Xocali soyqirimi

Akif AĢırlı. Türkün Xocalı soyqırımı. Bakı: 2005, S. 37-47. 
 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
35 
 
Kiçik, uzaq və indi ölü Ģəhər Xocalı 
 
Tomas QOLTS, 
yazıçı-jurnalist (ABġ)  
 
"...Sonuncu dəfə Xocalıda bir ay əvvəl olmuĢdum. O vaxt artıq ora getmək tək helikopterlə mümkün idi. 
Ermənilər  Ağdama  gedən  yolu  tutmuĢdular.  Azərbaycanın  hökumət  rəhbərləri  qəti  Ģəkildə  inkar  etsələr  də, 
Xocalıda  nəsə  dəhĢətli  bir  olayın  baĢ  verdiyi  məlum  idi.  Vaxt  itirmədən  Londonun  "Ġndependent"indən  Xyu 
Poupla  Ağdama  yola  düĢdük.  Axırıncı  dəfə  Əliflə  getmiĢdik  ora.  O  deyirdi  ki,  son  üç  ayda  ucqar  kəndlərin 
hamısını  ermənilər  bir-bir  iĢğal  ediblər.  Azərbaycanlıların  əlində  yalnız  Xocalı  ilə  ġuĢa  qalıb  ki,  onların  da 
arasında yol kəsilib. Bizim hamımızı satıblar, əgər hökumət istəsə, Ağdama gedən yolu bir gündə açar.  
EĢitdiklərimizə  inana  bilmirdik.  Onlar  deyirdilər  ki,  ermənilər  rus  əsgərləri  ilə  birləĢərək  25-i  gecəsi 
Xocalı  Ģəhərini  Yer  üzündən  siliblər,  yüzlərlə  insanı  qətlə  yetiriblər.  Sağ  qalanların  üz-gözləri  cırıq-cırıq, 
ayaqları yalın, soyuqdan və qıĢqırmaqdan səsləri çıxmırdı. Raisa Aslanova adlı bir qadın ağlaya-ağlaya bildirdi 
ki, həyat yoldaĢını və kürəkənini onun gözləri qarĢısında öldürüblər, qızı isə itkin düĢüb. Yüzlərlə, bəlkə də min 
nəfər mülki Ģəxs onları müdafiə edən bir ovuc döyüĢçü ilə birgə bildirçin ovundakı kimi gülləbaran edilmiĢdi. 
Cəsədlərin  çoxu  əlçatmaz  yerlərdə,  meĢədə,  dağlarda  qalmıĢdı.  Xocalı  insan  məskəni  deyil,  qarğaların  sakin 
olduğu məkana bənzəyirdi. Bir gecədə min ölü? Bu, qeyri-mümkün kimi görünürdü. Lakin biz kiçicik araĢdırma 
aparandan sonra ölənlərin sayı barədə deyilənlərin həqiqət olduğunu gördük.  
Ağdamda yerli  dini rəhbər Sadıq Sadıqov siyahı  ilə  ölənlərin adını  çəkərək  göz  yaĢları tökürdü. Həmin 
gün itkin düĢən və öldüyü güman edilən - ailəsi tamamilə məhv edilənləri çıxmaq Ģərtilə 477 nəfər ölü var idi. 
Bunlar hələ Ağdama gətirilmiĢlər idi. "Reyter" agentliyinin müxbiri Elif Kaban sarsılaraq sanki ağlını itirmiĢdi. 
Həyat yoldaĢım Hicran iflic olmuĢdu. Fotoqraf Oleq Litvin huĢsuszluq halına düĢmüĢdü. Ġnsanlar dəhĢətli Ģeylər 
danıĢırdı.  Bir  qrup  insan  ənənəyə  uyğun  olaraq  ölüləri  yuyub,  kəfənləyib  iri  yük  maĢınlarına  dolduraraq  dəfn 
etmək  üçün  qəbiristanlığa  daĢıyırdı.  Bəzi  meyitlərin  baĢlarının  dərisi  soyulmuĢdu,  bədənlərinin  müxtəlif 
hissələri kəsilmiĢdi.  
Günortadan  xeyli  keçmiĢ  kimsə  dedi  ki,  Gəncədəki  rus  qarnizonundan  kirayə  edilmiĢ  hərbi  helikopter 
qırğının  baĢ  verdiyi  sahə  üzərinə  uçuĢ  edəcək.  Biz  bunu  eĢidən  kimi  hava  limanına  tərəf  getdik.  Amma  uça 
bilmədik.  Elə  bu  vaxt  bir  nəfər  ağlaya-ağlaya  məni  qucaqladı:  -  Tomas,  naĢ  naçalnik,  komandir  Əlif  -  deyib 
hönkürdü. Məlum oldu ki, Əlif Hacıyevin komandanlıq  etdiyi qırx nəfərlik  dəstənin  yalnız 10 üzvü sağ qalıb. 
Onlar dəhĢətli gecədə baĢ verənləri - Əlifin öldüyü anı hissə-hissə danıĢırdılar. Əlif qadın və uĢaqları müdafiə 
edərkən  baĢından  aldığı  güllə  yarasından  həlak  olmuĢdu,  amma  meyiti  gəlib  çıxmamıĢdı.  Xocalıda  yaĢanan 
faciədən və Ağdamda baĢ verənlərdən dövlətin xəbəri yox idi. Rəsmilərdən Ağdamda yalnız parlamentin vitse-
spikeri  Tamerlan  Qarayevi  gördük.  Yorulub  əldən  düĢmüĢ  bu  adam  Rusiya  Daxili  ĠĢlər  Nazirliyinin 
Stepanakertdə  yerləĢən  366-cı  motoatıcı  alayından  fərrarilik  etmiĢ  iki  türkmən  əsgərini  dindirirdi.  Onlar  bir 
həftə  əvvəl  Xocalıya  qaçıb  gəlmiĢdilər.  DanıĢıqlardan  məlum  oldu  ki,  hücum  edənlər  yalnız  ermənilər  deyil, 
sovet  ordusunun  həbrçiləri  də  olub.  Onlardan  biri  Ağaməhəmməd  Mutif  danıĢırdı  ki,  erməni  və  rus  zabitləri 
müsəlman  olduğumuz  üçün  bizi  döyürdülər,  ona  görə  də  bir  təhər  qaça  bildik...  Bir  sözlə,  1000  nəfərə  qədər 
insanın ölümü ilə nəticələnən sovet ordusunun dəstəyi ilə Azərbaycan Ģəhərinə edilmiĢ erməni basqını.  
Mən BĠ-Bi-Si-nin Moskva  müxbirinə qırğın  haqqında məlumat verəndə: "DüĢünürsən  ki, Qarabağda bir 
hücum  nəticəsində  ölənlərin  sayı  dörd  il  ərzində  bizim  xəbər  verdiyimiz  ölənlərin  sayından  çoxdur?  Bu 
mümkün deyil, "Reyter"ə bax, onlar heç bir xəbər vermirlər", - deyə soruĢdu. Doğrudan da, belə idi. Elif Kaban 
öz səyyar faks aparatı ilə məlumatları göndərməyinə baxmayaraq efirə heç nə verilmirdi. Bakıdakı hökumət və 
KĠV  bizə  yardım  etmirdi.  Biz  Ağdama  xəbərlər  əldə  etmək  üçün  yollananda  Prezidentin  nümayəndəsi  iddia 
edirdi ki, Xocalının mübariz müdafiəçiləri ermənilərin hücumunu dəf ediblər və yalnız iki nəfər həlak olub.  
Axırda  "VaĢinqton  Post"un  Moskva  bürosuna  zəng  edərək  hadisə  haqqında  məlumat  vermək  istədiyimi 
bildirdim. Onlar çox məĢğul olduqlarından məni dinləyə bilmədilər, yalnız VaĢinqtonda yerləĢən xarici əlaqələr 
bölməsi  ilə  birləĢdirdilər.  Ölənlərin  sayını  onlara  deyəndə  mənə  əsəbiləĢərək  bildirdilər  ki,  sən  bu  rəqəmi 
haradan  bilirsən,  axı  rəsmi  Bakı  hələ  də  ölənlərin  2  nəfər  olduğunu  deyir.  Erməni  KĠV-sində  Azərbaycan 
tərəfinin  güclü  hücumu  haqqında  məlumat  verilir.  Niyə  bu  haqda  sənin  hesabatında  heç  nə  yoxdur?  Mənim 
deməyə  sözüm  qurtarmıĢdı.  Onlara  artıq  heç  nə  deyə  bilmirdim.  Elə  bu  vaxt  Ağdamda,  mənim  qaldığım 
hökumətin  qonaq  evindən  təxminən  2  kilometr  aralıya  kristal  tipli  raket  düĢdü  və  partladı.  Bu  hadisə  baĢ 
verəndə  mən  VaĢinqtonla  xəttə  idim.  Pəncərələr  sınıb  töküləndə  qərara  gəldik  ki,  nə  qədər  ki,  biz  də  göyə 
sovrulmamıĢıq, telefonla danıĢığı bitirək və zirzəmiyə düĢək.  

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
36 
Xocalı  haqqında  verdiyim  məlumat  eksklüziv  material  kimi  fevralın  27-də  "VaĢinqton  Post"  qəzetinin 
daxili  səhifələrində  çap  edildi.  Bu  məlumat  məndən  sonra  Avropanın  "London  Sandey  Tayms"  qəzetinin  üz 
səhifəsində yer aldı. Bu o vaxt idi ki, beynəlxalq ictimaiyyət həlak olanların sayını hesablamağa və doğrudan da, 
dəhĢətli  bir  hadisənin  baĢ  verdiyini  təsdiq  etməyə  baĢlamıĢdılar.  Qətliamın  baĢ  verdiyi  sahəyə  səfər  edərək 
ölənlər haqqında sənədlərin yoxlanılması kimi xoĢ olmayan missiyanı yerinə yetirən ilk qərbli müxbir "London 
Tayms"ın əməkdaĢı Anatoli Litvin oldu. Ona kömək edən isə "Frontayn Nyus" qəzetinin müxbiri, əziz dostum, 
peĢəkar  jurnalist  Rori  Pek  idi.  O,  indi  dünyasını  dəyiĢib.  Biz  Ağdamı  tərk  etdiyimiz  gecə  "Frans-Press" 
agentliyinin bir müxbiri Ağdama gələrək burada sakitliyin hökm sürdüyünü xəbər vermiĢdi. Digər bir nanəcib 
müxbir isə Vəfa Quluzadənin etimadından istifadə edərək onun sözlərini kobud Ģəkildə təhrif etmiĢdi, mən buna 
çox pərt olmuĢdum. Böhranın qızğın vaxtında Duqlas Kennedi - Robertin oğlu, Sankt-Peterburqdan olan DTK-
ya iĢləyən tərcüməçi Ağdamda peyda oldu və fikirləĢirdi ki, əylənmək üçün bir az cəbhə xəttində fırlana bilər. 
Lakin onu əmin etdikdən sonra ki, tərcüməçisi kütlə tərəfindən öldürülə bilər, Kennedi mənim məsləhətimlə iki 
nəfər yerli cavan oğlanı özünə köməkçi götürdü. Lakin sonradan onların pulunu verməkdən boyun qaçırdı.  
Mən artıq Xocalıdaydım. Dərələrdə, təpələrdə, qar üzərində hələ xeyli meyit qalmıĢdı. Yəqin temperatur 
yüksələndə  çürüməyə  baĢlayacaqlar.  Artıq  ruhların  dolaĢdığı,  yalqız,  yeməyin,  suyun  və  həyatın  olmadığı 
Ģəhərdə, burada bütün adamlar öldürülmüĢdü, öldürülmüĢdü, öldürülmüĢdü. Mən sadəcə, ağlamağa, ağlamağa, 
ağlamağa  baĢladım.  Bakıya  çatanda  az  qala  Prezidentin  mətbuat  katibinin  üstünə  hücum  çəkərək  hamının 
yanında onu yalançılıqda ittiham etdim. O, bundan narazı qalmıĢdı. Ona görə də mənim erməni casusu olduğum 
və  yanvarda  Xocalıya  göndərilərək  dağıdılmıĢ  Ģəhərdə  hərbi  sirrin  öyrənilməsi  tapĢırığı  aldığım  haqqında 
Ģayiələr yaydı. Bu iddialara görə məni hətta müvəqqəti saxlamıĢdılar da. Əlbəttə, əhvalım korlanmıĢdı.  
Bunlar  boĢ  Ģeylərdi,  ən  dəhĢətlisi  o  idi  ki,  Xocalıda  bir  yerdə  çörək  kəsdiyim  dostum  Əlif  Hacıyev 
ölmüĢdü.  Onun  həyat  yoldaĢı  rus  qızı  Qala  qalmıĢdı.  O,  Əlifsiz  necə  yaĢayacağını  düĢünür,  bundan  dəhĢətə 
gəlirdi. Bakıdakı hakim rejimin acgözlüyü və eybəcərliyi məni dəhĢətə gətirmiĢdi. Axı, insanların bu vəziyyətə 
düĢməsinə, sözlə ifadə edilə bilməyəcək bu faciənin yaĢanmasına səbəb onlar idi.  
Elə  bu  fikirlərlə  sabahı  gün  Əlifin  dəfnində  iĢtirak  etmək  üçün  ġəhidlər  xiyabanına  yollandım.  Mən  bu 
qəbiristanlığı əvvəllər də ziyarət etmiĢdim, amma indi fərqli ziyarət idi. Ġndi bura yas üçün gəlmiĢdim. O zaman 
mən  gələndə  burada  üçüncü  sıra  yox  idi,  sonralar  bu  sıra  böyüyəcək,  çoxalacaqdı.  Əlifin  qəbri  127-ci  idi. 
Cənazəni  yük  maĢınından düĢürdülər. Mən cənazəni çiynində  daĢıyanlara qoĢuldum  və onu  qəbirlərin sırasına 
qədər gətirdim. Adətlərinə uyğun din xadimi fatihə verdi, mən sarsılmıĢdım, artıq Əlif yox idi...  
Sonra  ġəhidlər  xiyabanında  daha  böyük  dəfn  prosesi  baĢladı.  Ġnsan  axını  Əlifin  qəbri  yanında  qazılmıĢ 
digər  qəbirlərə  də  yaxınlaĢdı.  Bu,  cərgədəki  sonuncu  yer  idi.  Sonra  yenə  cərgələr  baĢlayacaqdı,  artıq  yeni 
cərgələrin  ilk  qəbrini  Qara  Bağçadan,  Qarabağ  adlı  dəhĢətli  yerdən  gətiriləcək  meyiti  gözləmədən  qazmağa 
baĢlamıĢdılar.  Tezliklə  daha  çox  cavan  adam  burada  uzanacaq  və  onların  sayı  Xocalıda  öldürülənlərin  sayını 
ötüb  keçəcəkdir.  25  və  26  fevralda  baĢ  verənlər  isə  Qarabağın,  Qara  Bağçanın  davam  etməkdə  olan  ölüm  və 
dağıntı siyahısının qəmli statistikasında sadəcə bir detala çevriləcəkdir.  
And içdim ki, Əlifi və adlarını bilmədiyim, amma sifətləri yaddaĢıma həkk olunmuĢ baĢqa insanları heç 
vaxt unutmayacağam. Bəli, mən Xocalını unutmayacağam. Bu kiçik, uzaq bir Ģəhər idi. Ġndi ölü Ģəhərdir.  
Məqalənin ixtisarla götürüldüyü mənbə: "Xocalı soyqırımı: Milyon imza bir tələb", Bakı, 2007. 
 
―Azərbaycan‖.-2010.-26 fevral.-N 45.-S.6. 
 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
37 
 
366-cı motoatıcı alayın Xocalı soyqırımında iĢtirak edən  
zabit və praporĢiklərinin siyahısı 
 
1.    Zarviqorov  Yuri  Yuriyeviç  -  02.03.1955-ci  ildə  Qazaxıstanın  Cambul  vilayətinin  Luqovaya 
stansiyasında anadan olub, 366-cı motoatıcı alayın komandiri; 
2.    Çitçiyan  Valeriy  Asaakoviç  -  366-cı  motoatıcı  alayın  1  saylı  batalyonunun  qərargah  rəisinin  müavini, 
mayor; 
3.  Ayriyan Vaçaqan Qriqoryeviç - mayor, alayın kəĢfiyyat rəisi; 
4.  Ohanyan Seyran MuĢeqoviç - 1961-ci ildə anadan olub, alayın 2-ci batalyonunun komandiri, mayor; 
5.  Arutyunov Aleksandr Aleksandroviç - mayor, 2-ci batalyonun komandirinin köməkçisi; 
6.  Akopyan Nerses Qrantoviç - baĢ leytenant, 1-ci batalyonun 2-ci rotasının komandiri; 
7.  Arutyunyan Vladislav Vladimiroviç - kapitan, 2-ci batalyonun komandiri; 
8.  Bəyləryan Armen Volodiyeviç - praporĢik, 1-ci rotanın texniki; 
9.  Ayrapetyan Vaçik Qurgenoviç - 3-cü rotanın starĢinası; 
10.  Mirzoyan Vaçik Qrantoviç - 3-cü rotanın starĢinası; 
11.  ġixanyan Andrey ArtyuĢeviç - 1-ci batalyonun təĢkilat üzrə komandiri; 
12.  Xaçaturyan - 6-cı rotanın starĢinası; 
13.  Abramyan V. V. - 2-ci batalyonun böyük texniki, praporĢik; 
14.  Bəyləryan Sergey Yurikoviç - 2-ci batalyonun vzvod komandiri, praporĢik; 
15.  Danilyan Armen Barinoviç - 7-ci rotanın starĢinası; 
16.  Avanesyan - 2-ci rotanın böyük texniki; 
17.  Zaxaryan - zenit vzvodunun komandiri, praporĢik; 
18.  Baqdasaryan Valeri - tank rotasının starĢinası; 
19.   Kisəbəyyan Qriqoriy Akopoviç - rabitə rotasında vzvod komandiri, praporĢik; 
20.  Arustamyan - rabitə rotasında böyük texnik; 
21.  Amelyan Qarik - yeməkxana rəisi, praporĢik; 
22.  Avenesyan Robik - ərzaq anbarının rəisi, böyük praporĢik; 
23.  Arutyunyan Kamo Rafaeloviç - təmir rotasının vzvod komandiri, praporĢik; 
24.  Musaelyan - təmir rotasının vzvod komandiri; 
25.  Sarkisyan Aleksandr - təmir rotasında böyük texnik, praporĢik; 
26.  Osipov Yuri - raket artilleriya anbarının rəisi; 
27.  Simonyan Valeri - maddi təchizat rotasının starĢinası; 
28.  Petrosyan AĢot - məxfi hissənin rəisi, praporĢik; 
29.  Nabokix Yevgeniy - mayor, 3-cü batalyonun komandiri (arvadı erməni); 
30.  Lixodey Ġqor Ġvanoviç - artilleriya divizionunun komandiri, kapitan; 
31.  MiroĢniçenko Ġqor - maddi təchizat rotasının komandiri, baĢ leytenant; 
32.  Smaqin - leytenant, tank divizionunun komandiri; 
33.  Kuznetsov Andrey - kimyəvi müdafiə rotasının komandiri, leytenant; 
34.  QarmaĢ Viktor - baĢ leytenant, tank rotasının komandiri; 
35.  Belyazin - tank rotasında vzvod komandiri, leytenant; 
36.  Mirheydərov - 3-cü rotanın komandiri, baĢ leytenant; 
37.  Fotimski - 2-ci batalyonunun 3-cü rotasının komandiri, kapitan; 
38.  Buqayenko - 2-ci batalyonun 4-cü rotasının 3-cü vzvodunun komandiri, leytenant; 
39.  Potapov - 2-ci batalyonun 4-cü rotasının komandiri, kapitan; 
40.  Krut - 2-ci batalyonun 6-cı rotasının komandiri, kapitan; 
41.  Savintsev - 2-ci batalyonun 4-cü rotasının komandiri, leytenant; 
42.  Dobranski - 2-ci batalyonun 4-cü rotasının kəĢfiyyat vzvodunun komandiri, leytenant; 
43.  Bobolev - 2-ci batalyonun qərargah rəisi, kapitan; 
44.  Minin - 2-ci batalyonun komandirinin müavini, kapitan; 
45.  Tevosyan - 2-ci batalyonun 5-ci rotasının komandiri, kapitan; 
46.  Boqaçev - 3-cü batalyonun zabiti, baĢ leytenant; 
47.  Kurçatov - 3-cü batalyonun zabiti, baĢ leytenant; 
48.  Maftullin - 3-cü batalyonun zabiti, baĢ leytenant; 
49.  Kuzmanoviç - 3-cü batalyonun zabiti, baĢ leytenant; 
 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
38 
50.  Ġvanov - 3-cü batalyonun zabiti, kapitan; 
51.  Matveyev - 3-cü batalyonun artilleriya divizionunun komandiri, kapitan. 
 
Səriyyə Müslümqızı. Ölümdən o yandakı Xocalı. Bakı: S. 55-58.
 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
39 
 
Ġlk rəy və məlumatlar 
 
Azərbaycan  Respublikası  Müdafiə  Nazirliyinin  verdiyi  məlumata  görə  1992-ci  il  26  fevral  gecəsi  erməni 
iĢğalçıları Rusiya ordusunun Xankəndində yerləĢən 366-cı motoatıcı alayının ağır texnika və artilleriya dəstəyi 
ilə Xocalıya  hücum  etdi.  Azərbaycan Respublikası Xalq Cəbhəsindən (AXCP) alınmıĢ  məlumata görə hücum 
böyük həcmli artilleriya atəĢi ilə baĢladığından Ģəhər od içindədir 26 fevral 1992 - ci ildə Ģəhər artıq tamamilə 
kül içində idi .Ġlkin məlumatlara görə Ģəhər erməni iĢğalçıları tərəfindən zəbt olunub. 
 
* * * 
Xocalı ilə əlaqə 25 fevrala keçən gecə kəsildiyindən Xocalıda baĢ verən hadisələrin tam Ģəkli və soyqırımın 
həcmi  dəqiq  müəyyən  olunmayıb.  Azərinformun  jurnalisti  Z.  Rüstəmov  böyük  möcüzə  ilə  canlarını  qurtarıb 
qaçaraq Ağdama çatmıĢ Xocalıdan olan məcburi köçkünlərlə danıĢıb. Onların dediklərinə görə Xocalıda çoxlu 
insan öldürülüb . ġəhərin sakinləri hər Ģeylərini ataraq evlərini tərk etməyə məcbur oldular . 
 
Azərinform, 
26 Fevral, 1992.  
 
Xocalı soyqırımı . 
Xocalı. 25 -dən 26-a keçən gecə bu Ģəhərin adı elan olunmamıĢ müharibənin tarixinə qanlı hərflərlə yazıldı . 
Xocalı ilə əlaqə 25 fevrala keçən  gecə  kəsildiyindən Xocalıda baĢ verən  hadisələrin tam Ģəkli və soy- qırımın 
həcmi dəqiq müəyyən olunmayıb. Böyük möcüzə ilə canlarını qurtarıb qaçaraq Ağdama çatmıĢ Xocalıdan olan 
məcburi köçkünlərlə söhbətdən sonra Azərinform bu Ģəkli yaratmağa cəhd edib . 
Xüsusilə  25-nə  keçən  gecə  erməni  iĢğalçıları  mühasirəyə  alınmıĢ  Ģəhər  ətrafında  böyük  qüvvə  ilə 
cəmləĢmiĢdilər . Bu gün ərzində hamı erməni tank və BTR-lərinin gurultusunu eĢidirdi . Sakinlər üçün artıq hər 
Ģey aydın idi "DüĢmən Ģəhəri iĢğal etməyə hazırlaĢırdı. " Gecə artilleriyanın barıtı Ģəhərin səmasını çirkləndirdi. 
ġəhər üzərinə ölüm atəĢi tökülməyə baĢladı. 
Gecəyə yaxın tanklar Ģəhərə soxuldu. ġəhəri müdafiə edənlər Ģəhəri qorumaq üçün əllərindən gələni etdilər. 
Ancaq qüvvələr bərabər deyildi... 
Camaat öz evlərini ataraq Ģəhərdən qaçırdılar. Məcburi köçkünlərin dediyinə görə o axĢam bir çoxları üçün 
sonuncu gecə oldu. Qadın, uĢaq və qocalar sığınacaq axtarıĢı ilə Ağdama qaçırdılar. Amma erməni kəndi olan 
Naxiçevanikdə onları yenidən güllələr qarĢıladı . Burada yüzlərlə dinc sakin öldürüldü və onların cəsədləri yeni 
bir soyqırımı yerində qalırdı... 
Ağdam hospitalları yaralılarla dolu idi: yalnız Xocalıdan olan yaralının sayı 120 nəfər idi . 
 
Azərinform "Bakinskiy rabochiy" 
28 Fevral , 1992 .  
 
Dağlıq Qarabağ :çoxlu qan və silah . 
AXCP  -  dən  aldığımız  məlumata  görə  25  fevral  yerli  saatla  21:00  -  da  erməni  iĢğalçıları  rus  ordusunun 
Xankəndində  yerləĢən  366  -  cı  alayının  yardımı  ilə  Xocalıya  ağır  texnikayla  hücuma  baĢladı.  ġəhər  2  həftə 
mühasirədə qalaraq müdafiə olunurdu . Xocalı 26 fevral 1992 - ci ildə artıq tamamilə yandırılmıĢdı . Daxili ĠĢlər 
Nazirliyinin bəyanatına  görə 100 adam  öldürülüb  və təqribən 200 adam  yaralıdır . Sakinlərin  qalan  hissəsi  öz 
evlərindən yaxınlıqdakı dağlara qaçırdılar .  
Bütün baĢ verənlərdən sonra rus ordusu Ģəhəri ermənilərə soyğun üçün təhvil verdilər. AXCP-dən aldığımız 
məlumata  əsasən  Xocalıda  rus  ordusunun  366-cı  alayının  raket  qurğuları  yerləĢdirilib.  Xocalıdan  rus  ordusu 
Qarabağda azərbaycanlıların yaĢadığı yeganə Ģəhər olan ġuĢaya hava atəĢinə baĢladılar . 
 
Aydın Mehdiyev  
"Nezavisimaya Qazeta" 
27 fevral, 1992  
 
Qarabağda döyüĢlər davam edir . 
Əli  Əkbər  Vilayəti  27  fevral  Qarabağa  uçur.  Ola  bilsin  ki,  onun  təyyarəsi  ġuĢaya  enib.  Əldə  edilmiĢ 
razılaĢma  ermənilər  tərəfindən  pozulduğundan  Xocalının  top  atəĢinə  tutulması  davam  edirdi.  ġuĢa 
özünümüdafiə dəstələrinin baĢçısı Rəhim Qazıyevdən aldığımız məlumata görə Xocalıda atıĢmalar davam edir. 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
40 
O qeyd etdi ki, Xocalının ermənilər tərəfindən iĢğal edildiyi  zaman atəĢkəs elan edilməsi səhvdir . Əldə edilmiĢ 
məlumata  görə  Vilayəti  27  fevral  saat  18:00  -  da  Bakıya  qayıtmalı  idi...  Bakıda  siyasi  vəziyyət  özünün 
kulminasiya nöqtəsinə çatmıĢdı. Ola bilsin  ki, Xocalıdakı  məğlubiyyət  Azərbaycan  özünümüdafiə  dəstələrinin 
ən böyük məğlubiyyəti idi . 
 
Məmməd Səfərli 
"Nezavisimaya Qazeta" 
28 fevral 1992 
 
Doğrudanmı Xocalı iĢğal olunmuĢdu? 
26  fevral  "Azadlıq"  qəzetinin  müxbiri  Xaliq  Bahadur  ġuĢadan  xəbər  verir:  "  Xocalı  od  içindədir.  ġəhər 
tamamilə iĢğal olunub. Radio ilə hərbçilərin səsi tutulub: qadın və uĢaqları öldürməyin. Onları Ģəhər mərkəzinə 
qovun. " Daxili ĠĢlər Nazirliyindən aldığımız məlumata görə 26 fevral 16:00  -da artıq Ģəhər 99% iĢğal olunub. 
"Azadlıq"  qəzetinin  müxbiri  Aqasi  baĢ  verənlərin  Ģahidi  olub  :  "  26  fevralda  Xocalı  hücuma  məruz  qaldı  . 
Hücumda Rusiya ordusunun 366-cı motoatıcı alayı iĢtirak edirdi. ÖldürülmüĢ və yaralı olanların sayı sonsuzdur. 
" Sakinlərin  kiçik bir  hissəsi Qar-qar çayını  keçərək  meĢə  vasitəsilə  Ağdama çatdı. DüĢmənin  hücum  edəcəyi 
barədə  lazımi  dövlət  məmurlarına  xəbər  verilmiĢdi.  Həlledici  hücumdan  3  gün  əvvəl  dövlət  orqanları  Ģəhərin 
müdafiəsini dayandırdılar. "  
AXCP-dən  aldığımız  məlumata  görə  27  fevral  tarixində  Rəhim  Qazıyev  deyib  ki,  belə  ağır  bir  vəziyyətdə  3 
günlük  atəĢkəs  satqınlıq  idi.  AtəĢin  dayandırılması  ermənilərin  güc  toplamasına  səbəb  oldu.  O  qeyd  etdi  ki, 
2000 adamın taleyi naməlum olaraq qalır . " 
27 Fevral 15:00 -da " Xalq  ordusu "  qəzetinin  müxbirindən aĢağıdakıları öyrəndik:  " Xocalı iĢğal  olunub . 
DöyüĢlər  davam  edir  .  Çoxlu  yerli  sakin  öldürülüb.  Yalnız  Ağdamda  150  yaralı  var.  Bugün  27  nəfər 
basdırmıĢıq. Xocalı aeroportunun baĢçısı öldürülüb. Bir çox Məhsəti türkü öz evləri ilə birlikdə yandırılıb. Yerli 
sakinlər meĢələrdə gizləniblər. Aeroport tamamilə dağıdılıb... "  
 
"Azadlıq" 
28 fevral  1992 .  
 
Azərbaycan qan içində batır . 
Dünən " Səhər " qəzetinin müxbiri ġamil Sabiroğlu nəĢriyyatımıza bəzi foto Ģəkillər göndərdi. Erməni-rus 
birləĢmiĢ  qoĢunlarının  törətdiyi  Xocalı  soyqırımının  dəhĢətli  nəticələri  bu  foto  Ģəkillərdə  öz  əksini  tapıb.  Bu 
Ģəkillərə baxdıqda biz yenidən anladıq ki , Azərbaycan qan içində batır ... 
ġamilin qeyd dəftərindəki qırıq cümlələri çox böyük ürək ağrısı və hirslə oxuyurduq: " Ermənilər camaatı 
çox böyük vəhĢiliklə öldürdülər. Onların etdikləri vəhĢiliklərə görə faĢistlər də utanardılar. Ermənilər heç kimə 
rəhm  etmədilər  -  hamilə  qadınlara,  qocalara,  uĢaqlara  .  Onlar  hətta  ölüləri  də  təhqir  edirdilər.  Erməni  və  rus 
ordusunun hərbi əməkdaĢlığı qeyri - adi bir faciəyə səbəb oldu .Əsirlər ya güllələnir, ya da zorlanırdılar. Ətraf 
dağlardakı,  meĢələrdəki, yollardakı cəsədləri bu günə  kimi  yığmaq  mümkün  olmayıb. Mən sizi allaha tapĢırıb 
gedirəm. Mənyaralılara kömək etməyə, bacı və qardaĢlarımızın cəsədlərini dəfn etməyə gedirəm... "  
 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
41 
 
ġahidlərin söylədikləri 
 
Soyqırım günü Xocalının 7 minlik əhalisinin demək olar ki, yarısı Ģəhərdə, erməni hərbi birləĢmələrinin 
mühasirəsində  blokada  vəziyyətində  idi.  Taleyi  Allahın  ümidinə  buraxılan  insanlar  bütün  çətinliklərə  dözür, 
ermənilərin  hücumlarının  qarĢısında  tab  gətirirdilər.  Əhali  daĢnakların  Ģəhəri  talan  edib,  insanları  qıracağına 
inanmırdılar.  DüĢünürdülər  ki,  arabir  atıĢmalar  ötəridir.  Ancaq  Ģəhərdə  dolaĢan  xəbərlərə  görə,  ermənilər 
Xocalıya hücum əməliyyatı üzərində qərarlıdır və bunu fevralın 18-dən sonra hər gün gözləmək olar. Xocalının 
fevralın 13-dən sonra Azərbaycanla əlaqəsi yox idi. Axırıncı vertolyot da bu tarixdə Xocalıya enərkən cəmi 300 
nəfəri  Ģəhərdən  çıxarıb.  Vəd  edilmiĢdir  ki,  vertolyot  bir  də  qayıdacaq.  Camaat  da  hər  gün  gözləyir,  təyyarə 
meydanına yığıĢırdılar. Yanacaq, çörək qıtlığı baĢlamıĢdı. Xəstələrin, qocaların vəziyyəti dözülməz idi. Fevralın 
13-dən  sonra  xocalılar  konkret  olaraq  heç  bir  kömək  görmədilər.  Onların  ümidi  yalnız  ratsiya  ilə  əlaqəyə 
qalmıĢdı.  Yenə  də  vəd  verilir,  kömək  göstərəcəklərini,  vertolyot  göndərəcəklərini  söyləyirdilər.  Ancaq  onlara 
ölüm ayağında yalnız ümidlər qaldı. 
Fevralın 25-dən 26-na keçən gecə, təxminən saat 23.00-da Ģəhərə ardı-arası kəsilmədən toplardan atəĢ 
açmağa  baĢladılar.  Demək  olar  ki,  elə  ilk  həmlədən  Ģəhərin  Əsas  müdafiə  postları  sıradan  çıxarıldı.  Çünki 
Xocalının müdafiəsi demək olar ki, yox idi. Əgər müdafiəyə aid nələrsə olubsa belə, onların dəqiq, özü də qısa 
zamanda  məhv  edilməsinin  bir  səbəbi  var.  Deməli,  Ģərait,  Ģəhərdəki  vəziyyət  düĢmən  tərəfindən  dəqiq 
öyrənilibmiĢ.  Dolayısı  ilə  də  olsa  bunu  366-cı  olayın  bölmələri  arasında  radiodalğanın  maqnit  yazısı  da 
təsdiqləyir. Bu yazının bəzi məqamlarına diqqət yönəldək: 
"Mən  13-əm.  KəĢfiyyat  vasitələrini  yerbəyer  eləmiĢəm.  NiĢançı  da  niĢan  almağa  hazırdır.  (Söhbətin 
məğzindən aydın olur ki, söhbət topçu niĢançıdan yox, kəĢfiyyatçıdan gedir). 
Bu danıĢıqların mətnindən aydın olur ki, düĢmən kəĢfiyyatçıları bir neçə nəfərdir... 
Əhali  vahimə  içərisində  güllə  yağıĢı  altında  Xocalını  tərk  etməyə  baĢlayır...  Qoy  o  dəhĢətli  gecənin 
Ģahidlərinin özləri danıĢsın: