Xələfli A. A

Cədvəl 6. 
süxurlar 
sıxlıq q/sm
3
Məsaməllik 
c 
Quru 
halda 
su ilə doymuş 
halda 
Torpaq 
Qum 
Qum daşları 
Gil 
Gilli şistlər 
Əhəngdaşları 
Tabaşir
Dolomit 
0,75-2.00 
1,37-1,81 
1,60-2,63 
1.06-2,37 
2,56-2,85 
1,51-2,60 
1,53-2,22 
2,33-2,68 
1,40 - 2,40 
1,85 - 2,15 
2,00 - 2,77 
1,59 - 2,48 
1,95 - 2,85 
1,80 - 2,65 
1,96 - 2,40 
2,63 - 2,68 
20 - 70 
30 - 65 
0 - 51 
10 - 63
0 - 45 
0 - 38 
18 - 43 
5 - 10 
downloaded from KitabYurdu.org

---

139 
Mərmər 
Anhidrid 
Gips 
Daş duz 
2,65-2,86 
2,90-2,96 
2,20 
2,10 
2,66 - 2,86 
- 
- 
- 
0 - 5 
- 
- 
- 
Süxurların sıxlığlnı onların yerləşdiyiyerdə təyin etmək üçün 
radioaktiv üsuldan istifadə edirlər. Bundan başqa, sıxlığı qravitasiya 
üsulu ilə quyularda təyin edirlər. 
§44.Qravitasiya anomaliyasının geoloji təbiəti və qravi kəşfiyyat-
ın istifadə olunma sahəlari 
Yerin 
qravitasiya 
sahəsi onun daxili quruluşundan, 
formasından və Yer qabığının bircinsli olmayan mürəkkəb tərkibin-
dən asılıdır. Birinçi yaxınlaşmada hesab edirlər ki, Yer qabığı üç 
hissədən ibarətdir:çökmə, qranit və bazalt layından ibarətdir. Bunlar 
da müxtəlif sıxlığa malikdir. Çökmə laylar üçün sıxlıq 2.4 q/sm
3
, 
qranitoid 2.7 q/sm
3
(Konrad layının sərhəddi K), bazalt üçün 2.9 
q/sm
3
-dir. (Maxaroviçiç layının sərhədi M).
Bundan altda Yer qabığının altındakı kütlə (üst mantiyanın 
maddələri) sıxlığı 3.3 qsm
3
təşkil edir. Hər bir qatda maddənin sıxlığı 
sabit qalmır, dəyişir. Bu isə Yer qabığının üst qatlarında geoloji 
hədəflərin olması ilə əlaqədardır. Bu hədəflər ya böyük, ya da kiçik 
sıxlıqlı olurlar, öz növbəsində qravitasiya anomaliyası yaradır. Bu 
anomaliyaların qiyməti və forması sıxlığın çoxluğundan, geoloji 
hədəfin ölçülərindən, yerləşdiyi dərinlikdən və formasından çox 
asılıdır. Bu da imkan verir ki, ərazidə geoloji xəritəalma, tektonik 
rayonlaşma və faydalı qazıntıların axtarışı üçün qravi kəşfiyyat işləri 
aparılsın. 
Qravimetrik planalma geoloji xəritəalmada intruziyaların, qra-
nit kütləsinin, çökmə süxurlar altında qalan ultraəsasi massivlərin 
sərhədlərini müəyənləşdirir. Çökmə süxurlar ilə üstü basdırılmış ağır 
süxurların çıxıntılarının izlənməsinə və aşkar edilmasinə kömək edir. 
Əsasi və ultraəsasi süxurların intruziyaların artıq sıxlığa malik olmaları 
ilə fərqlənirlər, Yerin səthində bunlar üzərində müsbət qravitasiya 
anomaliyası yaranır, turş intruziyalar (qranitlər) metamorfik süxurlar 
downloaded from KitabYurdu.org

---

140 
içərisində isə sıxlığın azalması qeyd olunur və bu süxurlar üzərində 
mənfi qravitasya anomaliyası müşahidə olunur. 
Tektonik rayonlaşmada qravi kəşfiyyat üsulu qırışıqlıq
sahələri platforma sahələrindən ayırmağa imkan verir, cünki 
qravitasiya sahəsi bu sahələr üzərində kəskin sürətdə dəyişir. 
Qırışıqlıq sahə regional mənfi anomaliya yaradır. Bu anomaliyanın 
amplitudu bir neçə yüz milli qal qiyməti ilə təsvir olunur. Bu prosəs 
Yer qabığının qalınlığının artması ilə izah olunur. Qırışıqlıq 
sahələrdə böyük sıxlığa malik olan Yer qabığının alt layları daha 
dərinlərə batmış olurlar. 
Platforma sahələrində sərbəstdüşmə təcilinin orta qiyməti normal 
qiymətə yaxın olur. Belə şəraitdə lokal (müəyyən hüdudda) kiçik 
amplitudlu anomaliyalar müşahidə olunur, buda 5-10 milli qaldan 
artıq olmur. 
Platforma 
sahələrində anomaliya başlıca üç dəlillə 
əlaqədardır: 1. Çökmə süxurun quruluşu, tərkibi və qalınlığı; 2. 
Fundamentin üst relyefi; 3. Fundamentin tərkibi. 
Qravimetrik planalma Yerin dərin qatlarının quruluşunu və 
neft-qaz yataqlarının axtarışında və kəşfiyytında geniş istifadə olunan 
üsullardandır. Bu onunla izah olunur ki, neft yataqlarına malik olan 
strukturalar böyük əraziyə və müxtəlif sıxlıqlara malikdir. Duz 
günbəzləri belə strukturalara misal ola bilər. Bu duz künbəzi intru-
ziysı yüxarıda yerləşmiş layı yarır və qismən onu yuxarı qaldırır. Duz 
künbəzinin qanadlarında neft və qaz saxlayan kollektorlar olurlar. 
Daş duz künbəzinin sıxlığı (2q/sm
3
) daxil olduğu süxurun 
sıxlığından az olur (2.2—2.4 q/sm
3
), ona görə də duz künbəzləri 
kiçik qiymətli qravitasiya sahəsi ilə təsvir olunur. Belə qravitasiya 
minimumu 20-30 mQal qədər olan ərazi Xəzər dənizi düzənlyində 
(ovalığında) və geoloji əyalətlərdə rast gəlinir. 
Qravimetrik kəşfiyyatda nisbətən asan aşkar olunan antiklinal 
qırışıqlı strukturlardır. Bu strukturlarda layların baş-başa gələrək 
qübbə şəklində qalxması nəticəsində bura neft-qaz yataqları üçün 
əlverişli struktura çevrilir. Mürəkkəb antiklinal qırışıqlı ərazilərdə 
yataq qanadlarda da ola bilər. Antiklinal qırışıqlı ərazidə qravitasiya 
downloaded from KitabYurdu.org

---

141 
anomaliyasının maksimal qiyməti qeyd olunur; Belə strukturlar 
qalxım kimi özünü göstərir, deməli, böyük sıxlığa malik olan 
süxurlar səthə daha yaxın olurlar. Ançaq təbiətdə antiklinal qırışıqlar 
özlərini minimal qravitasiya anomaliyası kimi göstərir. Bu o vaxt ola 
bilir ki, sıxlığı çox olan layın qalınlıqı az olsun, Bundan başqa belə 
hal o vaxt müşahidə edilir ki, süxurda çatların miqdarı artır və yaxud 
fatsiyaların sıxlığının azalması baş verir. Belə strukturlardan misal 
üçün Abşeron yarımadasını və Xəzər çökəkliyinin strukturunu 
göstərmək olar. 
Filiz yataqlarının və faydalı qazıntıların axtarışında son 
vaxtlar qravimetrik kəşfiyyat geniş istifadə olunmağa başlayıb. Qravi 
kəşfiyyatı dəmir filizinin, xromit kütlələrinin, mis, nikel, qurğuşun, 
almaz və s. yataqların axtarışında da geniş istifadə olunmağa 
başlanıbdır. Filiz yataqlarının və filiz kütlələrinin axtarışında, əsasən, 
onun formasını, ölçülərini və yaratdığı anomal sıxlığı nəzərə almaq 
lazımdır. Belə hədəflər, bir qayda olaraq, böyük qradiyentə, nisbətən 
böyük olmayan özünəməxsus müsbət anomaliya yaradır. 
Qravimetrlə sərbəstdüşmə təcilinin qiymətinin dəqiq təyin 
olunması qravimetrik planalmanın geoloji məsələlərin həllində geniş 
istifadə olunması imkanını artırdı.