠK NÜMA YƏNDƏLĠKLƏRĠN TƏS ĠS EDĠLMƏS Ġ HAQQINDA QƏRAR - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətin in xarici dövlətlərdə diplo matik nü mayəndəliklər açmaq barədə qərarı. 1920 il yanvarın 7-də qəbul olun- muşdur. Həmin qərara əsasən adları çəkilən ölkələrin höku mətləri yanında Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin dip lo matik nümayəndəlikləri təsis olunur, xarici işlər nazirinə bu vəzifələrə namizəd ləri müəyyənləşdirmək və nü mayəndəliklərin saxlan ması üçün müvafiq xərclərin s metasını hazırlay ıb təqdim etmək tapşırılırd ı.
Xəzə r hövzəsi siyasətinə xid mət edən əks-kəşfiyyatı. Qafqa z regionunun, xüsus ən də Bakının B.Britaniya höku mət inin siyasətində önəmli yer tutması ilə əlaqədar B.Britaniya ə ks-kəşfıyyatı 1917-21 illərdə ardıc ıl, intensiv fəaliyyət göstərirdi. Bakın ın ələ keçirilməsində alman-türk blo kunu qabaqlamaq və Xəzər hövzəsində nəzarətə sahib olmaq məqsədilə B.Britaniyamn xüsusi hərbi ekspedisiyası ilə yanaşı, kəşfiyyat xid məti də sistemli və məqsədyönlü iş aparırdı. B.Britaniya xüsusi xid mətinin Şərq üzrə ixtisaslaşmış təcrübəli əməkdaşlari dip lo matik nü mayəndə, sənaye şirkətinin əməkdaşları, iqtisadi müşavirlər kimi Bakıda xüsusi missiyalar həyata keçirird ilər. Ronald Mak-Donell, Edvard Noel, Pay k, Stoks, Qolde mit, Klaterbek, Ueyn və b. daha geniş fəaliyyət göstərmiş, B.Britaniya höku mətin in Şərq, Qafqa z siyas ətinin formalaşdırılmasına xid mət etmişlər. B.Britaniya əks-kəşfiyyatı 1917 ilin sonundan ingilis hərbi h issəsinin Qafqaza gəlişi üçün əlverişli şərait yarat maq yönündə iş aparır, Denstervil missiyasının Bakıya gəlmək vasitələrini işləyib hazırlayırd ılar. B.Britaniya kəşfiyyatçıları höku mətə tövsiyələrində müsəlman əhalisinin əhvali-ruhiyyəsinin nəzərə alın masına önəm verir, bu məsələnin əhəmiyyətsiz sayılmasını B.Britaniyanın Hindistanda və Mesopotamiyada yeritdiyi siyasətlə uyğun gəlmədiyin i qeyd edirdilər. B.Britaniya kəşfıyyatçılarının Petroqrad-Bakı-Yekaterinodar-Tehran səfərləri, Bağdad- Dehli-London yazış mala rı, müntəzə m mə lu matla rı, mə xfi agentlərə konkret göstərişləri ing ilislərin Qafqaz-Xəzə r hövzəsi siyasətini istiqa mətləndirirdi. İngilis kəşfiyyatının 1918 ilin yazından etibarən Bakıdakı vəziyyət haqqında əhatəli məlu matları B.Britaniya missiyasının Qafqazda əməkdaşlıq edə biləcəyi siyasi qüvvələri müəyyənləşdirməyə yardım göstərirdi. B.Britaniya əks- kəşfiyyatı Britaniya hərbi missiyası Qafqazı tərk edənədək bölgədə fəa l iş aparmışdır. Əd .: Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasib ətlər sistemində (1918-1920-ci illər), B., 1993; Əhmədova F., Azərbaycan Xalq Cümhuriyy ətinin siyasi tarixində Böyük Britaniyanın yeri, "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tarixinin aktual problemləri" beynəlxalq elmi sessiyasının materialları, B., 5 may 2003; Первая Азербайджанская Республикак: история, события, факты англо- азербайджанских отношений, Б.,1998.
|