İslam səNƏTİ

Lüğətcə:
Əyyami-səb’ə: Həftə.

Müqtəza: Lazımlı.

Dalayil: Dəlillər.

Ruzişənbə: Şənbə günü.

Zühəl: Saturn (səyyarə).

Quşluq: Səhər və günorta arası.

Müştəri: Yupiter (səyyarə).

Öylə: Günorta.

Şəms: Günəş.

İkindi vaxtı: Günortadan günbatana qədər dövr.

Beynəssəlatın: İki namaz arası.

Zöhrə: Venera (səyyarə).

Ütərid: Merkuri (səyyarə).

Qəmər: Ay.

Müttəliq: Aid.

Ziraət: Kənd təsərrüfatı.

Mərəmmət: Tə’mir.

Nakəs: Mürüvvətsiz, alçaq.

Bəxil: Xəsis, paxıl.

Məcərrəb: Təcrübəli.
Əhli-daniş: Elm adamı.

Rağib: Rəğbət göstərən.

Xeyrəndiş: Xeyirxah.

Bədxu: Pis xasiyyətli.

Dər bəyani-sifət: Xüsusiyyətin izahı, bəyanı.

Nəhs: Üğursuz.

Mizac: Xasiyyət, təbiət.

Atəş: İsti.

Sə’d: Xoşbəxt, uğurlu.

Bad: Hava.

Sərd: Soyuq.

Xoşk: Quru.

Ləvn: Rəng.

Siya: Qara.

Bürucat: Bürclər.

Vəch: Yol, vasitə.

Ruzi-yekşənbə: Bazar günü.

Təəllüq: Aiddir.

Miyaneyi-do nama: İki namaz ortası.

Filcümlə: Ümumiyyətlə.

Müsərahət: Səmimilik.

Xeyirəndiş: Xeyirdüşünən, nikbin.

Məşriq: Şərq.

Ruzi-düşənbə: Birinci gün.

Axıri-ruz: Günün axırı.

Cah: Mənsəb, vəzifə.

Çıqara: Fəqir, yoxsul.

Xak: Torpaq.

Ab: Su.

Tər: Yaş.

Ruzi-seşənbə: Çərşənbə axşamı.

Bünyad: Təməl; kök, əsil.

Xunxar: Qaniçən, qəddar.

Ətrak: Türklər.

İbtida: Başlamaq.

Aviyəti-qəsdi-hərb:

Şüru: Başlama, işə girişmə.

Müsalihə: Bir-biri ilə sülh bağlama.

Əhlüllah: Allah əhli, dindar.

Fazil: Fəzilətli gözəl əxlaqlı.

Mütəlləyin: Yumşaq.

Müctəzəc:

Anciliyən: Onun kimi.

Ruzi-pəncşənbə: Cümə.

Ələssəbah: Səhər.

Bəğayət: Nəhayətdə.

Əhli-elm: Alimlər təbəqəsi.

Dana: Bilikli, alim.

Abid: İbadət edən.

Gərm: İsti.
Aləti-hərb: Silah.

Sə’di-əkbər: “Böyük uğurlu ulduz” (Müştəri ulduzu).

Əsfcər:
Fazil: Fəzilətli, əxlaqlı.

Müdərris: Müəllim.

Kəc: Nəhs.

Xəvanin: Xanlar.

Quyəndə: Deyən-söyləyən.

Mütrib: Çalğıçı, rəqqas, yüngül adam.

Fasiq: Pis işlər görən.

Fəvva:

Nədim: Təlxək.
(Əbri Xacə ibn Adil tərəfindən hicri 864-cü (m.t. 1459-cu) ildə qələmə alınmış nücuma dair elmi əsərdən bir fəsil)



CƏDVƏL ƏL-BÜRUC (Bürclərin cədvəli). Bürclər: Həməl (Qoç), Sövr (Buğa), Cövza (Ekizlər), Səratan (Xərçəng), Əsəd (Şir), Sünbülə (Qız), Mizan (Tərəzi), Əqrəb (Əqrəb), Qövs (Oxatan), Cədi (Oğlaq), Dəlv (Dolça), Hut (Balıq).

ŞE’R
Allah buyurdu: “Biz bir məcnun şairə görə tanrılarımızı tərk etməliyik?” -- dedilər. (Qur’an, Əs-Səffat, 37/36)

Haqq Təala buyurdu: “Şairlərə yalnız yol azmışlar uyar! Məgər görmürsənmi ki, onlar vadilərdə sərgərdan gəzib dolaşırlar? Onlar dedikləri şeylər əsasən yalandan ibarətdir” (Qur’an, Əş- Şüara, 26/224-226).

Burada söz saray şairlərindən gedir, onların işi birisini mədh edib, digərini əbəs yerə həcv etməkdir, dünyəvi mahiyyətli nəzm əsərləri yazmaqdır.

Əndəlusun məşhur sufi şeyxi İbn əl-Ərəbi (q.s.) Məkkədə ziyalı və nüfuzlu adamlarla tanış olmuşdu. Onların arasında ona qarşı ən çox hörmət göstərən adam Əbu Saca və onun savadı və dindarlığı ilə tanınmış bacısı olub. Bu adamın həm çox gözəl, həm də təqvalı, mərifətli bir qızı var idi. Bu tanışlıqdan sonra İbn Ərəbiyə ilham gəlmişdi və o, bunun nəticəsində, “Tərcüman əl-Əşfaq” divanını yazmışdı. Üləmalar, din alimləri bu şe’rləri oxuyandan sonra İbn Ərəbini tənqid etdilər, onların həddən artıq şəhvani və dünyəvi olduğunu bildirdilər. Buna görə şeyxin dostları tə’kidlə ondan xahiş etmişdilər ki, o, özünü müdafiə etmək üçün bir şərh yazıb bu ədəbi əsərlərin müsəlman ədəbinə zidd olmadığını sübut etsin. O, öz şərhində yazırdı ki, mən Məkkəi-mükkərəmdə çoxlu dəyərli, mədəni və səxavətli adamlarla tanış oldum... bu şeyxin bir bakirə qızı var idi. Onun çox cazibəli üzü var idi, adı isə Nizam olub. O, həm oxumuş, bilikli və həm də dinli, imanlı bir qız olaraq bu müqəddəs torpaqların müdriklərinin ən müdriki idi...

Bizim evdə tanınmış sovet şərqşünası A.Y.Krımskinin rusca yazdığı,1981-ci ildə, Bakıda, “Elm” nəşriyyatında çıxmış, “Nizami və onun müasirləri” kitabı var. Onun fikrinə görə Bakı alimlərinin Nizami Gəncəvinin nəsəbi haqqında yazdıqları fikirlərin əksəriyyəti səhv və yanlışdır.

Nizamının tam adı budur -- Şeyx Nizaməddin Əbu Məhəmməd İlyas İbn Yusif İbn Zəki İbn Müəyyəd Gəncəvi. Yə’ni ki, şəxsi adı (ism) İlyas, oğlunun adı (künyə) Məhəmməd, atasının adı Zəki, babasının adı Müəyyəd, doğulduğu yer (nisbə) Gəncə, ləqəbi Nizaməddin, şe’rlərində istifadə etdiyi təxəllüsü Nizami və sufi təriqətində məqamı, rütbəsi şeyxdir.

Nizaminin öz əsərlərində yazdığı kimi onun anası Rəisə, kürd qızı olub. Fəqət, atasının əslinin nə olduğu haqqında qəti’ bir fikir söyləmək olmur. Onun atasının türk olması haqqında söylənilən fikirlər isə heç bir şeylə əsaslandırılmayıb. Nizaminin tam adında işlənilən isimlərin heç biri türk adları olmayıb, hamısı ərəb mənşəlidirlər – İlyas, Məhəmməd, Yusif, Zəki və Müəyyəd. Deyilənə görə kürdlər arasında ərəb adlarını götürmək adəti var.

Nizami valideynlərini hələ kiçik yaşında itirmiş və onu boya-başa çatdıran kürd dayısı Xoca Ömər olub. Tarixçilərə görə baş şəhəri Gəncə olan Aranın hakimiyyəti uzun müddət ərzində kürd sülaləsi Şəddadların əlində olub. Sonradan, Nizaminin yaşadığı dövrdə, hakimiyyət Atabəylərin, türk sülaləsinin əlinə keçib.

Bakıda çıxan başqa bir kitabda bir yerli müəllif yazır ki, türk ruhunu Nizamiyə aşılayan onun anası olub. Krimski bunu rədd edib deyir ki, Nizaminin özünün yazdığına görə onun anası əsli-nəsəbli kürd qızı olub.

Bu rus şərqşünasının yazdığına görə o vaxtlarda Cənub Qafqazın bütün şəhərlərinin əhalisi farsdilli xalqlardan təşkil olunmuşdu – fars, tat, kürd və talışlardan. Qafqazda həmçinin türk köçəri tayfalar da yaşayıb, ancaq, heyvandarlılıqla məşğul olduqlarından, onların yurdları şəhərlər deyil, dağlar, yaylalar olub. Məsəl üçün, Nizami yaşadığı zaman yazılan bir kitab, “Nüzhət əl-Məcalis”, o dövrdə, Gəncə, Aran, Şirvan və Azərbaycan (Təbriz və onun ətrafı) ərazilərində yaşayıb, yaradan yüzdən çox şairlərdən bəhs edir. Onların hamısı farsdilli olublar və, orada, bir nəfər də olsa türkcə yazan şairin adı çəkilməyib.

Abbasqulu ağa Bakıxanovun yazdığına görə türklərin dağlardan enib şəhərlərə axışması XVIII əsrdən sonra olub.

Rusiyanın arxiv sənədlərinə görə ruslar Bakını tutanda şəhər nüfusunun sayı 8 min olub və bunların tamamı tatdillilərdən təşkil olunmuşdu.

Bu səbəbdən Nizaminin atasının türk əsilli olma ehtimalı çox azdır.

Dərbəndin hakimi (Nizami onu Iran şahına oxşadaraq “Dərbəndin Darası” adlandırırdı) qıpçaq qızını kəniz kimi şairə hədiyyə etmişdi. Şair, ona görə bu, birinci, arvadından olan oğlunu, Məhəmmədi, əsərlərində “türkzad” deyərək adlandırmışdı. Fars dilində “türkzad” sözünü, adətən, fars atanın türk qızından olan oğlu üçün işlədirlər.

Nizaminin öz yazdığına görə onun əslikar ata yurdu Qum şəhəri olub. Sonradan, atası oradan köçmüş və Gəncəyə yerləşmişdi. Dünya şərqşünaslarının əksəriyyətinin fikrinə görə Nizamı “Qum” deyəndə Tehrandan cənubda yerləşən məşhur Qum şəhərini nəzərdə tuturdu. Ancaq, bizim bir alimimiz başqa bir mülahizə yürüdüb deyib ki, o, Kirovabadın (Gəncənin) ətrafında dolaşanda orada Qum adında bir kənd tapıb. Onun fikrinə görə Nizaminin ata yurdu bu kənd olub və adından göründüyü kimi bu türkdilli adamların yaşadığı yer olub.

Krimski bu mülahizəni də qəbul etməyib. O yazır ki, türk dilindəki “qum” sözünün yazılışında “vav” hərfi yazılır, halbuki, Nizaminin əsərlərinin əlyazmalarında bu sözdə “vav” hərfi yoxdur və buna görə, o, “Qom” (farsların təlləfüzündə olan) kimi oxunmalıdır. Bütün təzkirə kitablarında yazılana görə Nizaminin ata yurdu, vətəni elə bu, İranın Qum şəhəri olub.

Krımski yazır ki, Bakı alimləri Nizamini, zorla, hər cür fəndlə, türkləşdirmək, onun türkdilli bir adam olduğunu sübut etməyə çalışırlar, ancaq bunu heç bir şeylə, heç bir dəlillə, sənədlə əsaslandıra bilmirlər. Nizaminin türk dilini bilən adam olması müddəası heç bir sənəd vasitəsi ilə sübut olunmayıb. Onlar “Leyli və Məcnun”un müqəddiməsini tərcümə edəndə bə’zi sözləri təhrif edib, deyirlər ki, şair Şirvanşah padşahına bu əsərin türkcə yazılmasını təklif edib. Və, quya, sonradan padşah Nizamiyə cavab məktubu yazaraq deyib ki, türk dilində yazma, farsca yaz. Krimski deyir ki, əslində, əsərdə “ türk dili” (zəbane-torki) ifadəsi yazılmayıb “türkəsayaq” (torkane-soxən) ifadəsi işlənmişdi. Şirvanşah yazıb demək istəyirdi ki, bizim sədaqətimiz türklərinki kimi deyil, bizim danışığımız türklərinki kimi deyil.

Bizim dilimizdə “türkün sözü” ifadəsi var ki, bu da türklərin danışığının sadədil, bə’zən də kobud və ədəbsiz olduğunu bildirir. Fars ədəbiyyatında, Nizaminin və Xaqaninin əsərlərində, həmçinin, türk sözünü həm pis mə’nada (qəddar, zalım, çapıb-talayan, avam, quldur, köçəri, danışığını və ədəb qaydalarını bilməyən adam) və həm də yaxşı mə’nada (ağbəniz, girdə sifət, yaraşıqlı adam) işlənilirdi.

Şirvanşah hökmdarı bu sözləri deyərkən, əsərin kobud, avam adamlar üslubunda deyil, kübar adamlara yaraşan, şaha, saraya layiq şəkildə yazılmasını istəyirdi.

Bizim alimlər deyirlər ki, şah ona əmr etdi və şair onun əmrinə tabe’ oldu. Halbuki, şirvanşah Aranın başçısı olmayıb, başqa bir dövlətin şahı olub. Ondan başqa Nizami maddi cəhətdən müstəqil adam olub, sufi təriqətinin şeyxi olub, azad adam olub, saray adamı olmayıb. O vaxt yazıçılar ittifaqı, nəşriyyat, mətbəə, yazıçının yazdığını tənzim edən və ya qadağan edə bilən bir idarə olmayıb ki, təzyiq edib, zorla, onu nəyi-necə yazmağa məcbur etsinlər. O vaxtlar ədiblər indikindən çox-çox daha azad idilər. Məşhur təzkirəçi Dövlət-şaxın yazdığına görə Nizami kəramət sahibi, övliya sifət fərd idi. Ona görə Atabəy, hökmdar, Nizaminin dini məqamına dərin hörmət bəsləyərək, onunla görüşəndə, ehtiramla, əlindən öpürdü.

Deyilənə görə Nizami vaxtını üzlətdə keçirməyi tərcih edirdi, elə ki, hətta, şahlar da onun bu həyat tərzinə hörmət göstərirdilər. Məsəl üçün, Qızıl Arslan onu öz sarayına, qonaqlığa də’vət edəndə, şairə lazımlı hörmət göstərməkdən ötrü nökərlərinə, bütün içkinin, şərabın, musiqiçilərin və rəqqasələrin məclisdən yığışdırılmasını əmr etmişdi.

Görkəmli alim B.Çobanzadə yazır: “Türk dilinin saraya, ədəbiyyata, cameyə, mədrəsəyə, təkyəyə və əlhasil İslam aləminin ictimai müəssisələrinə girməməsinin başlıca səbəbi onun şəhərlərə girməməsidir... şəhər dili olmayan türkcə eyni zamanda ədəbi dil də ola bilməmişdir. Çünki ədəbi dil, hər şeydən əvvəl, hansı növdə olursa-olsun, şəhər dilidir. Köy və köçəbələrin toplandığı yurtlar yalnız müəllifi bilinməyən və yazısız xalq ədəbiyyatı meydana gətirə bilər”. Yə’ni, Nizaminin yaratdığı ədəbi əsərlər divan, yazılı ədəbiyyat növündən olub ki, onlar köçəri tayfa, qara camaat üçün deyil, əksinə, incə zövqlü adamlar, mədəni təbəqə, əyanlar, saray əhli, üçün nəzərdə tutulub.

Bə’zi yazı adamları deyirlər ki, guya, Nizami türk ədəbiyyatından bəhrələnib. Halbuki, o dövrdə türk ədəbiyyatı yalnız şifahi ədəbiyyatdan ibarət idi ki, Nizaminin şe’rində ondan heç bir əsər-əlamət yoxdur.

“Leyli və Məcnun” ərəb hekayəsidir. Bu əsər ona sifariş olunmuşdu. Nizami yazırdı ki, bu boş, mə’nasız bir əhvalatdır, əfsus ki, sifariş aldığıma görə mən dəyərli vaxtımı bu dastanı yazmağa sərf etməliyəm.

Onunla belə bə’zi tənqidçilər deyirlər ki, şair bu əsərində bədəvi ərəblərin həyat tərzini təsvir edəndə bu, daha çox, Gəncənin ətraf dağlarında yaşayıb köçəri həyat sürən türk tayfaların məişətini xatırladır. Görünür bunun da səbəbi onda idi ki, Nizami Ərəbistanda olmayıb və bədəvi ərəblərin həyatı haqqında az məlumatlı olub.

Bu aydın görünür ki, başqa əsərlərini yazanda, Nizami fars ədəbiyyatından, fars dastanlarından, əfsanələrindən faydalanmışdır. Məsələn, öz qərarı ilə yaratdığı mənzumələr --“Xosrov və Şirin” və “Həft Peykər” kimi. Nizami öz yazılarında fars dilli şairlər Sənainin və Firdovsinin əsərlərindəki mövzulardan çox-çox istifadə etmişdi. Simurq, Rüstəm və Zal, İsfəndiyar, Bəhrəm Gur və s. adlar, hamısı, fars əfsanələrindən götürülüb.

Onu da demək lazımdır ki, Səlcuq, Qəznəvi və başqa farslaşmış türk sülalələri özlərinin əsli-nəcabətli olduğlarını sübut etmək istəyirdilər. Elə ki, onlar özlərinin İran şahları, Səsanilərin nəslindən olduqlarına tə’kid edirdilər.

Bundan əlavə, Krimski yazırdı ki, günümüzdə, Nizaminin azəri türkcəsində yazdığı təxmin olunan əsərlərin tapılması haqqında cürbəcür uydurma məlumatlar eşitmək olur. Məsələn 1969-cu ildə Tehranda çıxan “Ettelahat” ruznaməsində, İranda böyük bir hay-küyə səbəb olan bir mə’lumat getmişdi. Xəbərdə deyilirdi ki, Rəşt şəhərində Nizaminin türki dilində yazmış olduğu divanının əlyazması tapıldı. Əlyazma yoxlandıqdan sonra onun saxta olduğu aşkar oldu. Buna baxmayaraq Bakıda çıxan “Ədəbiyyat və İncəsənət” qəzeti, ciddi alimlərlə məsləhətləşmədən, bu xəbəri özünün birinci səhifəsində dərc etdi.

Ümumiyyətlə, Nizami bizimdir, türklərindir kimi sərsəri söhbətlər yalnız XX əsrdə meydana çıxıb, əsəsən, sovet dövründə, sovet təbliğatçıları tərəfindən uydurulmuş, mə’nasız, sün’i bir məsələdir. “Fars dili yad bir dildir, bizim dil deyil” deyən adam Nizamini sevə bilməz, çünki bu dil, o şairin dilidir. Fars dilinə nifrət edən Nizamiyə də nifrət edir. Fars dili yad dildir deyən hansı məntiqlə Nizami bizimdir deyə bilər? Əslində, Nizami öz şöhrəti ilə, tam şəkildə, fars dilinə borcludur. Fars dilinin coğrafiyası geniş olub, beynəlmiləl bir dil olub. Bütün savadlı, mədəni adamlar Anadoludan tutmuş, Qafqazdan, İrandan, Türküstandan keçərək ta ki, Hindistana qədər olan ərazilərdə fars dilini gözəl bilirdilər, bu dildə yazılmış ədəbiyyatı oxuyurdular. Halbuki, türkdilli xalqların ləhcələri çox və müxtəlif olduğundan bu ləhcələrdə yazılmış əsərlər çox məhdud ərazidə tanınırdı, sərhədləri aşa bilmirdi. Sözün qısası, əgər fars dili olmasaydı, Nizami də olmazdı.

Bu yaxınlarda Bakı televiziyasında bir şərqşünas alim əsəbi şəkildə üzünü kameraya tutub dedi: “Bəsdir fars dilini pislədiniz, fars dilinə döşədiniz. Fars dili bizim, müsəlmanların əsas dillərindən biridir, mədəniyyətimizin dilidir”. Bunu eşidəndə mən sevindim ki, Azərbaycan Respublikasında, nəhayət, bir nəfər qeyrətli adam tapıldı və o, qabağa çıxıb haqq sözünü dedi.

1939-cu ildə, “Pravda” qəzetində, belə bir yazı getdi: “Yoldaş Stalin Azərbaycan şairi Nizami haqqında demişdi ki, bu şair əksər şe’rlərini farsca yazmasına baxmayaraq biz onu fars ədəbiyyatına verə bilmərik. O, şairin əsərindən iqtibas gətirib dedi, Nizami yazırdı ki, o, zorla fars dilində yazmağa məcbur edilmişdi. Şair deyirdi, mənə öz dilimdə, öz xalqım üçün yazmağa icazə vermirlər”.

Görünür, Stalin, elə türk xalqlarına olan sevgisinə görə, yüz minlərlə Qafqaz və Krım türkünü Sibirə, sürgün edib, ölümə göndərmişdi. Stalinin İranın şimal ərazilərini zəbt edib, sonradan oranı sovetin ərazilərinə qatmaq niyyəti var idi. Görünür ki, bu Nizami məsələsi də ona İran əleyhinə təbliğat aparmaq üçün lazım idi, bir növ təcavüzə hazırlıq məqsədini güdürdü.

O vaxtlar, Səməd Vurğun bir məruzəsində demişdi: “Mənfur xalq düşmənləri, millətçi müsavatçılar, pantürkistlər və başqa xain ünsürlər təkcə ona görə ki, Nizami öz əksər şe’rini farsca yazmışdı onu öz xalqından ayırmaq istəyirdilər. Lakin, fəhlə kütləsinin dahisi, bizim atamız, rəhbərimiz, yoldaş Stalin, Azərbaycan xalqına onun böyük şairini qaytardı”.

1945-ci ildə Bakıda Nizami muzeyi tikildi. Stalinin Nizami haqqında söyləmiş olduğu sözlər qızıl hərflərlə muzeyin daxilində divarda həkk olundu.

Bu yaxınlarda İnternetdə doktor Əli Dostzadənin, əsasən, ingiliscə yazılmış, 400 səhifəlik “Nizami Gəncəvinin nəsəbinin siyasətləşdirilməsi: İranın tarixi şəxsiyyətinin İrandan ayırmaq təşəbbüsləri” adlı məqaləsini başdan axıra gedər oxudum. Orada da elə bu məsələlər barəsində danışılırdı.

Günümüzdə də, Bakıda, İran İslam Cümhuriyyəti əleyhinə təbliğat aparılanda bu, Nizami məsələsindən istifadə edilir.

Bir il bundan qabaq, Bakıda, e’tiraz səsləri ucalmağa başladı. Qəzetçilər hay-küy saldılar ki, bizim Azərbaycan şairini mənimsəmək məqsədi ilə İranda fars şairləri müntəxəbatı kitabı çap edilib və ora Nizaminin də adı əlavə olunub. Bu və buna oxşar söhbətlər hamısı axmaq söhbətlərdir. Nizami fars dilində yazıb və təbii ki, o, fars dilli şair sayılmalıdır. Qərb ölkələrində də, həmçinin, fars dilli şairlərin müntəxəbatları nəşr ediləndə ora Nizamini də daxil edirlər. Yoxsa, onu türk dilli şairlər siyahısına salmalıdırlar? Hansı məntiq ilə?

Keçmişdə Avropada İrana “Persia” deyirdilər. XX əsrdə İran hökumətinin müraciətindən sonra hər yerdə “İran” adından istifadə olunmağa başlandı. İngiliscə “Persian poet” deyiləndə bu söz həm “İran şairi”, həm “fars şairi” və həm də “fars dili şair” mə’nasını verir.

Fars şairlərinin müntəxəbat kitablarına Sənai, Rudəki, Əmir Xosrov Dəhləvi, Cəlaləddin Rumi (Bəlxi), Xaqani kimi fars dilli şairlərin adlarını salırlar. Halbuki, Sanainin yaşadığı yer Əfqanıstanın Qəznə şəhəri idi; Rudəkinin vətəni isə, bu gün, Tacikistan adlanan yerdir; Əmir Xosrov Dəhləvi Hindistanlıdır; Cəlaləddin Ruminin doğulduğu yer Əfqanıstanın Bəlx şəhəri olub; Xaqaninin vətəni Şirvan olub. Bu gün Türkiyədə Cəlaləddin Rumini türk ədəbiyyatına aid edirlər, halbuki o, bütün əsərlərini fars dilində yazmışdı və onun vətəni Əfqanıstan olub, Anadoluda yaşamasına baxmayaraq, o, türk dilini zəif bilmirdi.

Nizami sağ olanda əgər biri ona belə sual versəydi, “Siz azərbaycanlısınızmı?”, o, təbii ki, cavab verərdi, “Xeyr, mənim vətənim Arandır, mən Gəncəliyəm, Arazın o tayında, yə’ni ki, Azərbaycan vilayətində heç vaxt olmamışam”.

Mənim demək istədiyim odur ki, Nizami və Xaqani Azərbaycan şairləridir deyilsə, bu, heçdə məntiqli görünmür. Xaqani Şirvan şairidir, Nizami Aran, Gəncə şairidir desək daha düzgün, daha məntiqli çıxar. Çünki XX əsrdən əvvəl Qafqazda “Azərbaycan” adında dövlət, və ya yer olmayıb. Müsəlman coğrafiyasına və tarixinə görə “Azərbaycan” Araz çayının o tayında, Təbriz şəhəri ətrafındakı ərazinin adıdır.

Rusiya ordusu Qafqaza soxulandan qabaq Tiflis, Gəncə, Dərbənd, Şuşa, İrəvan və Bakı İran dövlətinin şəhərləri, əraziləri olub. Ruslar Cənubi Qafqazı zəbt edərək sərhədləri dəyişib İranın bu tarixi ərazilərini Rusiya dövlətinə əlavə etmişlər. O vaxtlar ruslar Bakıda, Dərbənddə, İrəvanda, Gəncədə yaşayan müsəlmanların hamısına, ümumən, “persı” (farslar), yə’ni ki iranlılar deyirdilər, çünki bu müsəlmanlar qabaqca İran şahının rəiyyəti olub, İran dövlətinə aid olublar.

Başqa bir misal çəkim. Bakıda Füzuliyə “Azərbaycan şairi” deyirlər. Halbuki, Füzuli Bağdadda yaşayıb və o vaxt İraq Osmanlı Dövlətinin tərkibində olub. Bu gün, Türkiyədə Füzuliyə “Osmanlı şairi” deyirlər və, məncə, bu məntiqə sığan sözdür, bu cür demək daha düzgün olar.

Bizim alimlər bunu bu cür əsaslandırırlar ki, onun dili, daha çox bizim ləhcəyə, azəri (İran) türkcəsinə daha yaxındır. Mən bununla razıyam. Lakin, “Füzuli Azərbaycan şairidir” deyiləndə bu cümlə, mənə, çoxda məntiqli görünmür. “Səməd Vurğun Azərbaycan sovet şairidir” sözünə mənim heç bir e’tirazım yoxdur. Yə’ni ki, Sovet İttifaqının Azərbaycan Respublikasının şairi.

Bir yerdə oxumuşdum ki, bir yəhudi sovet şərqşünası Moskvada, bir məruzədə, fars dilli şairlərinin hamısının yəhudi əsilli olduğunu iddia etmişdi. Yə’ni ki, bu yəhudi millətçisinin dediyinə görə Firdovsi, Rudəki, Nizami, Xaqani, Sə’di, Rumi, Hafiz, Xəyyam və s. hamısı yəhudi olublar. Halbuki bunlar hamısı müsəlman olublar, şair olmaqla bərabər həm də İslam dininin ulu xadimləri olublar. Eləsi demək istəyir ki, yəhudi irqi ağılına görə başqa irqlərdən üstündür və buna görə dünya tarixində olan bütün dahi şəxsiyyətlər, hamısı, yəhudi irqinə mənsub adamlar olmalıdır.

Buna oxşar şeyi başqa bir kitabda da oxumuşdum. Amerikanın bir ali məktəbində bir tələbə yəhudi əsilli professora sual verir ki, “Nə üçün keçmişdə müsəlman aləmində hədsiz dərəcədə iste’dadlı, ağıllı, elmli adamlar var idi, bu gün isə, yoxdur?” Professor cavab verdi ki, o alimlərin, şairlərin hamısı yəhudilər olublar. Sadəlövh Amerika tələbələri yəhudi professorun bu yalanını qəbul etdilər, onun sözünə inandılar. Bu tələbələr yanlışlıqla belə düşündülər, “Bu gün Amerikanın əksər tanınmış adamları, alimləri, şairləri, yazıçıları, vəkilləri, siyasətçiləri yəhudi millətindəndir, görünür ki, bu müsəlman dünyasında da belə olub”.

İngiltərədə “Ermənistan” (“Armenia”) adında bir kitab, albom çıxmışdı. O, bir ingilis professorunun kitabı idi. O, yazırdı ki, ermənilər ona “Durnalar” şe’rini oxuyub onun müəllifinin erməni olduğunu söyləmişdilər. Adını soruşanda, onlar “Vidik” dedilər. Başa düşdüm ki, erməni xalqı onu nəvazişlə “Vidik” adlandırır, halbuki bu şairin həqiqi adı “Frederik” olmalıdır, xristian adı olub. Müəllif sonra əlavə edir, mən başa düşdüm ki, şair bu şer’i, ermənilər türklər tərəfindən yurdlarından qovulanda, qəriblikdə yazmışdı. O, bu şe’rdə, bu cür qəmgin-qəmgin, ermənilərin vətən həsrəti çəkdiyi haqqında danışır. Halbuki bu ingilis professorunun dediyinin əksinə olaraq, biz hamımız yaxşı bilirik ki, bu şe’ri yazan adam erməni deyildir, o, nə “Vidik”dir, nə də ki, “Frederik”dir – o, bizim şair, Vidadidir.

Atam anamla birlikdə bir yerə qonaq getmişdi. O məclisdə Əliağa Vahid də var idi. Bir vaxt keçdi və atama xəbər çatdı ki, şair anamı görəndən sonra ilhamlanıb, bir şe’r qoşmuşdu və orada onun al yanaqlarını Qubanın almasına bənzətmişdi.

Mənə görə, şair olsun və ya başqası olsun, bu iş müsəlmanın adətinə zidd olan bir hərəkətdir. Avropadan, xrisitan cəmiyyətindən fərqli olaraq müsəlmanlar arasında bir kişinin başqa kişinin arvadına şe’r qoşması, onun yaraşığınıi tə’rif etməsi məqbul deyil, pis qarşılanır. Bizdə bu, tərbiyəsizlik sayılır.

Sovet vaxtı Bakıda muğamat oxuyan bir müğənni dəbə düşmüşdü. Adamlar onun oxumağını bəyənirdilər. Pəhlivana oxşayan, keçəl, yekəbaş bir kişi idi. Bir gün o televiziyada özündən, öz yaradıcılığından, şe’r yazmaq qabiliyyətindən danışdı. Sonra, yoğun səslə, bir mahnı oxudu, iki misrası yadımda qaldı. “Ay qiz, qoltuğunun altında iki yemiş, hara gedirsən...O kişini burax, mənə gəl”. Oxumağı qurtarıb dedi, heç kəs inanmır ki, bu sözləri, bu şe’ri mən özüm yazmışam. Mənə deyirlər belə gözəl şe’ri sən yaza bilməzsən, yəqin ki, onu Füzuli yazıb. Və axırda dedi, vallah-billah, bunun sözlərini mən özüm yazmışam!

Günümüzdə millət bu vəziyyətə düşüb ki, cəmiyyət elə səviyyəyədədir ki, bu cür əvam, axmaq adamı Füzuliyə tən edirlər, onun gic-gici şerlərini Füzulinin irfanı gəzəlləri ilə bir səviyyədə olduğunu zənn edirlər.

Təbrizdə əntiq dükanında bir nəfərlə təsəvvüf barəsində söhbət edirdik. O, fars idi. Dedi, sizin şairiniz Füzuli də sufi idi, irfani gəzəllər yazırdı. Ancaq o, deyəsən, çox da böyük dərəcəli sufi olmayıb, sufi yolunun ulu məqamlarına ulaşmamışdı. Təsdiq etdim, mənə görə də bu belədir.

Bu rahın ulu məqamına çatmaq hər sufiyə qismət olmur. Deyilənə görə, mütəxəsislərə görə onun qələmi çox qüdrətlidir, sənətkarlığı başqa şairlərdən üstündür. Ancaq Füzulnin adı, sufi aləmində çox tanınılmır, adı ulu şeyxlərlə bir yerdə çəkilmir.

Sovet vaxtı bir yəhudi əsilli amerikalı ruhi xəstəliklər həkimi Fizulinin gəzəlləri barəsində bir elmi iş yazmışdı. Bu adam Ziqmund Froydun çox əcaib, qeyri-elmi bir nəzəriyyəsinin tərəfdarlarından idi ki, bunlar özlərini ifrat bir dərəcədə cinsi məsələlərlə məşğul edirlər. O, yazırdı ki, Fizulinin qəzəllərini təhlil edərək bu fikrə gəlmişəm ki, şairin çox yanığlı bir şəkildə qadın sevğısindən danışması onu göstərir ki, o, ömründə heç bir qadınla yaxın ünsüyyətdə olmayıb, cinsi əlaqəyə girməyib. Bakının bir alimi isə ona cavab olaraq məqaləsində yazır ki, bu amerikalı Fizulinin tərcümeyi-halını bilmir, onun evləndiyini və oğlu olduğundan xəbəri yoxdur. Bu yerli alim də qəzəllərin qadın sevğısındən bəhs etdiyinə tə’kid edir. Halbuki Fizulinin qəzəlləri zahiri görünüşünə görə sevgi şe’rlərinə oxşadığına baxmayaraq, əslində Allah sevğısındən bəhs edir, dini mahiyyətlidir.

***
Keçmişdə, İslam tarixinin şanlı və möhtəşəm dövrlərində, sufi təriqətlərin cəmiyyətdə tutduğu yer hələ möhkəm olanda, mütəsəvvüf şairlər öz əqidələrini təbliğ etmək üçün şe’rdən bir vəsait kimi istifadə edirdilər. Nizami, Nəsimi, Füzuli kimi sufi şairlərin gizli, rəmzli dilləri vardı ki, adi adamlar onu, bu “quş dili”ni, başa düşmürlər. Necə ki, Nəsimi deyirdi:

Xəttü xalun məntiqi-teyrdür əhli-vəhdətün,

Quş dilin sən tərcüman etmək dilərsin, etməgil.

Digər şe’rdən bir beyt:
Heç kimsə Nəsimi sözünü kəşf edə bilməz,

Bu quş dilidir, bunu Süleyman bilir ancaq.

Bu gizli dilin bə’zi rəmzləri bunlardır:
Aşiq – dərviş, sufi.

Canan – Allah.

Badə -- ilahi sevgi.

Büt – Allah.

Bütpərəst – Allaha sitayiş edən sufi.

Əbru – qaş; Musanın möcüzələri.

Beytül-müqəddəs – Qüds; sufi şe’rində isə, dünya sevgisindən təmizlənmiş qəlb.

Xarabat – meyxana, şərabxana; sufinin maddi vücudunu məhv edib rəbbani sirlərə qərq olma halı.

Cəlal – ululuq; insanın gözündən Allahı örtən pərdə.

Cəmal – gözəllik; “yarın” (Allahın) görünüşünün sufiyə təcəlli etməsi.

Dəhan – ağız; Allahın insana danışması halı.

Dünya -- adamı Allahdan ayıran hər hansı bir şey.

Deyr – monastır; dünya, məhrumluq yeri.

Zülf – Allahın sirri.

Şərabxana – aləmi-qeyb.

Mütrib – musiqiçi; dərvişin mürşidi, şeyxi.

Vəsl – sufilərin Haqqla üzbəüz olma halı.

Mərq – ölüm; fəna halı; əbədi həyat.

Xal – Allahın zatı.

Məxmuri – sufinin “vəsl” halından qayıtması.

Şərab – Allah eşqinin adamın qəlbini tutması.

Xami-zülf – saç qıvrımı; Allahı tanımağın zövqü.

Məsəl üçün bizim əsrin camaatı, ədəbiyyatşünaslar, muğamat sevənlər Füzuli qəzəllərinin sırf mehri-məhəbbət, sevgi şe’riləri olduğunu sanırlar, halbuki bu əş’arın həqqiqi mə’nasını başa düşmürlər. Müasirlərimiz bu beytlərin, misraların zahirınini görürlər, daxili, batini mə’nalarını görmürlər. Çünkü onların həqiqi mə’nasını dərk etmək qabiliyyətləri yoxdur. Yə’ni ki, bu gəzəllərin hamısı, tamamı sufiyanə se’rlərdir, dünyavi olmayıb, irfani nəzm əsərləridir ki, onların məcazi, gizli məzmunu vardır. Bu şe’rlərin mə’nalarını anlamaq üçün adam gərək özü bu qəbil insan olsun: hal əhli, sufi olsun.
***

Keçmiş dövrlərdə radio, televiziya və video olmadığına görə şe’riyyətin böyük bir əhəmiyyəti var idi, şairlərə böyük qiymət verilirdi. Bu vəziyyət miladı tarixlə 20-ci əsrə qədər davam etdi. Bu əsrdə, dünyada iki hakim quruluş meydana gəldi. Kapitalist və kommunist quruluşları. Kapitalist dünyasından fərqli olaraq sovet cəmiyyətində yazıçılar və xüsusən şairlər, keçmiş dövrlərdə olduğu kimi, hələ də böyük nüfuza malik idilər. Rus şe’r sevənləri sovetin şairlərini az qala peyğəmbərlər hesab edirdilər. İosif Stalin sovet yazıçılarına və şairlərinə hörmət və qayğı göstərir, onları, hətta, öz hüzuruna belə də’vət edirdi. O vaxt sovetin şair və yazıçıları əsərlərini marksist təbliğatına uyğunlaşdırılmış şəkildə yazmalı idilər.

Ancaq, Sovet İttifaqının dağılmasından sonra, cəmiyyətdə, kapitalist quruluşuna xas olan dəyişiklər baş verdi, yazıçının və şairin nüfuzu aşağı düşdü. Kapitalist cəmiyyətində kitab gəlir gətirməlidir. Naşirə gəlir gətirməyən kitab lazım deyil. Məsəl üçün, bu gün Amerikada, cəmiyyətdə şairlərə, dəlilərə baxan kimi baxırlar, çünki orada şe’r kitabı yaxşı getmir, yaxşı satılmır. Orada şair yazdığını öz hesabına nəşr edir. Bu kitabı alıb oxuyanlar da özləri şair olanlardır. Yə’ni ki, Amerikada, geniş kütlə şe’r oxumur. Orada bu sənət gəlir gətirmədiyinə görə şairlər avara, qeyri-ciddi adamlar hesab olunurlar.

Ancaq dərindən düşünəndə başa düşürsən ki, Qərbdə və ümumiyyətlə bütün kapitalist aləmində hər şey təkcə pul üstündə qurulmayıb, həm də təbliğat üstündə qurulub. Bu gün kapitalist aləmində təbliğat sionist-mason məfkurəsinə əsaslandığına görə, orada, nəşriyyatlar yalnız bu məfkurəyə müvafiq olan əsərləri çap edirlər.

Sionist-mason məramnaməsinin birinci bəndinə görə din aradan getməlidir. Masonların, sionistlərin məqsədi cəmiyyətdə dinin və əxlaqın təməllərini dağıtmaq, dinsiz sionist-mason üsuli-idarəsini bütün dünya üzərində bərqərar etməkdir.

Bu gün Qərbin diribaş yazıçıları vəziyyətə düzgün qiymət verib, şöhrət əldə etmək və pul qazanmaqdan ötrü mason hakim dairələrin tələblərinə uyğun əsərlər, yə’ni ki, din əleyhinə, əxlaqa zidd kitablar yazıb, onları nəşriyyatlara təqdim edirlər. Nəşriyyatlar isə belə əsərləri sevə-sevə qəbul edib, onların reklamına və təbliğinə milyonlarla dollar pul sərf edirlər.

Həm kapitalist və həm də marksist quruluşlarında hökumətin məqsədi ruhaniləri və dindar adamları hakimiyyətdən uzaqlaşdırmaq, ümumiyyətlə dindar növündən olan bütün təbəqənin kökünü kəsib, dini aradan aparmaqdır.

Mən bunu belə başa düşürəm. Bu millətin, yəhudilərin nümayəndələri ta əbəd təkəbbürlü, özlərindən razı, insanlar olublar. Onlar özlərini başqa millətlərdən üstün bir xalq kimi görürdülər və başqa millətlərə hökm etmək istəyirdilər. Əvvəllər yəhudilər dünyanın hər tərəfində bir dini azlıq, əhəmiyyətsiz bir tayfa kimi yaşayırdı. Belə vəziyyət yəhudiləri qane’ etmirdi.

Axırda onların ürafası, hükəması belə bir fikrə gəldi ki, hərgah cəmiyyətdə din ləğv olunsa o halda yəhudilər daha kiçik bir dini azlıq olmayacaqlar. Onda onların hakimiyyətə gəlməsinə mane’ olan bir şey olmayacaq.

Qabaqlarda onların bu vəziyyəti dəyişmək imkanları olmayıb. Lakin, son dövrlərdə, yəhudi müdrikləri yeni məfkurələr uydurub, əhalini köhnə üsuli-idarəyə qarşı üsyan etməyə təhrik edir, inqilaba çağırır, onları dini təməllər üzərində qurulmuş cəmiyyəti tarı-mar etməyə cürətləndirirdilər. Nəhayətdə, dünya alt-üst oldu, Yeni Dünya Nizamı bərgərar olub, həyata keçdi. Bu yeni dünyada dini, irfanı və əxlaqı təbliq edən ədəbiyyatın da əməmiyyəti azaldı.

ŞEYX NİZAMİ (QƏDDƏSALLAHU SİRRUH)
Ülumu-zahirdən və istilahati rəsmidən tamam bəhrəsi var idi. Amma cümlədən əl çəkmişdi, üzün Haqq Təala tərəfinə döndərmişdi. Necəki demişdir (şe’r): “Nücum elmini tam dəqiqliklə, incədən-incəyə araşdırdım, gizli elmləri yekayek (bir-bir) öyrəndim, hər vərəği oxuyub incələdim, Səni bulandan sonra kitab-dəftər oxumağı buraxdım. Hər şeyin üzü xudaya, xudanın üzü isə hamıya çevrildiyini gördüm”.

Qiymətli ömrünü əvvəldən axırədək qənaət və təqva ilə və üzlət və inziva ilə keçirmişdir. Bə’zi şüəra’ kimi hirs və həva qələbəsindən ərbabı-dünyaya məlazimət etməmişdir; bəlkə səlatini-ruzqar onunla təbərrük tələb qılmışdırlar (bə’zi şairlər kimi tamah və həvəsə məğlub olub dünya əhlinə uymamışdı; əksinə dövrün sultanları ondan uğur ummuşdular). Necəki demişdir(şe’r): “Çün cavanlığımdan tək Sənə yönəldim, Sənin qapından savayı başqa qapıya yönəlmədim. Sən

kərim və səxavətlisən. Sənin hesabına ixtiyar sahibi oldum, bəyənildim. Buna görə çəkinməli işlər qarşısında dəstimi (əlimdən) tut”. Bu beş sayda məsnəvilər, yenə “Pənc-Gənc” deməklə iştihar bulmuşdur (məşhur olmuşdur). Onların əksəri səlatini-ruzgar (zamanənin sultanlarının) istəməsi ilə vaqe’ olmuşdur. O ümüdlə ki, adları onun nəzmi-şərifi və ustası ilə səhifəi-ruzgarda (zamanın səhifəsində) qala. Və o məsnəvilərin əksəri bəhəsb əl-surət (zahiri görünüşünə görə) əfsanədir. Amma həqiqət üzündən bəyani-mərifət və kəşfi-həqaiqə bəhanədir (vəsilədir), bir yerdə o mə’nanın bəyanında, sufilərə xitabən demişdir ki (şe’r): “Vüsul taliblərinin və Cəmali-Haqq müştağlarının Haqqı-Sübhana və Təala vücuduna dəlili yenə Onun vücududur və şühuduna (müşahidəsinə), bürhanına (dəlilinə, isbatına) yenə Onun şühududur”.

Və bir yerdə dəxi bu mə’nada deyir ki (şe’r): “Səni arayan Sənə ulaşan yolu kilidlədi, çünki Səni dərk etmək üçün özünü ölçü aldı. Hər kəs ki, Səninlə Sənə nəzər qılsa, vərəqləri çırar-atar, Səni Sənsiz tapmaq mümkün deyil, Sənə ulaşmaqdan ötrü gərək hər şeydən bağlıqlığı kəsəsən”.

Və bir yerdə Həyy-Masivai-Haqq və Təaladan e’raz etməyə (Allahdan başqa hər şeydən əl çəkməyə) və o Həzrətə tərğib və təhriz (rəğbət və təşfiqini artırmaq), Cənabi-Kibriyasının təvəccöhünə (üz döndərməyə) iqbaldan (həvəs göstərməkdən) ötəri deyir ki (şe’r): “Əql aciz, məhəllə qaranlıq, rah (yol) qıldan nazik. Sən rəhnumə olmasan (bələdçilik etməsən) bu üqd (düyün) açilmaz. Sənin nurun əqlin gözünü aydınlaşdırır. Daha çox yaxınlaşsa, yanıb kül olar”.

“İskəndərnamə”sinin tarixinə görə o, kitablarının axırıncısıdır. Xicrətin beşyüz doqsan ikisində yazıb qutarmışdı və o vaxtda ömrü altmışı keçmişdi.

(Əbdürrəhman Cami. “Nəfahətül-Üns” kitabından bir fəsil. Tərcümə: Lamii Çələbi)

XALÇA
Qərbi Avropa dillərində və həmçinin rus dilində müsəlmanın toxuduğu xalçaya, ümumən, İran xalçası adı verilir (məsəl üçün ingiliscə -- “Persian carpet”, rusca – “персидский ковёр”). Bu, elmi olmayıb, əsasən danışıq dilində işlədilən bir ifadədir. Yə’ni xalılar harada istehsal olmasından asılı olmayaraq (İran, Qafqaz, Türküstan, Əfqanıstan) hamısı, birlikdə, belə adlanırlar. Görünür ki, keçmişdə, Avropaya gələn müsəlman xalçaları oraya İran (Persia) tərəfdən gəldiyindən xalçanın bu növünə bu ad verilmişdi. Ancaq Qərbin (və ümumiyyətlə bütün dünyanın) sənətşünaslığında hər hansı bir xalça, adətən, onun istehsal olduğu vilayət, məntəqə adı ilə adlanır. Yə’ni ki, Qazax, Quba, Şirvan, Təbriz, İsfahan, Buxara xalçası və s.

Azərbaycan Respublikasında, yerli sənətşünaslıqda “Azərbaycan xalçası” tə’biri işlədiləndə bununla, bütün tarix boyu, Cənubi Qafqazda və İran Azərbaycanı ərazilərində istehsal olunan xalçalar nəzərdə tutulur. Mən Qərb ölkələrində bu ifadənin (“Azərbaycan xalçası”) işlənməsini eşitməmişəm. Lap işlənsə də bu ifadə yalnız bizim müasir respublikada toxunulan xalçalara şamil olunar. Bu mənə məntiqli görünür.

Ölkəmizdə bu gün də Sovet Azərbaycanında olduğu kimi, bu və buna oxşar məsələlər lazımsız olaraq siyasətləşdirilir və İran əleyhinə təbliğat aparmaqdan ötrü sui-istifadə olunur.

Mən Londonda olanda orada “İran xalıları” (“Iranian carpets”) adında xalçaçılıq şirkətinin binasında oldum. O şirkət xalı alveri ilə məşğul olurdu. Adından bəlli olduğu kimi o, yalnız müasir İran xalılarını və kilimlərini satırdı. Yə’ni, şirkət, “Persian” əvəzində “Iran” ifadəsini işlətməklə ingilis alıcısına işarə vurur ki, o, ancaq müasir İran xalçası satır.

Londonun “Viktoriya və Albert muzeyi”ndə saxlanılan Ərdəbilin Şeyx Səfi türbəsinin məşhur “Şeyx Səfi” xalçasının mənşəyi isə “Persia” (Iran) kimi göstərilir. Çünki o, Ərdəbildə, o vaxtın (XVI əsr) Səfəvi-İran dövlətində toxunulub ki, onda o ölkə Avropada “Persia” adlanırdı. Xalçanı toxuyan sənətkarın adı Məqsud Kaşanidir. Onun adından, nisbəsindən aydın olur ki, o, Ərdəbil əsilli adam olmayıb, Kaşanlı olub (İranın Kaşan şəhəri).

İndi, bizim sənətşünaslar bir siyasi sifarişə riayət edərək “bu xalça bizə aiddir, İrana aid deyil” desələr, onlar bununla özlərini hər yerdə gülünc vəziyyətinə qoyacaqlar. Çünki o vaxt Təbriz, Ərdəbil və həmçinin bütün Cənubi Qafqaz İran dövlətinin parçası olub. Şah İsmail və onun ardınca gələnlər, bütün Səfəvi sülaləsi İran şahları olub, çünki o vaxt “Azərbaycan dövləti” adında ölkə olmayıb.

Sovet vaxtı Bakıda bir dükanda “Qafqaz xalçaları” adı altında bahalı, rəngli şəkilli bir kitab satıldığını gördüm. Onu Gürcüstanın dövlət nəşriyyatı buraxmışdı. Kitabı vərəqləyəndə gördüm ki, albomda, təxminən, yüz xalçadan həştadı gürcü xalçası, on səkkizi erməni və yalnız ikisi müsəlmanlara aid edilirdi. Elə çıxırdı ki, Qafqazın xalçaçı ustaları, əsasən, gürcü və ermənilərdən təşkil olunub. Müsəlmanların isə çox az sayda, bir-iki nəfər xalça sənətkarı olub. Halbuki o nəşrin iddiaları büsbütün saxta idi. Çünki, gürcü muzeylərində saxlanılan və kitabda göstərilən xalçaların hamısı Gürcüstanda yaşayan müsəlmanların, bizim ustaların toxuduğu xalçalar idi. O kitabın nə bir elmi və nə də ki, sənətşünaslıq əhəmiyyəti olub və o, sırf millətçilik, gürcülüyün təbliğatı nümunəsi kimi qiymətləndirilməlidir.

Xaçpərəst milləti bütünlüklə ifrat millətçilik və irqçilik xəstəliyinə tutulmuş xalqlardan ibarətdir. Bu xalqların arasında da, həmişə, ədavət və düşmənçilik mövcuddur. Onlar yalnız müsəlmanlara qarşı mübarizədə və düşmənçilikdə yekdil olub birləşirlər. Elə ki, xaçpərəst ölkələrində müsəlmanlar haqqında min kitab çıxırsa onlardan yalnız bir-ikisində müsəlmanları tə’rif edirlər, qalanlarının hamısında müsəlmanlar söyülür və pislənilirlər.

Mənim əlimə, bir ermənipərəst ingilis professorunun yazdığı, Londonda çıxan, “Ermənistan” adında bir kitab düşmüşdü. O, orada yazırdı ki, “İranın ən gözəl xalçaları Qazax və Təbriz xalçaları olub. Bu xalçaların belə gözəl zövqlə, sənətkarlıqla işlənməsinin səbəbi odur ki, onlar erməni ustalarının əlləri ilə toxunulub. Çünki bu iki şəhərin əhalisi tamamən erməni millətindən ibarət olub”. Ümumiyyətlə bu kitabda yazılan hər şey yalan-palandan ibarət idi.

Ondan başqa Londonun bir kitabxanasında bir İsrailli müəllifin yazdığı, yəhudiləri öyən bir kitab gördüm. Orada deyilirdi ki, yəhudi milləti çox iste’dadlı xalqdır və hər sahədə müsəlmandan üstündür. Onun yazdığına görə dünyada toxunulan ən gözəl xalılar Təbriz və Buxara xalılarıdır ki, bu şəhərlər yəhudilərin yaşadığı yerlər olub. Bu xalıların üstün keyfiyyətinin səbəbi də elə ondadır ki, onları bizim millətin nümayəndələri, yə’ni İran yəhudiləri (tatlar) toxuyublar. Yə’ni onun demək istədiyi odur ki, dünyaca məşhur Təbriz və Buxara xalçalarının tamamı yəhudi sənətin nümunəsidir. Kitabda Təbrizin qədim bir xalça e’malatxanasının şəkli göstərilmişdi. Orada müsəlman xalçaçı qızların fotosu var idi ki, bu sionist, onlara xas olan bir həyasızlıqla, yazırdı “bax bu bizim yəhudi xalçaçı qızların şəklidir”.

Xaçpərəst və sionist müəlliflərin əksəri, öz yazılarında, əsərlərində “ali irq” nəzəriyyəsinin təbliği ilə məşğuldurlar, ağ irqə mənsub olan xalqlarının qeyri irqlərdən olanlardan, Asiya və Afrika xalqlarından üstün olmasını sübut etməyə çalışırlar.

KAFİR NAŞİR

“Molla Nəsrəddin” məcmuəsində Rotterin çəkdiyi “Həcc səfəri” şəklindən başqa “Məşhəd səfəri” adı altında bir başqa şəkil də yer almışdı. Bu, demək olar ki, əvvəlkinin eynidir, ancaq, bu dəfə, orada Məşhədə ziyarətə gedənlərin karvanı təsvir olunur. Bu təhqiramiz rəsmin çəkilməsinin günahı əsla xaçpərəst (yəhudi?) millətindən olan rəssamda deyil ki, məcmuənin naşirindədir. Kafir naşir birinci şəkildə bütün müsəlmanları ümumən təhqir etməklə kifayətlənməyib, bu halda şiə camaatını da ayrıca təhqir etməyə cəhd edib. Bu şəkillərə baxanda C.Məmmədquluzadənin kimliyi adama aydın olur. Bu şəxs, bir mason, marksist inqilabçısı, dinin qatı düşməni olmaqla bərabər, məncə, həm də xəstə adam olub. Öz millətinin dininə, mə’nəviyyatına, Peyğəmbərinə, İmamlarına və ülamasına bu dərəcədə nifrət bəsləyən kimsə ya gərək insan cildinə girmiş İblis və ya da əhval-ruhiyyəsi səlim olmayan birisi olsun.

Bu məcmuənin bir başqa nömrəsində iki Tiflisli müsəlmanın arasında gedən söhbət təsvir olunur. Birisi o birisinə deyir, “Mirzə, bunu oxu. Deyirlər mürtəd genə dinə sataşıb”. Bizlərdə, İslamdan üz çevirən birisinə “mürtəd” deyirlər ki, dinimizə görə bundan daha böyük bir günah yoxdur. Elə ki, o vaxtın dindar müsəlmanları ona, bu naşirə düzgün qiymət vermişdilər. Halbuki sovet dövründə Məmmədquluzadəni onun bir din düşməni, beynəlmiləlçi, marksist, ruspərəst adam olduğuna görə tərifləyirdilər.

Ələlxüsus, inqilabdan qabaq dövrdə, o mühitdə, o cəmiyyətdə, dinin mövqeyi möhkəm olan zəmanədə, bu cür adamın meydana çıxması təəccüb doğurur. O, dindar olanları şüursuz, dəli, özünü isə ağıllı hesab edirdi. Həkimlər deyirlər ki, özünün xəstə olmasını dərk etməyən dəli, dəlinin ən zırramasıdır.

Onun məqalələrində və tamaşalarında gülüşün, məsxərənin əsas hədəfi İslam dini olub, müsəlmanın adəti, libası, dili və irqi olub. Onun fikrincə müsəlmanın hər şeyi pisdir. Əksinə, bu naşirə görə avropalıların hər şeyi yaxşıdır, onların hər şeyi asiyalılardan üstündür. O, öz irqindən olanlara nifrət, ağ irqdən olanlara, avropalılara isə qibtə edirdi. Məmmədquluzadə, elə hesab edirdi ki, zahirən və daxilən özünü avropalılara oxşadan düzgün, müsəlmana oxşadan səhv adamdır.

Məmmədquluzadənin yazdığı “Dəlilər yığıncağı” tamaşasında o, İranın müsəlman cəmiyyətini dəli yığıncağına oxşadıb, lağ üçün, ələ salma xətrinə, yerli-yersiz şəkildə Peyğəmbərin (s.ə.s), İmamların adlarını çəkməkdən belə çəkinmir. Müəllifin fikrinə görə tamaşada yer alan bütün şəxsiyyətlərin, “dəlilərin” (şəhər valisinin, hakimin, qazının, həkimin, alimin) arasında yeganə ağlı başında, doğru-dürüst adam varsa, o da Farmasyon (mason) Rüstəmdir.

Mən bunu belə başa düşürəm. Mömin, müsəlman ailəsində doğulan bu adam Qori seminariyasında oxuduğu zaman Qərbdən və Rusiyadan gələn məfkurəvi tə’sirlər altına düşür və bu onun şüurunda dəyişiklərə gətirib çıxardır. Avropalıların düşüncəsində belə bir maddə var ki, onlar özlərini, avropalıları, ağ irqin nümayəndələrini başqa irqlərin nümayəndələrindən üstün tuturlar. Onların fikrinə görə ağ irqdən olanlar ağa, başqa irqdən olanlar (asiyalılar, afrikalılar kimi) isə kölə olmalıdırlar. Mənim demək istədiyim odur ki, müsəlman adam qeyri-müsəlmanların arasında yaşayandan sonra özündən asılı olmayaraq onların tə’siri altına düşür, onları təqlid etməyə başlayır və sonradan, öz vətəninə qayıtdıqdan sonra orada hər şeyi əyri görür, hər şeyə nifrət etməyə başlayır. Necə ki deyirlər, tısbağa qınından çıxıb qınını bəyənmir.

Masonların bir kəlamı var, “Əsas o deyil ki, biri mason lojasının həqiqi üzvü olsun, əsas odur ki, o, masonların tə’limatı ilə işləsin və ya onlarla bir əqidədə olsun”. Məmmədquluzadənin misalında əsas o deyil ki, o, hər-hansı bir mason lojasının, hansınsa inqilabçı təşkilatın həqiqi üzvü olub, əsas odur ki, o, onların xətt-hərəkəti üzərində dayanırdı.

Onun bir dostu deyirdi ki, mən Mirzə Cəlil haqqında çoxlu tə’rifəlayiq sözlər eşitmişdim. Nehrəm kəndinin tam avamlığı və cəhaləti içində o, həqiqətən bir işıq mənbəyi idi.

Nikolay vaxtı bu cür inqilabçılar, istər masonu, istər müsavatçısı, istər marksisti olsun, qara camaatın, kəndçilərin, fəhlələrin, izdihamın içinə girib, şirin və’dlər verərək, onları üsyana, inqilaba təşviq edirdilər. Bu hiyləgər məxluqlar artistlik edərək özlərini vətənpərvər, namuslu, qeyrətli adamlar kimi göstərərək onlarının rəğbətini qazanmaq istəyirdilər. Lakin, elələri, hakimiyyətə gələndən sonra özlərinin həqiqi mənfur sifətlərini göstərdilər və onların həqiqi mahiyyəti əyan oldu.

Ədibə müsbət rə’y yazan sovet tənqidçisi onun biliyini tə’rif edib belə yazır, “Məmmədquluzadə İ.Bloxun “Fahişəliyin tarixi” kitabının I cildini oxumuşdu”. O, bunu böyük bir hünər kimi qələmə vermək istəyirdi.

Başqa yerdə, həmin tənqidçi yazır ki, Məmmədquluzadə 1895-ci ildə Moskva və Peterburqa səfər etdi. O, yeni, yə’ni ki, latın əlifbası məsələsini həll etmək üçün yollar axtarırdı. O, oraya rusun tanınmış adamları ilə görüşüb məsləhətləşmək və bu işdə ona kömək edə bilən adam axtarmağa getmişdi. Ancaq, istədiyini əldə edə bilmədi.

O dövrdə Qərb ölkələrin yardımı ilə Osmanlı dövlətində yaradılan mason və daşnak təşkilatları ölkədə gizli fəaliyyətlər aparırdılar, təxribat işləri ilə məşğul idilər. Məxəzlərə görə Məmmədquluzadə öz mətbəəsində bu təxribatçı ünsürlər üçün gizli vərəqələr nəşr edirdi.

Qərbin və Rusiyanın təcavüzkarları, XIX əsrin axırlarında və XX əsrin əvvəlində, Osmanlı Dövlətinin hərbi və iqtisadı cəhətdən zəifləməsindən istifadə edərək bu səltənətin geniş ərazilərini zəbt edib, orada müsəlmanların hakimiyyətinə son qoymaq üçün yollar axtarırdılar. O vaxtı sultan Əbdülhəmid Sani özünün, tədbirli, ağıllı siyasəti vasitəsi ilə xarici və daxili düşmənlərə qarşı böyük məharətlə mübarizə aparırdı.

Osmanlının daxili düşmənləri yəhudi və xristian tərkibli mason lojaları, daşnak və ona oxşar başqa erməni təxribatçı təşkilatları idi. Bundan əlavə o vaxtlarda gizli “İttihad və Tərəqqi Təşkilatı” da fəaliyyət göstərməyə başladı ki, bunun üzvləri Avropada “Gənc Türklər” kimi adlandırılmışlar. “Gənc Türklər” (Məmmədquluzadənin tə’biri ilə “cavan türklər”) xəlifəlik üsuli-idarəsini ləğv etmək və onun yerində milli türk dövləti yaratmaq arzusunda olduğunu bəyan edirdilər. Əslində isə bunlar xain, qərbpərəst siyasət aparırdılar, məmləkətdə Qərbin maraqlarını güdürdülər.

“İttihadçılar” fransız mason inqilabçılarının şüarını – “Hürriyyət, Müsavat, Ədalət” – qəbul etmişdilər. Deyilənə görə, İngiltərə dövləti bu gizli təşkilatı İstanbuldakı səfiri vasitəsi ilə maliyyələşdirirdi. “Gənc Türklər” özlərini türk millətçiləri kimi, pantürkizm və “Böyük Turan” tərəfdarları kimi qələmə vermək istəyirdilər, halbuki bu məfkurənin banilərinin hamısı qeyri türk millətindən olan fərdlər idilər – Emmanuel Karosso (yəhudi), Munis Tekinalp ləqəbini götürmüş Moiz Kohen (yəhudi), Məhməd Cavid Bəy (“dönmə”, yə’ni ki, müsəlman dinini qəbul etmiş yəhudi) və Ziya Gökalp (kürd) kimi. Bir başqa məşhur “Gənc Türk” isə kafir Babın tə’liminin davamçısı, bəhai Əbdullah Cövdət olub. Maraqlıdır ki, özünü vətənpərvər, türkçü kimi göstərmək istəyən “İttihad və Tərəqqi Təşkilatı” xilafətə qarşı olan, Osmanlı Dövlətini yıxmaq istəyən gizli yəhudi, yunan, bolqar və erməni təşkilatları ilə iş birliyi içində olub, onlarla həmrəy olub.

1905-ci ildə İstanbulda “Erməni federasiyası” (daşnak) təşkilatı Əbdülhəmid Xanı öldürmək təşəbbüsündə olub. Bir maşına 120 kg partlayıcı maddə qoyub sui-qəsdə cəhd etmişdilər. Nəticədə 26 adam həlak olmuş, 58-i isə yaralanmışdı. Lakin, xoşbəxtlikdən, sultana zərər dəyməmişdi. Çox güman ki, Rəsulzadə o dövrdə, öz zehniyyətinə uyğun bir şəkildə hərəkət edib, sultana nifrət bəslədiyinə görə, sevinmiş, rə’y söyləyərək bu sui-qəsdi alqışlamışdı.

O vaxtlarda, ingilislər, fransızlar, ruslar və ermənilər, Osmanlının bütün düşmənləri, sultan Əbdülhəmidə nifrət bəsləyirdilər. C.Məmmədquluzadə də bunlara qoşulub öz məqalələrində sultanı zalım, qaniçən hökmdar kimi qiymətləndirir, məcmuəsində xain “Gənc Türkləri” öymə, tərifləməklə məşğul idi. Bədnam məcmuənin səhifələrində “Gənc Türklər” həmişə, boylu-buxunlu, bığıburma, kostyumlu, qalstuklu və qırmızı fəsli, müsəlman ruhanilərini, “irticaçıları”nı döyən cavan adamlar kimi təsvir olunurdular.

İnqilabdan qabaq Bakıda, yerli cəmiyyətdə “Osmanlıməab”lar var idi ki, onların müqabilində “İranməab”lar dururdu. Birincilər, dinsiz olanlar olub ki, bunlar o vaxt, əsrin əvvəlində Osmanlı dövlətində hakimiyyətə gələn masonlara, “Gənc Türkər”ə rəğbət bəsləyənlər olub. İkincilər isə dindarlar, xüsusən şiələr, İran dövlətinə rəğbət bəsləyənlər olublar. Məmmədquluzadə isə, görünür ki, Rusiyaya rəğbət bəsləyən adam olub.

Halbuki, Məmmədquluzadədən fərqli olaraq, qeyri müsəlmanın, Almaniyanın padşahı Otto Fon Bismarkın Əbdülhəmid haqqındakı fikri belə olub: “Yüz qram ağlın doğsan qramı Əbdülhəmid Xanda, beş qramı məndə, beş qramı da digər siyasətçilərindir”. Onun demək istədiyi o idi ki, xaçpərəst qəsbkar dövlətlərin bütün sə’ylərinə baxmayaraq Sultan Əbdülhəmid, məharətli siyasəti hesabına, uzun illər ərzində, zəifləmiş Osmanlı Dövlətinin ayaqda durmasını tə’min edə bilirdi.

Əbdülhəmid Xanın özü haqqında söylədikləri: “Fələstini satın almaq istəyən yəhudiləri qapımdan qovduğum üçün Allaha şükür edirəm!”

“Ha öz övladım, ha millət fərqi yoxdur”.

“Otuz üç sənə dövlətim və millətim üçün çalışdım. Əlimdən gəldiyi qədər xidmət etdim. Bu məmləkəti necə buldumsa, elə təslim etdim. Heç kimsəyə bir qarış torpaq vermədim. Xidmətimi ancaq Allahın təqdirinə buraxıram. Nə çarə ki düşmənlərim bütün xidmətimə qara çarşab örtmək istədilər və müvəffəq oldular”.

Emanuel Karosso (“Gənc Türk”) yəhudilər üçün Fələstində torpaq satın almaq istəyəndə Əbdülhəmidin ona cavabı, “Dəf ol, ey səfil!” oldu.
Sionist hərəkətinin banisi Teodor Hertsel bu sultana müraciət etdi ki, əgər o, yəhudilərə Fələstində torpaq versə onda Osmanlının xarici banklara olan borcunun böyük bir hissəsi pullu yəhudilər tərəfindən təsviyə olunacaq.

Əbdülhəmid bu məsələyə görə belə dedi: “Mən bir qarış daha olsa vətən torpağımı satmaram, zira bu vətən mənə deyil millətimə aiddir. Millətim də bu torpaqları ancaq aldığı qiymətə verir. Çünki bu torpaqlar qanla alınmış, qanla verilir!”

Aişə Sultan atası haqqında belə yazır:

“Atam doğru və tam dini e’tiqada sahib bir müsəlmandan başqa biri deyildi. Beş vaxt namazını qılar, Qur’anı-kərimi oxuyurdu. Atam hər kəsin namaz qılmasını, camilərə davam edilməsini çox istəyirdi. Sarayın xüsusi bağçasında beş vaxt Əzanı-Məhəmmədi oxuyurdu. Atamın bir sözü vardı: “Din və fənn”, deyirdi. “Bu ikisində e’tiqad etmək caizdir” olduğunu söyləyərdi”.

Məmmədquluzadə “Türkiyə məşrutəsinin tarixindən” adlı məqaləsində Əbdülhəmidi ittiham edib deyirdi ki, bu sultan, bütün ömrü boyu xalqın azadlığı yolunda yorulmadan çalışan, islahatçı siyasət aparan, Midhət Paşa kimi böyük adamı məhv etmişdi. Halbuki Əbdülhəmid “Gənc Türklər”ə rəğbət bəsləyən, “Yeni Osmanlılar” cəmiyyətinin başçısını, Midhət Paşanı, Osmanlı padşahı Əbdüləzizə qarşı sui-qəsd hazırladığına görə vəzifədən salıb, sürgün etmişdi.

C.Məmmədquluzadənin inqilabçı, təxribatçı fəaliyyətinin coğrafiyası çox geniş olub: Qafqaz, Osmanlı torpaqları, İran. Məmmədquluzadə İranda da pantürkizm təbliğatını yaymaqla məşğul idi. Halbuki bu məfkurə ona müsəlmanlar arasında ədavət salmaq, ölkədə qarşıdurma yaratmaq və nəhayətdə mason, marksist inqilabının yönünü açmaq üçün lazım imiş. O, özünün “Qeyrət” adlı mətbəəsində, həmdə, erməni əsilli İranlı mason, Melkum xanın “Məbdəi-tərəqqi” kitabını nəşr etmişdi.

Məmmədquluzadə Tağıyev, Nağıyev, Muxtarov kimilərini, varlı olduqlarına görə “özümüzünkü” saymayırdı, onları kasıb-kusubu, zəhmətkeşi, fəhlə qismini təsərrüf etməkdə, öz mə’dənlərində işçiləri ilə amansız rəftar etməsində ittiham edirdi. O, onları “dövlətli ağalar” adlandırırdı, halbuki, yəqin ki, özü, inqilabdan sonra, yeni quruluşda, böyük vəzifə alacağına ümid bəsləyir və bəlkə də özü ağa olmaq istəyirdi.

Belə inqilabçılarının təbliğatına görə qara fəhlə və naxırçı zəhmətkeş, ağa, bəy və sahibkar isə havayı yeyən adam olub. Atamın danışdığına görə o çağın, Nikolay vaxtının qeyrətli, qoçaq bəylərinin hər birisinin yüz, iki yüz min qoyunu olan sürüləri olub. Çoban bir tək ailəsini dolandıra bildiyi halda, o bəylər o boyda təsərrüfatı idarə edə bilirdilər.

Neft mədənlərinin qabiliyyətli, təsərrüfatçı sahibi qazandığı pulla bütöv bir şəhəri həyat vəsaiti ilə tə’min edə bilərdi, fəhlə isə öz sənəti hesabına elə ancaq bir tək ailəsini dolandıra bilirdi. Mənə görə, həqiqətdə, bəy, ağa, sahibkar daima huşyar olmalı, yatarsa, bir anlığa gözünü yumarsa onun təsərrüfatını idarə edən birisi, kəndçisi, fəhləsi sərvətini, var-yoxunu dağıdıb talayarlar.

Əvvəllərdə başa düşə bilmirdim ki, nə üçün hər-hansı bir adam gedib nökər sənətini seçir, kiməsə nökər olur? Nə üçün gedib özü ağa olmur? Sonradan başa düşdüm ki, nökərin ağıl səviyyəsi ona təsərrüfat qurub, ağa olmağa imkan vermir. Ona görə iş tapmaq üçün kiminsə qulluğuna girməyə məcburdur. Nankor olmayan, vicdanlı nökər həmişə dua etməlidir ki, “Allah ağamın ömrünü uzun eləsin, çünki onun hesabına çörək pulu qazanıram”.

Məncə Məmmədquluzadə kimi adamlar, intelligentlər belə düşünürdülər, “Biz Qraf Tolstoy, Puşkin kimi ulu adamların kitablarını oxumuşuq, bu Tağıyev isə bir tək Qur’andan başqa bir kitab oxumayıb. Biz kasıb yaşayırıq, amma o, pulun içində üzür! Hanı ədalət?” Onların inqilab həvəsi elə bundan, paxıllıqıq hissindən doğurdu.

İnqilabçı naşir deyirdi ki, “... xalqı gərək yazmaqnan və kinayə sözlərnən xabi-qəflətdən oyadıb başa salaq”.

Məcmuənin bir başqa məzhəkəli rəsmində iki məktəb çəkilmişdi, biri mollaxana, digəri isə təzə, Avropa üsullu məktəb (“üsuli-cədidə” məktəbi). Mollaxananın qapısından çıxan uşaqlar heyvan şəklində, at, eşşək, dəvə kimi, təzə üsullu məktəbin qapısından çıxanlar isə adam şəklində, Avropa paltarları geyinmiş, ruslara oxşayan uşaqlar kimi təsvir olunmuşdular.

M.Ə.Sabirin də təzə üsullu məktəbi tərifləyən şe’ri var idi, halbuki özü mollaxanada təhsil almışdı. Məncə isə mollaxanalarda tətbiq olunan ilk, ibtidai tə’lim, Qur’an oxumaq fənni, müsəlman uşaqlar üçün çox vacibdir. Keçmişdə uşaq, məktəbdə, əvvəlcə, iki il ərzində Qur’anı düzgün oxumağı öyrənməli idi. Qur’anı oxuyub qurtarmağa “Qur’anı xətm etmək” deyərdilər. Bununla ibtidai təhsil tamam olurdu. Hər uşaq alim ola bilməz, ancaq onun müsəlman olması vacibdir.

Tədqiqatçıların bütün yazdıqlarına baxmayaraq mən Sabir ilə Məmmədquluzadənin dost olmalarına inanmıram -- Sabir başqa, Məmmədquluzadə başqa. Mən eşitmişdim ki, Sabir Məmmədquluzadənin yanına ilk dəfə gələndə əlində bir dəftər öz şe’rlərini gətirmişdi. Dəftərçədə olan bütün şe’rlər Nəsiminin, Füzulinin dini, irfani qəzəllərindən ilhamlanmış, onların tə’siri altında yazılmış şeylər idi. Məmmədquluzadə onları dərc etməkdən boyun qaçırmışdı. O, şairə belə dedi, biz məcmuəmizdə dinə, dindarlara, ruhanilərə, irticaçı qüvvələrə qarşı mübarizə aparırıq. Siz isə mənə dini təbliğ edən şe’rlər gətiribsiniz. Köhnə dünyanın qalıqlarını, din adamlarını və onların mollaxanalarını pisləyən şe’r yazsanız, o cürlərini dərc etməyə razılıq verə bilərəm, onları qəbul edərəm.

Deyilənə görə naşir, 1905-ci ilin oktyabr ayında Tiflisdə gedən nümayişlərə qoşulmuşdu. Bir dəfə o, üstündə, hürufatla “Yaşasın azadlıq!” şüarı yazılmış qırmızı bayrağı götürüb Şeytanbazar adlanan, müsəlmanların yaşadığı məhəlləyə, nümayişə getmişdi.

Bu inqilabçı naşir, o vaxtı Qafqazdakı milli hadisələri, erməni-müsəlman davasını iki qonşu, qardaş xalqlar arasında gedən “vəhşi və mə’nasız küçə qırğınları” kimi qiymətləndirmişdi.

O, özünün “Xeyr-dua” adlanan məqaləsində vətənə qayıdan İran fəhlələrinə müraciət edib deyirdi: “Ey yazıq İran fəhlələri... fəhlə həmyerlilərinizə yetirin ki, onların Rusiyadakı yoldaşları onlara salam göndərirlər. Əgər onlar da buradakı yoldaşlarının yolu ilə getmək, zalımlar tərəfindən boyunlarına salınmış boyunduruqdan azad olmaq istəsələr, o zaman, Rusiyadakı yoldaşları yadigar olaraq onlara öz bayraqlarını və bu bayraqda yazılmış müqəddəs şüarı verirlər. Qoy məzlum, bədbəxt İran zəhmətkeş xalqı bu şüarı oxusun:

“Bütün ölkələrin proletarları, birləşin!”

“Qoy oxusunlar və birləşsinlər!”

Nəhayət Məmmədquluzadənin çox arzuladığı proletar inqilabı baş tutdu. Məscidlər dağıdıldı, mədrəsələr bağlandı, dini ədəbiyyat, Qur’an kitabları tonqallarda yandırıldı...

Bu yaxınlarda bir əhvalat eşitdim. Bu, Bakı kəndləri sakinlərinin babalarından eşitdikləri hadisələr idi. Deyilənə görə Qızıl Ordunun əsgərləri kəndlərdə əllərinə keçən müsəlman ruhanilərini quyulara atır və quyuların ağzını mıxlayaraq taxta ilə bağlayırdılar. Sakinlər bir neçə gün ərzində quyudakıların fəryad səslərini eşidirdilər. Ancaq bolşeviklərin qorxusundan onların köməyinə heç kəs gəlmirdi.

Yəqin ki, belə xəbərləri eşidən C.Məmmədquluzadə sevincindən çırtma vurub oynayırdı. Deyirdi: “Ay can, ay can! Gecə-gündüz elədiyim arzulara çatmışam! Bu pis, dini-mövhumat kitabları yandırıldı, ruhanilər qətlə yetirildi, Tağıyevlərin, Nağıyevlərin bütün mülkləri, sərvətləri əllərindən alındı və şura hökumətə təhvil olundu!”

Belə deyirlər ki, sovetin ilk illərində, o, Azərbaycan SSR-nin Mərkəzi İcraiyyə komitəsinin üzvü olub. Halbuki, onu yaxından tanıyanların sözünə görə o, sovet dövründə, Bakıda aclıq çəkirdi, səfalət içində yaşayırdı.

İnqilabdan qabaq bu adam yalan danışırdı, deyirdi ki, güya Nikolay vaxtı müsəlmanlar, zəhmətkeş camaat acından ölür. Halbuki çar dövründə, Qafqazda müsəlmanlar ən varlı, ən nüfuzlu, ən hörmətli əhali təbəqəsi olub. Rus padşahı Hacı Zeynalabdin Tağıyevi şəxsən tanıyırdı, ona hörmətlə yanaşırdı. Qafqaz müsəlmanları aclığın, səfalətin nə olduğunu inqilabdan sonra, sovet hakimiyyəti dövründə bilib, gördülər. Bəlkə o vaxt, kasıb yaşayanlar, rus, erməni və yəhudi fəhlələri olub ki, bunlar müsəlmanların var-dövlətini, firavan yaşamasını görəndə paxıllıq edib, onlara qarşı ürəklərində kin saxlayırdılar. İnqilab müsəlmanlara deyil, bunlara lazım idi.

Çar hakimiyyəti devriləndən sonra, qarışıqlıqdan istifadə edən bu “qardaş xalqlar”ın nümayəndələri, yə’ni ki, erməni, rus, yəhudi fəhlələri müsəlman bəylərinin, dövlətli adamlarının evlərinə girib, sandıq-sandıq qızıl və cavahirat yığışdırıb aparırdılar, soyğunçuluqla məşğul olurdular.

MƏMMƏD ƏMİN RƏSULZADƏ KİMDİR?
Keçən əsrin əvvəllərində Osmanlıda, İranda və Rusiyada müsəlman ziyalıları fərqli-fərqli xarici tə’sirlərə mə’ruz qalmışdılar. O çağ Osmanlı Dövlətində qərbpərəst siyasət aparan gizli bir təşkilat usyan, inqilab edib hakimiyyətə gəlmişdi. Avropa mətbuatında, bu hərəkata, “Gənc Türklər” (“Jön Türk”) adi verilmişdi. Bu dəstənin əsil adı “İttihad və Tərəqqi” təşkilatı idi və bunlar, özlərini, riyakarcasına, türk millətçiləri, “pantürkistlər” kimi qələmə verirdilər. Halbuki, bu “pantürkist” məfkurəsinin baniləri, onun nəzəriyyəsini yazanların əksəriyyəti osmanlının yerli yəhudiləri olub, məsələn Emanuel Karosso kimi. Bu inqilabın mərkəzi, qəlbi Salonik şəhəri idi ki, onun əhalisinin böyük əksəriyyəti Osmanlı Dövlətinin yəhudi əsilli rəiyyətindən ibarət idi.

Osmanlı camaatı arasında türkçülük təbliğatını təbliğ edən gizli dərnəklər bunu, Böyük Britaniya və Fransa təcavüzkar dövlətlərin sifarişi ilə edirdilər. Onların məqsədi osmanlının torpaqlarında dinimizə zidd olan irqçi, millətçilik təbliğatını aparıb, türkləri İslam bayrağı altında deyil, türkçülük bayrağı altına toplanmağa sövq etsinlər. “Gənc Türklər” bu dövlətlərin xeyrini güdərək Osmanlı türklərinin qulaqlarına pıçıldayırdılar ki, onlar gərək bundan sonra türkçülük məfkurəsini özlərinə bir din kimi qəbul etsinlər, türkçülük qayəsinə istiqamət alsınlar.

Osmanlının bayrağı həmdə İslami xilafətin bayrağı idi ki, cürbəcür müsəlman xalqları onun altında cəm’ olmuşdular, birləşmişdilər. Aydın məsələdir ki, türkçülük fikirlərinin təbliği vasitəsi ilə düşmənlər müsəlmanların birliyini pozmaq istəyirdilər. “Gənc Türklər” deyirdilər ki, bizə, türklərə Ərəbistan səhraları lazım deyil, bizə əslikar türk torpaqları Qafqaz, Türküstan, Çinin uyğurlar yaşayan əraziləri lazımdır.

Birinci Dünya Müharibəsi ərəfəsində, ingilis dövlətinin xeyrinə işləyən yəhudi əsilli “Gənc Türk”, Munis Tekinalp (əsil adı Moiz Kohen) “Türklər bu müharibədən nə qazana bilərlər” adlı məqalə yazıb, orada Osmanlı Dövlətini Rusiyaya qarşı müharibə etməyə təhrik edirdi, Qafqaz və Türküstan torpaqlarını fəth etməyə çağırırdı. Əslində bu, Britaniya dövlətinin gizli tədbiri idi. Məqsəd, öz düşmənlərinin, bu nəhəng dövlətlərin, Osmanlının və Rusiyanın arasını vurmaq, onları bir-birinə qarşı vuruşdurmaq və nəhayətdə zəif salmaq idi. İngilisin casusları türkçülük təbliğatını yaymaqla yanaşı Osmanlı Dövləti torpaqlarında yaşayan xalqları: ərəbləri, yunanları, aysorları, kürdləri və erməniləri azad olmağa, Osmanlı hakimiyyətinə qarşı üsyan edib, müstəqil dövlətlər qurmağa təhrik edirdilər.

İngiltərənin rəhbərləri türkçülük təbliğatının Rusiya və İran dövlətlərindəki türkdilli xalqlar arasında da yayılmasını istəyirdi. İngiltərə və ona oxşar başqa Qərb təcavüzkar qüvvələr Rusiyanın və İranın böyük güclü dövlətlər kimi aradan getməsini, onların yerində kiçik, ayaq üstə dura bilməyən, zəif ölkələrin əmələ gəlməsini istəyirdi. Türkçülük təbliğatını və buna oxşar başqa millətçilik təbliğatını aparmaq işi isə yerli gizli təşkilatlara həvalə olunmuşdu.

Həm marksist, həm də pantürkist təbliğatının arxasında Qərb dövlətləri dururdu. Onlar inqilab ixracatı ilə məşğul idilər. Osmanlıda, Rusiyada və İranda baş verən daxili çəkişmələr, üsyanlar İngilisin, Fransanın, Almaniyanın xeyrinə idi, bu, onların arzuladıqları şey olub. Cəmiyyətdə baş verən hərc-mərclik, qarışıqlıqlar və üsyanlar xarici qəsbkarların xeyrinə idi, bu, nəhayətdə, təcavüzün qabağını açırdı.

Çar vaxtı, bizə yaxın coğrafiyada, Bakıda da, bu cür gizli, təxribatçı, inqilabı fəaliyyətlər gözə çarpırdı. Camaat arasında inqilab, üsyan etmək təbliğatı aparılırdı. Bu şəhər, mason mahiyyətli təşkilatların, yə’ni ki, sosialistlərin, marksistlərin, daşnakların və pantürkistlərin fəaliyyət mərkəzinə çevrilmişdi.

Qafqazda pantürkistlərin ən məşhur və tanınmış nümayəndəsi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə idi. O, “Gənc Türklər”in, “İttihad və Tərəqqi” təşkilatının türkçülük əqidəsini təbliğ edirdi. Bunlar “ittihad”, yə’ni “birlik” deyəndə müsəlmanların birliyini deyil, türklərin birliyini istəyirdilər. Bu gizli təşkilatın, onun türk cildinə girmiş yəhudi əsilli üzvlərinin məqsədi aydın idi. Bunlar türkün zehninə millətçilik “virusunu” salıb, onu yoldan azdırmaqla, həm özlərinin, həm də Qərbin xeyrini güdürdülər. Yəhudi əsilli osmanlılar bu dövlətin, xilafətin dağılmasını arzu edirdilər. Çünki onda onların Fələstinə toplanması imkanı yaranırdı ki, bu da nəhayətdə sionist yəhudi dövlətinin qurulmasına gətirib çıxardacaqdı.

Bu hərəkata qoşulmuş türkləri anlamaq bir az çətin iş olur. Bunları sadəlövh, hər sözə inanan, aldadılmış adamlar hesab etmək olar. Ancaq, əslində, bunlar heçdə sadə adam olmayıblar. Məncə bu təşkilata qoşulan türklərin öz şəxsi maraqları, öz dünya görüşləri olub. Bunlar əqidəcə dinsizlik mövqeyini tuturdular. Bu dəstə dinə qarşı soyuq münasibət bəsləyir, dini boş bir şey hesab edirdi. Bu səbəbdən belə adamlar müsəlmanları, xalqı öz qibləsini dəyişməyə, İslamın əvəzinə yeni bir əqidə seçməyi, millətçiliyi, türkçülüyü yeni bir din kimi qəbul etməyə çağırırdılar.

Rəsulzadə də bu növ adam olub. O, dindar, namaz qılan, oruc tutan birisi olmayıb. Yə’ni ki, müsəlman olmayıb. O, özünün bu dinsiz mövqeyini düzgün sayaraq, özünü qabaqcıl bir adam zənn edərək, bütün millətin onu tə’qib etməsini, onun ardınca getməsini arzu edirdi. M.Ə.Rəsulzadə Qərb irqçi nəzəriyyəçilərinin sözlərini təkrar edərək xaçpərəst aləmini “aləmi-mədəniyyət” adlandır, qeyrisini isə, yə’ni İslam aləmini mədəniyyəti olmayan bir qit’ə hesab edirdi.

İngilis dilində “revizionist” sözü var. Hərfi mə’nası “bir şeyi təzədən gözdən keçirdən adam” deməkdir. Qərbin hakim dairələri “revizionist” adlanan tədqiqatçıları sevmirlər, çünki elələri rəsmən qəbul olunmuş məfkurənin, tarixin və siyasətin təzədən gözdən keçirilməsinin, təzədən yazılmasının tərəfdarlarıdırlar. Qərbdə “azad söz” təbliğatı aparılmasına rəğmən oranın həbsxanalarında böyük bir qisim revizionist alimlər, tarixçilər dustaq həyatı keçirirlər. Bu məhkum olunanların günahı o olub ki, onlar rəsmi təbliğata, rəsmi tarixə müxalif fikir söyləyib, əsərlər yazıblar.

Mən də, burada, o revizionistlər kimi, bizim tarixçilərin M.Ə.Rəsulzadə haqqında yazdıqlarına, rəsmi təbliğatın danışdığı sözlərə zidd olan fikirlər söyləmək istəyirəm.

Bir zərb-məsəl var, mənə dostunu söylə, sənin kim olduğunu söyləyim. Rəsulzadənin yazdığı xatirələrə əsasən onun dostları arasında “Koba” və “Kamo” ləqəbli inqilabçılar olub. Koba sonradan başqa ləqəb götürmüş Stalindir (İosif Vissarionoviç Cuqaşvili) və Kamo isə erməni əsilli məşhur “inqilab qəhrəmanı” Simon Arşakoviç Ter-Petrosyandır.

Stalin və Kamo Tiflisdə və Bakıda inqilabın ehtiyacları üçün banklar yarır, varlılardan pul çəkir, adam qaçırdır, sonra aldıqları girov pulu müqabilində buraxır, şirkətlərdən xərac tələb edirdilər. Stalin, şəxsən özü, bu cür işlərlə məşğul olan bir quldur dəstəsinin başında dururdu.

Rəsulzadə öz xatirələrində bu inqilabçıları, yaxın tanışlarını həbsxanadan necə qurtulması haqqında belə yazır:
Bakıda “Nicat” cəmiyyətinin rəyasət heyətində yer tuturdum. Bu, rəsmi icazə ilə fəaliyyət edən bir cəmiyyət idi. Onun pərdəsi altında bir gizli dəstə gizlənirdi. Bu cəmiyyət çarlığa qarşı sui-qəsd fəaliyyəti ilə məşğul olan bütün bu növ dəstələrlə təmas halında idi.

Şərik olduğum bir müəssisə üzvü S. mənə müraciət edib deyir ki, Kobanı (Stalini) Bakının Bayıl həbsxanasından qaçırmaq istəyirik. S. qaçırılma işinin maliyyələşdirilməsi üçün məndən borc pul istədi. Biz yoldaşlarla birlikdə məsləhətləşdik və nəticədə, istənilən pulun verilməsində bir maneə görülmədi.

Bir başqa hadisə barəsində yazır ki, bir neft mə’dənində apardığı təxribat işinə görə Stalini öldürmək istəyirdilər. Rəsulzadə bu işə müdaxilə edib, onun canını bu təhlükədən qurtardı.

Başqa bir yerdə o, yazır ki, mən, 1911-ci ildə, İstanbulda çarizmdən qaçan bir mühacir həyatı yaşayarkən orada Kamo (S.A.Ter-Petrosyan) ilə görüşdüm.

Bir gün qəzetdə bir komitəçinin yaxalandığı haqqında oxuyanda, qəzetdəki təsvirdən yaxalananın Kamo olduğunu təxmin etdim. Dərhal “İttihad və Tərəqqi” mərkəzində tanışımın yanına getdim. Ondan işə müdaxilə etməsini xahiş etdim.

İki gün sonra Kamo buraxıldı. O, mənə təşəkkür etdi və sonra üstündə tapılan bombaları da ona qaytarılmasını istədi. Mən isə ona dedim ki, bu lap ağ oldu. Bombaları sonra, bir təhər, bir yerdə taparsan, əsas odur ki, tez buradan çıx get.

Rəsulzadə inqilabdan sonra bu erməni inqilabçısı ilə, birdə, Kremldə görüşür. Kremlə girmək əngəli baş verəndə Kamo onu içəri buraxdırır. Ona bələdçilik edib Stalinin oturduğu otağa aparır.

Orada, Stalin, Rəsulzadə və o zamanın Sovet İttifaqı prezidenti Kalinin arasında İran haqqında söhbət baş tutur. Söhbət əsnasında Stalin Kalininə: “Yoldaş Kalinin, Azərbaycanı Azərbaycana birləşdirmək istəmirsiniz?!”. O isə dərhal cavab verdi: “Yox, yox, istəmirəm”.

Rəsulzadə bunun ardınca yazır ki, bu danışıq hər halda o vaxtlar Qafqaz Azərbaycanı kimi İran Azərbaycanını da sovetləşdirmək tədbirlərinə aid ortada dolaşan söyləntilərin çox da səbəbsiz olmadığına bir dəlil idi. Bu danışıq məsələsinin, hər necənsə, sovet yuxarı dairələrində müzakirə edilmiş olduğunu göstərirdi.

Çar Rusiyasının süqutundan sonra peşəkar inqilabçılar qarışıqlıqdan istifadə edərək hakimiyyəti öz əllərinə almağa cürət etdilər. Rəsulzadə, həmçinin, onlar kimi təşəbbüs göstərdi, müstəqil “Azərbaycan Cümhuriyyəti” adında bir dövlətin yaranmasını e’lan etdi.

O biri inqilabı dəstələrin – bolşeviklərin, menşeviklərin, daşnakların və gürcü millətçilərin güvəndikləri silahlı və sursatlı hərbi qüvvələri olduğu halda, Rəsulzadə və onun həmkarları tamamı ilə arxasız idilər. Mənim fikrimcə onun yaratdığı dövlət, kağız üzərində adı olub, özü olmayan bir dövlət olub.

Sadə adamlar elə düşünür ki, hərgah hər hansı bir əraziyə bir ad verilib və bayraq qayırılsa, demək, dövlət var. Halbuki dövlətin dövlət olması üçün ona hər hansı bir addan və bayraqdan daha vacib şeylər lazımdır. Onun bir ərazisi, bu ərazini qoruyan ordusu, güclü hərtərəfli iqtisadiyyatı, müstəqil milli siyasət aparan hökuməti olmalıdır. Müsavatçılarda bunların heç biri olmayıb. Bu hökumət e’lan etdiyi dövlətin ərazilərinə nəzarət etmirdi. O vaxt Cənubi Qafqazda ağalıq edənlər ağ ordu, bolşeviklər, daşnaklar, gürcü millətçiləri və ingilislər olub. Müsavatçılar isə “quru bəylər” olublar, yə’ni ki, onları varı, sərvəti olmayan təkcə bir “bəy” adı olanlara oxşatmaq olardı.

Rəsulzadənin millətə verdiyi töhfələri yalnızca onun uydurmuş olduğu şübhəli bir ad (“Azərbaycan”) və zolaqlı parça olub.

Əvvəllərdə mən öz-özümə düşünürdüm ki, görəsən bu bayrağın üzərindəki səkkizguşəli ulduzun, onun güsələrinin səkkiz olmasının hər-hansı rəmzi bir mə’nası varmı? Sonradan radioda eşitdim ki, Rəsulzadənin fikrinə görə bu ulduzun səkkiz bucaqları qədim dövr səkkiz türk gövmünün, tayfasının sayına işarə edir. Yə’ni bu, nəsə, pan-türkist, turançılıq məfkurəsi ilə əlaqəli bir şeydir.

Millətçılık istər bu almanın, rusun, ərəbin, farsın və ya türkünkü olsun düzgün mövqe’ deyil, müsəlmançılıqla isə, tamamı ilə, düz gəlməyən bir şeydir. Əslində bu millətçilik əqidəsi, “xəstəliyi” bizə kənardan gəlib, onu qəsdən Xristian dünyasından müsəlman ərazilərinə yayıblar, müsəlmanların arasına nifaq, ədavət və dava salmaq üçün, müsəlmanın birliyini pozmaq üçün.

Əgər bu ulduz türk millətçiliyinin, türkçülüyün rəmzidirsə, bəs onda, tarixən, həmişə bu ərazidə yaşayan, respublikanın kürd, ləzgi və talış müsəlmanları hara getdi; bəyəm onların burada yaşamağa haqqi yoxdur? Bundan belə çıxır ki, bu masonun fikrinə görə həm bu bayraq, həm də bu respublika onlarınkı olmayıb, yalnız türkdilli əhalininkidir.