Xələfli A. A

 
İkinci hissə 
QRAVİ KƏŞFİYYAT 
Qravi kəşfiyyat ərazinin geoloji quruluşunun öyrənilməsində, 
faydalı qazıntıların kəşfiyyatında və axtarışında istifadə olunan 
Geofiziki üsuldur. 
Qravimetrik tədqiqatların əsas məqsədi Yerin formasını, onun 
daxili quruluşunu, peyk və raketlərin hərəkətinin trayektoriyasının 
təyini və bir çox naviqasiya məsələlərinin həllində geniş istifadə 
olunur. 
Qravi kəşfiyyat üsulundan həm regional, həm də dəqiq 
geoloji tədqiqatlarda: neft və qaz saxlayan strukturların, dəmir filizi, 
sulfid və faydalı qazıntıların axtarışında və nəhayət dağ-mədən 
geoloji işlərində geniş istifadə olunur. 
Qravi kəşfiyyat sərbəstdüşmə təcilinin nisbi dəyişməsini, 
qravitasiya potensialının törəmələrini təyin etməklə qravitasiya 
sahəsinin anomaliyasını ayıraraq, onları geoloji cəhətdən izah edir. 
Qravimetrik kəşfiyyatın səmərəli istifadə olunması mühitin fiziki 
geoloji modelinin yaradılması, onun dəqiqliyi və qravi kəşfiyyat 
işlərinin müfəssəlliyi(səlisliyi) ilə təyin edilir. 
X Fəsil 
QRAVİ KƏŞFİYYATIN NƏZƏRİ ƏSASLARI 
§39. Ümumi çazibə qanunu və qravi kəşfiyyatın fiziki əsasları 
Qravi kəşfiyyat üsulunun nəzəri əsasını XVII əsrdə İsaak Nyuton 
tərəfindən kəşf olunan ümumdünya Cazibə qanunu təşkil edir. Qanun 
belə ifadə olunur: Əgər m
1
və m
2
kütləsinə malik olan nöqtəvi yüklər 
q məsafəsində yerləşibsə, bu kütlələr bir-birini qarşılıqlı Ğ qüvvəsi 
ilə cəzb edəcəklər. Bu qüvvə kütlələrin mərkəzini birləşdirən düz xətt 
boyunca yönəlir və kütlələrin hasili ilə düz, aralarındakı məsafənin 
kvadratı ilə tərs mütənasibdir.
downloaded from KitabYurdu.org

---

128 
2
2
1
r
m
m
G
F

Burada, G cazibə sabitidir; beynəlxalq vahidldr sistemi VS-də 
G=66,73

10

m
3
(kQs
2
) Yer səthində olan bütün cisimlərin Yerlə 
qarşılıqlı təsirdə olduğu bu qanuna tabedir. 
Hər hansı bir cismin kütləsi havada onun həcminin V sıxlığına, 
vurma hasilinə bərabərdir. m
1
=V
1
•

1
Yer qabığında yerləşən geoloji cismin (kutlənin) sıxlığı sıfra 
bərabər deyil. Buna görə də bu və ya digər geoloji cismin (kutlənin) 
tərəfindən yaranan cazibə anomaliyasını təyin etdikdə, bu kütləni 
özündə yerləşdirən və sıxlığa malik olan mühitin cazibə qüvvəsinə 
təsirini nəzərə almaq mütləq lazımdır. əgər kütləni özündə 
yerləşdirən mühitin sıxlığını 

ο
ilə işarə etsək və cismin (kütlənin) 
sıxlığı 

1
olsa, onda cazibə anomaliyası qalıq (artıq) kütlə tərəfindən 
yaradılacaqdır. 
m
1
=V
1
(

1
-

ο
) 
(

1
və 

ο
cismin və cismi özündə yerləşdirən mühitin sıxlığıdır. 
Bunların fərqinin həçmə vurulmasına cismin qalıq (art) kutləsi 
deyilir. Qalıq sıxlıq həm müsbət, həm də mənfi ola bilər, bu cismin 
(kutlənin), yaxud cismi özündə yerləşdirən mühitin sıxlığın çox və ya 
az olmasından asılıdır. Ona görə də ağırlıq qüvvəsinin yaratdığı 
anomaliya ya mənfi, ya da müsbət ola bilər. 
1-ci misal. Qabarıq qırışıqlığın nüvəsi böyuk sıxlığa (

1
) 
malik əhəng daşlarından ibarətdir, yerləşdiyi mühitin sıxlığı (

ο
) az 
sıxlığa
downloaded from KitabYurdu.org

---

129 
Şəkil
41
. Qravitasiya anomaliyasına misal. Artıq kütlə; a-müsbət, b-mənfi 
1-qum dənəcikli gilli süxur 2-əhəng daşları. 
malik külli qum daşlarından ibarətdir (şəkil 40a). Qalıq sıxlıq(

1
-

ο
) >0, ona görə də qalıq kütlə» m
1
=V
1
(

1
- 

ο
)> 0 müsbət qiymətə 
malikdir və Yerin səthində bu cisim müsbət cazibə anomaliyası 
yaradaçaq. 
2-ci misal. Tədqiqat aparılan ərazidə duz günbəzi var, mərkəzi isə 
daş duzdan ibarətdir. 
Duz killi qumdaşları süxurlarının içərisinə soxulubvə bunun sıxlığı 

0
duzun sıxlığından böyükdur. Belə halda artıq sıxlıq ((

2
-

0
) > 0 
olaçaq artıq kutlə də m
2
=V
2
((

1
-

0
)< 0 həmçinin mənfi olaçaq Yer 
səthində həmin günbəz üzərində mənfi (əks) cazibə anomaliyası 
yaranaçaq (şəkil 41b). Beləliklə, məlum oldu ki, qravi kəşfiyyat 
üsulunun əsası süxurların, filizlərin və qeyri-filiz kütlələrinin 
sıxlığının bir-birindən fərqli olması ilə əlaqədardır.