Xocali soyqirimi

 
Cəmil CümĢüd oğlu Məmmədov: 
-  Ruslar  tanklar  və  BTR-lərlə  Ģəhərə  daxil  olaraq  evlərimizi  darmadağın  etdilər.  Arxalarınca  isə 
ermənilər  gəlirdi.  BeĢ  yaĢında  nəvəmi  götürüb  meĢəyə  qaçdım.  Bir  sutka  qarın  altında  qalmıĢam.  Körpə 
donmamaqdan  ötrü  paltarlarımı  soyunub  uĢağa  bükmüĢdüm.  Artıq  taqətim  qalmamıĢdı.  Naxçıvanik  kəndinə 
yollanıb ermənilərə yalvardım ki, nəvəmə rəhm etsinlər. Məni təhqir edib komendanta təhvil verdilər. O isə əmr 
verdi  ki, bizi tövləyə salsınlar. Burada çoxlu  qız-qadın, körpə  vardı. Sonra bizi Əsgərana gətirdilər. Arvadım, 
qızım, yeznəm burada idilər. Boyeviklər dırnaqlarımı çıxartdılar. Zəncilər göyə atılıb üzümüzə təpik vururdular. 
Çox  iĢgəncədən  sonra  məni  ermənilərlə  dəyiĢdirdilər.  Nəvəm,  arvadım,  qızım  və  yeznəmdən  heç  bir  xəbər 
yoxdu. 
 
Səriyyə Talıbova: 
-  Gözümün  qabağında  4  məshəti  türkünün,  3  qonĢumuzun  baĢını  erməni  quldurunun  qəbri  üstündə 
kəsdilər.  Rus  əsgərləri  ilə  bir  yerdə  ermənilər  ata-analarının  gözü  qarĢısında  uĢaqlarına  iĢgəncə  verib 
öldürürdülər. Sonra isə meyitləri buldozerlərlə dərəyə tökürdülər: 
 
Camal Allahverdi oğlu Orucov: 
- 16 yaĢında oğlumu güllələdilər. 23 yaĢlı qızımı iki əkiz oğlu və 18 yaĢlı hamilə qızımı əlimizdən aldılar. 
 
10 yaĢlı Ramil Həsənov: 
- Ermənilər gələndə meĢəyə qaçdım. 3 gün ac-susuz orada qalmıĢam. Susuzluqdan ölürdüm. Çoxlu qar 
yemiĢəm. 
 
Sənan Abdullayev: 
- Bir gün meĢədə qaldıqdan sonra ermənilər bizi tapıb Əsgərana gətirdilər. Anam-atam, 16 yaĢlı bacım 
meĢədə öldü. Ruslar, ermənilər, sırğalı zəncilər uĢaqların gözü qarĢısında mənə iĢgəncələr verirdilər. Sonra bizi 
içərisinə su doldurulmuĢ zirzəmiyə saldılar. Suda boğulmamaq üçün uĢaqları bir gün əlimdə saxlamıĢam. 
 
Ayağımdan güllə yarası almıĢ 4 yaĢlı Fuad Gülməmmədov: 
- Ermənilər məni ayağımdan tapança ilə vurdular. 
 
 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
42 
 
Xədicə Abdullayeva: 
-  Bir  sutka  ayaqyalın  meĢədə  qaldıqdan  sonra  atam,  anam  və  16  yaĢlı  bacım  Ģaxtaya  tab  gətirmədilər. 
Sağ  qalan  xocalılarla  birgə  məni  də  girov  götürdülər.  Bizi  bir  gün  ac-susuz,  döĢəməsinə  su  doldurulmuĢ 
zirzəmidə saxladılar. DaĢnak tör-töküntüsünə dəyiĢdirildim. Ġndi iki ayağımdan da məhrumam. 
 
Mirzə Allahverdiyev: 
Ermənilərin hücumundan sonra meĢəyə çəkilməli olduq. Burada 3 gün ac-susuz qaldıq. Fevralın 28-də 
axĢam  bizi  mühasirəyə  aldılar.  Bizi  Əsgəranda  ölüm  kamerasına  saldılar.  Hər  gün  bir  neçə  adamı  aparıb 
güllələyirdilər. VəhĢilər baĢıma  dəhĢətli zərbələr  endirirdi. Qızıl  diĢlərimi  kəlbətinlə çıxartdılar. Ġki  qabırğamı 
sındırdılar.  18  gündən  sonra  bir  alt  paltarında  bizi  dəyiĢdirdilər.  Atamı,  iki  qardaĢımı,  qardaĢım  oğlunu 
öldürdülər. 
 
Nəsibə Əliyeva: 
- MeĢədən çıxan kimi ermənilər atəĢ açdılar. 40 nəfər idik. 26 nəfəri, o cümlədən oğlumu və yoldaĢımı 
öldürdülər. 8 yaĢlı Yavərim isə güllə yarası aldı. 
 
Xatirə Orucova: 
- 8 yaĢım var. Gözümün qabağında atamı, anamı və 6 yaĢlı bacımı ermənilər güllələyib qətlə yetirdilər. 
Güllə mənə də dəyib. 
 
Məhəmməd Orucovun dedikləri: 
- ġəhərə hücum baĢlananda 16 yaĢlı oğlum Xaqani evə girib məni, qızlarım Leylanı və Aybənizi, 2 yaĢlı 
nəvələrim Fuadı və Muradı meĢəyə qaçırdı. Əmimdən xəbərimiz yox idi. 2 gün meĢədə qarın-çovğunun içində 
qalandan  sonra  ermənilər  bizi  tutub  Pircamala  apardılar.  Hamımızı  tövləyə  saldılar.  Tövlə  əsirlərlə  dolu  idi. 
Əmimi  də  burada  gördüm.  Gözlərimiz  qarĢısında  əmimi  və  oğlumu  möhkəm  döydülər.  Sonra  faĢistlər  əsirlər 
arasında 10-13-15 yaĢlı qızları seçib ayırdılar...Həyat yoldaĢımı da bir neçə nəfərlə Əsgərana aparıb güllələdilər. 
Bundan sonra məni buraxdılar, qızlarımı, oğlumu və nəvələrimi isə əsir saxladılar. 
 
MirəĢ Əliyeva: 
- Biz  meĢədə  qara bata-bata dolaĢırdıq.  Yolu  keçəndə  mənə  güllə  dəydi.  Yıxıldım  və  daha ayağa dura 
bilmədim.  Haradasa  meĢədən,  səngərdən  tez-tez  atəĢ  açılırdı.  Əlif  məndən  yapıĢıb  yolun  qırağına  tullandı. 
MeĢədən açılan atəĢlər bir müddət ara verdi. Əlif (Xocalı aeroportunun  komandiri -  A.A.) baĢını qaldırmadan 
yolun o biri tərəfində uzanmıĢ qadınlara qıĢqırırdı ki, tez yolu keçsinlər. Bu vaxt ərzində 20 nəfərədək qadın və 
uĢaq  yolu  keçmiĢdi.  Əlif  avtomatın  darağını  dəyiĢməyə  baĢlayanda  ermənilər  cavab  atəĢi açdılar.  Güllələrdən 
biri düz Əlifin alnına dəydi. 
 
Cəmil Məmmədov: 
-  ġəhərə  girən  tanklar  və  zirehli  transportyorlar  evləri  dağıdır  və  adamları  basıb  keçirdilər.  Rus 
əsgərlərinin  arxasınca  erməni  yaraqlıları  gedirdilər.  5 yaĢlı  nəvəmi  və  14  min  manat  pulumu  götürüb  meĢəyə 
tərəf qaçdım. Gecə uĢağın donmaması üçün paltarımı çıxarıb onu bürüdüm. Lakin bu kömək etmirdi. Qarı qazıb 
uĢaqla  birlikdə  onun  içinə  girməli  olduq.  Səhər  uĢağın  buna  tab  gətirməyəcəyini  baĢa  düĢüb  yaxınlıqdakı 
Naxçıvanik erməni kəndinə yollandım. Orada bizi silahlı ermənilər qarĢıladılar. Mən onlara yalvarıb-yaxardım 
ki, pulu götürsünlər və uĢağın xatirinə bizi Ağdama buraxsınlar. Cavabında məni döydülər, söydülər və kəndin 
komendantının  yanına  apardılar.  O  əmr  etdi  ki,  bizi  pəyəyə  salsınlar.  Pəyədə  artıq  azərbaycanlı  qadınlar  və 
uĢaqlar  var  idi.  Pəyədə  bizi  4  gün  saxladılar,  nə  çörək,  nə  su  verdilər.  4  gün  sonra  məni  nəvəmlə  Əsgəran 
rayonuna gətirəndə baĢımıza elə oyun açdılar ki, Naxçıvanikdəki pəyəni cənnət sandım. 
Erməni  muzdluları  (mən  erməni  dilini  bilirəm  və  yerli  ermənini  gəlmə  ermənidən  seçirəm).  Ayaq 
barmaqlarımın  dırnaqlarını  çəkib  çıxartdılar.  Ermənilərin  arasında  olan  zəncilər  havaya  tullanaraq  ayaqları  ilə 
üzümdən  vururdular.  Bir  neçə  saat  davam  edən  iĢgəncələrdən  sonra  məni  həbs  edilmiĢ  bir  erməni  ilə 
dəyiĢdirdilər. Nəvəmi isə əlimdən aldılar. Arvadımdan və qızlarımdan heç bir xəbərim yoxdur. 
 
Qasımova Ayna: 
- 12 gün meĢədə qaldıq. Ġki oğlum və bacım da yanımda idi. Yediyimiz ağac və itburnu qabığı idi. Tez-
tez  qar  da  yeyirdik.  12  gündən  sonra  min  bir  zülmlə  gəlib  Ağdama  çıxdıq.  Ağdamda  nə  qədər  çalıĢdılarsa 
ayaqqabılarımızı ayağımızdan çıxara bilmədilər. Ayaqlarımız tamam donmuĢdu. Sonra ayaqqabılarımızı bıçaqla 
kəsdilər. Ağdamda sistem qoyub Bakıya müalicəyə göndərdilər. 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
43 
 
Talıbov Səməd: 
-  Fevralın  25-dən  26-na  keçən  gecə  120-130-a  qədər  adamla  meĢəyə  qaçdıq.  Bu  müddətdə  Kətik 
meĢəsində qaldıq. Bir müddət meĢədə qaldıqdan sonra Hray kəndinə tərəf getdik. Böyüklər aclığa. saxtaya dözə 
bilirdilər.  Amma  uĢaqlarla  çox  çətin  idi.  3  gün  ac-susuz  qaldıq  meĢədə.  3-cü  gün  Naxçıvanik  istiqamətinə 
gedəndə  ermənilər  bizi  tutub  mal  tövləsinə  saldılar.  Bizdən  baĢqa  50-60  adam  da  var  idi.  Bir  az  keçmiĢ 
ermənilər  içəri  girib  kiĢiləri,  arvad-uĢaqları  avtomatın  qundağı  ilə  vurub  əzməyə,  Ģil-küt  etməyə  baĢladılar. 
Vuranda, döyəndə səsini çıxaran Ģəxsi  həmin saat güllələyirdilər. Girovluqda  gördüyüm dəhĢətləri  heç zaman 
unutmayacağam. 
 
Salmaıı Qasımov: 
-  Ermənilər  Xocalıya  girəndə  hamımız  qaçdıq  meĢəyə.  Əvvəl  300-ə  qədər  adam  idik.  Gülablı  tərəfə 
gedirdik. Orda ermənilər camaatın  qabağını  kəsdi.  AtıĢmada Abdullam  öldürdülər. Adamlar qaçıb dağılıĢdılar. 
11 adam qaldıq. Tofiqin də anası yanımızda öldü. Mən paltomu onun üstünə saldım. Sonra mühasirədən çıxmaq 
üçün irəli getdik. Amma hara gedirdiksə ermənilərin əhatəsində olduğumuzu hiss edirdik. Yediyimiz də ancaq 
qar idi. Hamımız haldan düĢmüĢdük. Keçdiyimiz yerlərdə çoxlu meyit var idi. 
GörüĢdüyüm xocalıların hamısının acı taleyinə yanıram. Onları özümə ən yaxın, doğma adam bilirəm. 
Xocalılar  hamısı  sakit,  köməksiz  adam  təsiri  bağıĢlayır  mənə.  Amma  Gülalı  kiĢinin  o  yazıq  görkəmini  heç 
unuda bilmirəm. Gülalı kiĢiyə çəkilən dağ da ağır dağdır. 
 
Gülalı Mehralıyev: 
-  Altı  günə  kimi  meĢədə  qaldıq.  Ac-susuz  meĢənin  içində  qızımla  məĢəqqətlər  çəkdik.  Gecə  meĢənin 
vahiməsi,  soyuğu,  Ģaxtası,  daima  gözlənilən  erməni  qorxusu  yazıq  qızımın  bağrını  yardı.  Nakam  balam  dözə 
bilmədi, keçindi. Gülalı kiĢi için-için ağlayır. QurumuĢ bir halda qızımın meyitinin yanında oturdum. Bədbəxt 
qızıma  baxıb  göz  yaĢı  tökürdüm.  Balamın  iyirmi  yaĢı  vardı.  Səkkiz  ay  idi  ki,  toyu  olmuĢdu.  DiĢimnən, 
dırnağımnan  yığıb  qızıma  cehiz  almıĢdım,  12  min  manatlıq  mebel  alıb  toyunu  etmiĢdim.  Ġndi  yazıq  balam 
torpağa  döĢənmiĢdi.  Halsız,  hərəkətsiz  uzanmıĢdı.  Zavallı  qızımdan  çətinliklə  də  olsa  ayrıldım.  MeĢə  ilə 
gedirdim. ġelli istiqamətinə üz tutmuĢdum. Qəfildən aralıda erməniləri gördüm. Qaçıb girdim bir körüyün içinə. 
Ermənilər xoĢbəxtlikdən görmədilər məni. Bir müddət kötüyün içində qaldım. Qorxudan çıxa bilmirdim. Sonra 
minbir  çətinliklə  Ağdama  gəlib  çıxdım.  Amma  qızımın  meyitindən  nigaranam.  Bircə  meyiti  gətirib 
basdırsaydım, rahatlanardım. Meyitin yeri yaxĢı yadımdadır. Amma ora getmək mümkün olacaqmı? 
 
Vüqar Qarayev: 
- Gecə saat 11-də evdən çıxdıq. Gəldik meĢəyə. MeĢədə çoxlu adam vardı. UĢaqlar ağlaĢır, qıĢqırırdılar. 
Arvadlar uĢaqların ağzına dəsmal tıxadılar ki, səsləri eĢidilməsin. Sonra ermənilər mühasirəyə alıb çoxunu girov 
tutdular. Babək adlı bir oğlan vardı. Yolu gedə bilmirdi, təngnəfəs olurdu. 3 kilometrə qədər onu mən apardım. 
Sonra  qüvvəm  çatmadı.  Ayaqlarımı  Ģaxta  vurmuĢdu.  Bədənim  heç  elə  bil  ki,  mənim  deyildi.  Düz  iki  gün 
sürünmüĢəm.  Mənə  elə  gəlirdi  ki,  erməninin  üstünə  gedirəm.  Amma  mənim  üçün  daha  heç  bir  fərqi  yox  idi. 
Onsuz da tam haldan düĢmüĢdüm. XoĢbəxtlikdən döyüĢçülərimizin postuna gəlib çıxdım. 
 
Salnıan Qasımov: 
Ermənilər Xocalıya hücum edəndə qaçdıq Dəhraz tərəfə. Dəhrazda bizi mühasirəyə alıb tutdular. YaĢlı 
bir  qadını  və  cavan  oğlanı  yerindəcə  güllələdilər.  Sonra  bizi  Naxçıvanikə  gətirib  mal  pəyəsinə  saldılar.  Az 
keçməmiĢ gəlib aramızdan on üç adamı seçib apardılar güllələməyə. O güllənin səsini də biz eĢitdik. Bir müddət 
pəyədə saxladıqdan sonra bir yük maĢınına mindirib bizi gətirdilər Xankəndinə. Orda bizi maĢından düĢürəndə 
bir erməni kobudluqla çeĢməyimi alıb dedi: "Gedərsən Kürün o tayında verərlər çeĢməyini!" Sonra bizi saldılar 
həbsxanaya.  Həbsxanada  hansı  iĢgəncələri  çəkmədik?  On  günə  kimi  dilimizə  heç  nə  dəymədi.  Çörək-su 
həsrətiynən gözümüzü tikirdik qapıya. Qapının nə vaxt açılacağını səbirsizliklə gözləyirdik. Amma qapını açıb 
içəri girənlər bizə nə su gətirirdi, nə də çörək. BaĢlayırdılar təpikləməyə, döyməyə, qol-qabırğamızı sındırmağa. 
Elə döyürdülər, elə hala salırdılar ki, yerdə döĢəli qalıb tərpənə bilmirdik. Düz on gündən sonra gətirib hərəmizə 
70 qram çörək, hər üç adama bir stəkan su verdilər. Bir də görürdün gecə saat 2-də, 3-də ermənilər sərxoĢ halda 
gəlib içəri girir, pis söyüĢlər söyüb, istədikləri iĢgəncəni verirdilər. Qaldığımız yer olduqca soyuq idi. Pəncərə 
soyuq olduğundan külək içəridə vıy-vıy vıyıldayırdı. Hamımız soyuqdan titrəyirdik. Yerə salmağa bir adyal da 
verməmiĢdilər. Bütün gecəni, gündüzü oyaq qalırdıq. Yanımızda Qaradağlıdan yazıq bir kiĢi vardı. Bizdən çox 
qabaq  onu  tutub  bura  salmıĢdılar.  Yazığın  susuzluqdan  ciyəri  yanırdı.  Gecənin  bir  vaxtında  halı  lap  pisləĢdi. 
"Su, su" deyib inildəməyə baĢladı. Dözə bilmədim, gedib qapını döydüm ki, bir az su versinlər yazığa. Nəzarətçi 
erməni  qapının  o  tayından  məni  söyüb  təhqir  etdi  və  təkrar  qapını  döydükdə  öldürəcəyini  bildirdi.  Yazıq  kiĢi 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
44 
"su,  su"  deyə-deyə  canını  tapĢırdı.  Bir  dəfə  xaricdən  -  Qırmızı  Aypara  Cəmiyyətindən  bir  dəstə  adam  gəlib 
vəziyyətimizlə  maraqlandı.  Halımızı,  görkəmimizi  görəndə  təəssüflə  baĢlarını  buladılar.  Ermənilər  isə  bizə 
əvvəlcədən xəbərdarlıq edirdilər ki, gələn qonaqlara Ģikayətlənməyək. Əksinə ermənilərdən razılıq edək ki, guya 
bizə  yaxĢı  baxırlar.  Əgər  belə  deməsəydik,  ermənilər  bizə  elə  iĢgəncələr  verərdi  ki...  Düz  48  gün  ermənilərin 
əsarətində əzab çəkdim. 48 gündən sonra məni bir erməni ilə dəyiĢdilər. 
 
Mirzə Allahverdiyev: 
-  Biz  həmin  gün  Horagül  istiqamətində  postda  dayanmıĢdıq.  Amma  "Finski"  evlər  yananda  geri 
çəkildik. Fevralın 26-da onların çoxu BeĢmərtəbə deyilən yerə toplaĢmıĢdı. 100-ə qədər adam vardı orda. Sonra 
çıxıb Boz Dağ  istiqamətində  irəlilədik. Fevralın 28-də ermənilər  mühasirəyə alıb tutdular bizi. Həmin saat əl-
ayağımızı bağlayıb baĢladılar döyməyə, iĢgəncə verməyə. Sonra apardılar Əsgərana. Orada milis idarəsinin həbs 
otağında  bizi  saxlayırdılar.  Bir  neçə  qızıl  diĢim  vardı.  Yerə  yıxıb  əl-ayağımı  bağladılar.  BaĢladılar  kəlbətinlə 
diĢlərimi sökməyə. Kəlbətinlə dartır, çəkiclə vururdular diĢimə. Ġnildəyir, zarıyırdım ağrıdan. Yalvarır, yaxarır, 
bu  iĢgəncəyə  son  qoymağı  xahiĢ  edirdim.  Neçə  saat  huĢsuz  qaldığımı  bilmirəm.  Amma  gözümü  açanda  hiss 
etdim  ki,  qızıl  diĢlərimi  sındırıb  götürüblər.  Ermənilərin  verdiyi  iĢgəncə  yalnız  qızıl  diĢlərimi  sındırmaqla 
bitmədi.  SöyüĢ,  təhqir,  təpiklə  vurmaq,  döymək  hər  gün  olurdu.  Girovluqda  qaldığım  18  günün  elə  bir  vaxtı 
olmadı  ki, mənə iĢgəncə verməsinlər. Yaman  vəhĢi idi  ermənilər, gözlərini qan tutmuĢdu. Ürəklərində heç  bir 
insaf,  ədalət  yox  idi.  Bizi  döyməkdən,  təpikləməkdən  ləzzət  alırdılar.  Bir  dəfə  isə  məni  çılpaq  soyundurub 
dubinka  ilə  döydülər.  Ürəkləri  soyumadığından  götürüb  ikinci  mərtəbədən  atdılar  məni  yerə.  Bütün  bədənim 
əzilmiĢdi. Necə kinli, qəzəbli idi bu ermənilər bizə qarĢı? Edik adında bir erməni vardı. Hər gün içəri girib mənə 
özünəməxsus xüsusi iĢgəncə verirdi. Ağır çəkmələri ilə əllərimin üstünə çıxıb tapdalayır, əzir və bundan ləzzət 
alırdı. Mənim  iniltim,  qıĢqırtım  ona təsir  etmirdi, əksinə  kefi açılırdı... Ermənilər tez-tez bizə  deyirdilər: "Sizi 
qıracağıq,  buralardan  tamam  qovacağıq.  Donuzlarımızı  gətirib  Kürdə  suvaracağıq".  Hər  gün  bizə  bir  parça 
çörək, bir balaca qabda da su  verirdilər. O çörəyi, suyu  verəndən sonra gəlib  möhkəm  döyürdülər. On səkkiz 
gün girovluqda qalandan sonra məni dəyiĢib Ağdama gətirdilər. Öyrəndim ki, anamı da ermənilər bir neçə gün 
girov saxlayıb, qızıl üzüyünü alıb buraxıblar. QardaĢım ElĢəni isə mənim günümə salıblar. Girovda iĢgəncələr 
verib qızıl diĢlərini söküblər. Öyrəndim ki, ermənilər iki qardaĢımı öldürüblər. 
 
Niftalı Ġbad oğlu Nəbiyev: 
- Fevralın 25-də gecə saat 10-da Əsgəran istiqamətində səngərdə idik. Hər tərəfi ermənilər ağır texnika 
ilə  mühasirəyə aldılar. Bir  qədər atıĢdıqdan sonra gedib  qadınları, uĢaqları da  götürüb Dəhraz tərəfə çəkildik. 
Hər tərəfi ermənilər ağır texnika ilə mühasirəyə aldılar. Bir qədər atıĢdıqdan sonra gedib qadınları, uĢaqları da 
götürüb Dəhraz tərəfə çəkildik. Hər tərəfdən mühasirədə olduğumuzu hiss edirdik və hər yandan bizə atırdılar. 
Üç  gün ac-susuz meĢədə qaldıq. Sonra ermənilər bizi  mühasirəyə alıb tutdular. Yanımızda 300-ə qədər qadın, 
uĢaq  vardı.  Hamımızı  yığıb  apardılar  donuz  fermasına.  Milli  ordu  paltarında  olanlardan  13  nəfəri  seçib 
apardılar.  Az  keçməmiĢ  güllə  səsləri  eĢitdik.  Bildik  ki,  o  yazıqları  güllələyiblər.  Üç  gün  qaldıq  donuz 
fermasında. Yeməyə heç nə vermirdilər. Elə hərdən gətirib camaata azca çiy buğda paylayırdılar. Üç gün sonra 
gəlib  aramızdan  iyirmi  adamı  seçdilər.  QıĢqırdılar  ki,  iyirminiz  də  əlləri  yuxarı  vəziyyətdə  çölə  çıxın.  Bizi 
"KamAZ"a  doldurub  gətirdilər  Stepanakertin  milis  idarəsinə.  Orda  bizi  möhkəm  döydülər.  Sonra  qeydiyyata 
aldılar.  Mənim  paltarımı  yoxlayanda  paltomun  cibindən  patron  tapdılar.  Dedilər  ki,  sən  milli  ordu  əsgərisən. 
Məni  lüt  soyundurdular.  Dubinka  ilə  baĢladılar  döyməyə.  Ermənilərdən  biri  əlində  balta  mənə  sarı  gəldi, 
qorxdum ki, balta ilə baĢımı kəsəcək. Balta ilə paltomu kəsib doğradı. Sonra da sürüyüb atdılar kameraya. Gecə 
saat 1-2 olardı. Bu dəfə baĢqa erməni "boyevikləri" içəri girib hirslə qıĢqırdılar: "Ara, bizim torpaqda siz axı nə 
edirsiniz?"  BaĢladılar  bizi  döyməyə.  Ġki  qızıl  diĢimi  vurub  sındırdılar.  Hər  gün  bu  vəziyyət  təkrar  olunurdu. 
Ermənilər gah ayıq baĢla, gah da sərxoĢ vəziyyətdə gəlib bizi Ģil-küt edirdilər. Yeməyə bir parça çörək, içməyə 
də yeddi adama bir qab su verirdilər. Yanımızda Qaradağlıdan olan girovlar vardı. Yazıqları bit basmıĢdı. Bütün 
günü  yazıqlar  qaĢınır,  dırnaqları  ilə  dərilərini  qoparırdılar.  Yanımızda  Nəbiyev  Əli  adlı  bir  kiĢi  vardı.  Yazıq 
zarıya-zarıya  öldü.  Ermənilər  yaman  zülmkar  idilər.  Qadağan  etmiĢdilər  ki,  gecələr  bir-birimizlə  danıĢmayaq. 
Qorxa-qorxa,  pıçıltı  ilə  danıĢırdıq.  Yatanda  bir-birimizə,  kürək-kürəyə  söykənib  yatırdıq.  DöĢəmə  beton 
olduğundan  daim  rütubət  vardı.  Nəzarətçilər  əlində  bıçaq  dəhlizdə  gəzinir,  səs  eĢidən  kimi  içəri  girib  bizi 
əziĢdirirdilər.  Ayaqlarımızdakı  corabları  da  tutub  çıxarmıĢdılar.  Yanımdakı  yoldaĢımın  iyirmi  min  pulunu, 
qızılını  almıĢdılar.  Sonra  minbir  çətinliklə  bizi  dəyiĢdilər.  Amma  indi  halım  getdikcə  pisləĢir.  Qabırğamı  da 
vurub batırıblar. Ciddi müalicəyə ehtiyacım var. Görək axırı nə olacaq. 
 
Əliyev Hüseyn Sarı oğlu: 
- YatmıĢdım,  həyat yoldaĢım  məni silkələyib durquzdu və  dedi ki,  ermənilər kəndə  doluĢub, camaat qaçır. 
Dedim  ki,  sən  də  qaç,  camaata  qoĢul.  QonĢumuz  Həsəngilə  gəldim.  Həsən  bayırda  idi.  Kəndin  Stepanakert 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
45 
tərəfindən asfaltı, evləri atəĢə tutmuĢdular. Həsənlə onların bostanından  keçib,  məktəbin  həyətinə  girdik. Ərik 
ağaclarının  altında  Həsən  qolundan  yaralandı.  Onun  o  biri  qoluna  girib,  məktəbin  zirzəmisinə  tərəf  apardım. 
Amma orda heç kim yox idi. Bilmirdik hara gedək. Ermənilər gəlib bizi tutdu. Əliyeva ġərqiyyəni, qızı Aliməni 
beĢ  uĢaqla,  fermada  iĢləyən  Yusifi,  arvadını,  onların  da  beĢ  uĢağını  bizimlə  bərabər  Stepanakertin  9  nömrəli 
məktəbinə gətirdilər. Sonra arvad-uĢaqdan bizi ayırıb, avtovağzalın yanındakı Ģəhər milis Ģöbəsinin qazamatına 
gətirib saldılar. Qənəhət Hacıyev, Qəyyum Aslanov, ƏĢrəf Əliyev, Əbülfət Kərimov, Elbrus Abbasov, ġafanın 
oğlu Vidadi, Qaradağ stansiyasından Əli, FərraĢlı Abbas da burda idilər. Həsənabadlı "DovĢan" Edikin oğlu bir 
dəstə  erməni  ilə  gəlib  bizi  təpikləyir,  qaldırıb  yerə  çırpırdılar.  O  deyirdi  ki,  xocalıların  hamısını  qıracağam, 
mənim qardaĢımı siz öldürmürsünüz. 
Vidadi  bıçaq  axtarırdı  ki,  özünü  öldürsün.  Deyirdi  ki,  mənim  baĢımı  sabah  kəsəcəklər.  Mənə  deyirlər  ki, 
Osipin oğlu Tosulu (Armavari), guya mən öldürmüĢəm. Vidadi bir ĢüĢə tapıb cibinə qoymuĢdu ki, lazım gəlsə 
venasını  kəsib  özünü  öldürsün.  Həsənabadlı  Setrakın  olğu  Jora  gəlib  Həsəni  harasa  apardı.  Həsənin  qolu 
hovlayıb ĢiĢmiĢdi. Sonra eĢitdik ki, Həsəni buraxıblar. Üç gün keçmiĢdi ki, gəlib Vidadini apardılar. Dedilər ki, 
bu gün Tosulun üçüdür, səni onun qəbrinin üstündə kəsmək üçün qəbiristanlığa aparırıq. Vidadi ĢüĢə də cibində 
getdi... 
 
Akif AĢırlı. Türkün Xocalı soyqırımı. Bakı: 2005, S. 73-84 
 
 
 
 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
46 
 
Xocalı soyqırımı 20-ci əsrin ən dəhĢətli faciələrindəndir 
 
Bütövlükdə  Azərbaycan  xalqına  qarĢı  yönəldilmiĢ  Xocalı  soyqırımı  öz  ağlasığmaz  qəddarlığı  və  qeyri-
insani cəza üsulları ilə bəĢər tarixində bir vəhĢilik aktıdır. Bu soyqırımı, eyni zamanda bütün bəĢəriyyətə qarĢı 
tarixi bir cinayətdir. 
Heydər Əliyev 
 
Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü bütün bəĢəriyyətə qarĢı cinayətdir. 
Otto Hausen,  
Almaniyanın sabiq dövlət katibi 
 
Biz  dünyaya  nümayiĢ  etdirməliyik  ki,  Qarabağ  və  ətraf  ərazilərdə  bütün  baĢ  verənlər  çox  dəhĢətli  bir 
fəlakətdir və bu fəlakət aradan qaldırılmayıb. 
Erix Fayql,  
professor, Vyana 
 
Soyqırımı  (genosid)  -  ayrı-ayrı  əhali  qruplarının  irqi,  milli,  yaxud  dini  mənsubiyyətinə  görə  məhv 
edilməsi,  bəĢəriyyətə  qarĢı  ən  ağır  cinayətlərdən  biridir.  Tarixdən  məlumdur  ki,  Ġkinci  dünya  müharibəsində 
hitlerçilər  iĢğal  etdikləri  ölkələrdə  əhaliyə  qarĢı  kütləvi  miqyasda  soyqırımı  cinayətləri  törətmiĢlər:  Xatın, 
yəhudi soyqırımları, Yaponiyada Xirosima və Naqasaki faciəsi, müsəlman dövlətlərindən Ġraqda, Əfqanıstanda, 
Pakistanda, Çeçenistanda və s. baĢ verən son hadisələr göstərir ki, faĢizmi doğan ana hələ sağdır. Buna Xocalı 
faciəsi canlı misaldır. 
Ermənilərin Xocalı Ģəhərini hədəfə almaqda məqsədi nə idi? Bu, bir tərəfdən, Qarabağın dağlıq hissəsində 
azərbaycanlılardan  ibarət  olan,  strateji  əhəmiyyətli  maneəni  aradan  qaldırmaq  idisə,  digər  tərəfdən, 
ümumiyyətlə, Xocalını yer üzündən birdəfəlik silmək məqsədi güdürdü. Çünki Xocalı elə bir yaĢayıĢ məskəni 
idi ki, o, Azərbaycan tarixinin qədim dövrlərindən müasir dövrə qədər tarix və mədəniyyət ənənələrini özündə 
əks etdirirdi. Bu xüsusi mədəniyyət tarixə Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti kimi düĢmüĢdü. 
Xocalının  kurqanları  və  digər  abidələri,  müxtəlif  növ  məiĢət  əĢyaları  insan  cəmiyyətinin  inkiĢaf 
dinamikasını  özündə  əks  etdirən  maddi  mədəniyyət  nümunələridir.  Erməni  iĢğalından  sonra  bütün  bu  maddi 
mədəniyyət abidələrinin məhv edilməsi və dünyanın ən qədim məzarlıqlarından sayılan Xocalı qəbiristanlığının 
texnika  vasitəsilə  darmadağın  edilməsi  erməni  vandalizminin  bariz  nümunəsi  olmaqla  yanaĢı,  dünya 
mədəniyyətinə qarĢı a zorakılıq aktıdır. 
1992-ci  ilin  qanlı  faciəsinə  kimi  Xocalıda  7  min  əhali  yaĢayırdı.  Məlum  hadisələr  dövründə 
Ermənistandan, qonĢu Xankəndidən ermənilər tərəfindən didərgin salınmıĢ g xeyli azərbaycanlı və 1989-cu ildə 
Fərqanədən qovulmuĢ Məhsəti türkləri də məskunlaĢmıĢdılar. 
1992-ci  il  fevralın  25-dən  26-na  keçən  gecə  erməni  silahlı  dəstələri  Xankəndi  Ģəhərində  yerləĢdirilmiĢ 
SSRĠ-nin 366-cı  motoatıcı alayının  köməyi ilə silahsız və köməksiz Xocalı Ģəhərinə  hücum  etmiĢlər. Əvvəlcə 
Ģəhər 4 tərəfdən erməni qoĢunları tərəfindən əhatə olunmuĢ, 
sonra isə Xocalıya artilleriya və ağır hərbi texnikadan güclü və amansız atəĢ açılmıĢ, az bir vaxt ərzində 
Ģəhərdə yanğın baĢ vermiĢ, Ģəhər tamamilə alova bürünmüĢdür. ġəhərin müdafiəçiləri və yerli əhali buranı tərk 
etməyə məcbur olmuĢlar. Fevralın 26-sı səhər saat 5-ə kimi Ģəhər erməni iĢğalçıları tərəfindən zəbt edilmiĢdir. 
Bir gecənin içərisində qədim Xocalı yerlə yeksan edilmiĢdir. 
Xocalı  soyqırımı  zamanı  613  nəfər  öldürüldü,  1000  nəfərdən  çox  müxtəlif  yaĢlı  dinc  sakin  aldığı  güllə 
yarasından əlil oldu. 106 nəfər qadın, 83 azyaĢlı uĢaq, 70 qoca öldürüldü. 10 ailə tamamilə məhv edildi, 25 uĢaq 
hər  iki  valideynini,  130  uĢaq  isə  valideynlərindən  birini  itirdi.  Faciə  baĢ  verən  gecə  1275  dinc  sakin  girov 
götürüldü, onların 150-nin taleyi hələ də məlum deyil. 
Bütün  bunlar  erməni  hərbiçiləri  tərəfindən  xüsusi  amansızlıqla  və  ağlasığmaz  vəhĢiliklə  həyata 
keçirilmiĢdir.  Hücumda,  həmçinin  mayor  Oqanyan  Seyran  MuĢeqoviçin  (Seyran  Oqanyan  sonradan  Dağlıq 
Qarabağda  ermənilərin  qeyri-qanuni  rejiminin  «müdafiə  naziri»  oldu)  komandanlığı  altında  366-cı  alayın 
Əzizbəyov RPĠ-nin 2-ci PB-nin təhqiqatçı batalyonu, Yevgeni Nabokixin komandası altında Əzizbəyov RPĠ-nin 
3-cü  PB-nin  təhqiqatçı  batalyonu,  1  saylı  batalyonun  qərargah  rəisi  Çitçyan  Valeri  Ġsayeviç  və  alayda  xidmət 
edən  50-dən  artıq  erməni  zabit  və  praporĢiki  iĢtirak  etmiĢdir  («Xocalının  iĢğalına  dair  istintaq 
materialları»ndan). 
ġəhər  əhalisinin  bir  hissəsi  zorakılıqdan  qaçıb  qurtarmaq  istəyərkən  əvvəlcədən  düzəldilmiĢ  pusqularda 
qətlə  yetirilmiĢdir.  Rusiyanın  «Memorial»  hüquq-müdafiə  mərkəzinin  məlumatına  əsasən,  4  gün  ərzində 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
47 
Ağdama Xocalıda qətlə yetirilmiĢ 200 azərbaycanlının meyiti gətirilmiĢ, onlarla meyitin təhqirə məruz qalması 
faktı  aĢkar  edilmiĢdir.  Ağdamda  181  meyit  (130  kiĢi  və  51  qadın,  o  cümlədən  13  uĢaq)  məhkəmə-tibb 
ekspertizasından keçirilmiĢdir. Ekspertiza zamanı müəyyən edilmiĢdir ki, 151 nəfərin ölümünə güllə, 20 nəfərin 
ölümünə isə qəlpə yaraları səbəb olmuĢ, 10 nəfər küt alətlə vurularaq öldürülmüĢdür. Hüquq-müdafiə mərkəzi 
diri adamların baĢ dərisinin soyulması faktını da qeydə almıĢdır.  
Xocalı  soyqırımının  epizodları  insanı  dəhĢətə  gətirir.  Xocalı  sakini  Əntiqə  erməni  hərbiçilərinin  tələb 
etdiyi  «bu  yerlər  böyük  Ermənistanın  bir  hissəsidir»  sözlərini  dilinə  gətirmədiyinə  görə  ermənilər  tərəfindən 
diri-diri  yandırıldı.  Digər  Xocalı  sakini  Səriyyə  Talıbova  danıĢırdı  ki,  «4  Məshəti  türkü  və  3  azərbaycanlının 
erməni qəbri üzərində baĢlarını kəsdilər. Daha sonra 2 azərbaycanlının gözlərini çıxartdılar». 
Ermənilər  sağ  qalmıĢ  insanlar  üzərində  tamamilə  təhqiredici  hərəkətlər  həyata  keçirmiĢdilər.  Onların 
baĢının dərisini soymuĢ, baĢlarını və bədənlərinin digər orqanlarını kəsmiĢ, uĢaqların gözlərini çıxarmıĢ, hamilə 
qadınların qarnını yarmıĢlar. Hücum zamanı Xocalıda istifadəsi qadağan olunmuĢ 5,45 kalibrli patronlardan və 
kimyəvi  silahlardan  istifadə  edilmiĢdir.  Bütün  bunlar  Ermənistanın  Cenevrə  Konvensiyasının  protokollarını 
pozaraq, müharibə qaydalarına zidd olaraq dinc sakinlərə qarĢı həyata keçirilən soyqırımı olduğunu təsdiqləyir. 
Xocalı soyqırımının xüsusi amansızlıqla törədilməsi rus, gürcü, ingilis, fransız, alman, amerikan və digər 
ölkələrin vətəndaĢı olan jurnalist və publisistləri dəhĢətə gətirmiĢdir. 
Xocalı soyqırımı  ilə bağlı  yeni faktlar aĢkarlanıb. Bu barədə Azərbaycanın  iĢğal  olunmuĢ ərazilərindəki 
Tarix  və  Mədəniyyət  Abidələrini  Müdafiə  TəĢkilatı  ictimai  Birliyinin  sədri  Fuad  Ġsmayılov  məlumat  verib. 
Onun sözlərinə görə, araĢdırmalar zamanı məlum olub ki, Xocalıya hücumda Rusiyanın 366-cı motoatıcı alayı 
ilə yanaĢı, SSRĠ-nin xüsusi təyinatlı briqadalarında xidmət keçmiĢ könüllülərdən ibarət 150 nəfərlik qrup iĢtirak 
edib. 
Eyni  zamanda  o  da  məlum  olub  ki,  Ermənistan  Dağlıq  Qarabağın  hava  dəhlizinə  nəzarəti  ələ  keçirmək 
üçün  Xocalı  üzərinə  hücumu  hələ  1989-cu  ildən  planlaĢdırıb.  Belə  ki,  1989-cu  ilin  dekabrında  Ermənistan 
ordusunun zabitləri  Baqdasar Gevorkyan,  Bano Siraderyan  və Samvel ġarinyan SSRĠ quru qoĢunlarının 12-ci 
briqadasının  tərkibində  Əfqanıstanda  döyüĢmüĢ  rus  zabiti  Vladimir  Voronovla  danıĢıqlar  apararaq,  onu  Sovet 
ordusunun xüsusi təyinatlı briqadalarında xidmət keçmiĢ könüllülərdən ibarət xüsusi təyinatlı qrup təĢkil etməyə 
və  bu  qrupla  Xocalıya  hücum  etməyə  razı  salıblar.  Vladimir  Voronov  1990-cı  ilin  birinci  rübündə  artıq  150 
nəfərlik  batalyon  təĢkil  edərək,  döyüĢə  hazır  vəziyyətə  gətirib.  Bu  batalyonun  qərargah  rəisi  tanınmıĢ  sovet 
kəĢfiyyatçısı Ġvan Qukasov, onun yardımçıları isə Alik Petrosyan və Feliks Qeoxlyan təyin edildilər. 
Yeni  yaradılmıĢ  xüsusi  təyinatlı  batalyonun  döyüĢ  komandirləri  QukaĢov,  Sumbat  Akopyan,  Karen 
Gevorkyan  olublar.  PeĢəkarlardan  seçilmiĢ  bu  batalyonun  partizan  metodu  ilə  hərəkət  cədvəlinə  və  hücum 
xəttinə Vladimir Vardanov və Vazgen Sarkisyan rəhbərlik ediblər. 
Xocalı  qaçqınlarının  BMT,  Avropa  Ġttifaqı  və  Avropa  Təhlükəsizlik  və  ƏməkdaĢlıq  TəĢkilatına 
müraciətində  deyilir:  «Artıq  15  ildən  artıqdır  ki,  biz,  qaçqın  vəziyyətinə  düĢmüĢ  xocalılar,  ürəkağrısı  və  eyni 
zamanda  böyük  ümidlə  bütün  dünyanın  sülhsevər  xalqlarına,  beynəlxalq  təĢkilatlara  müraciət  edirik,  sizdən 
xahiĢ edirik, erməni hərbi təcavüzü nəticəsində bizim baĢımıza gələn bəlaya laqeyd qalmayasınız. Biz inanırıq 
ki,  dünyanın  BMT,  AĠ  və  ATƏT  kimi  kifayət  qədər  nüfuzlu  beynəlxalq  təĢkilatları,  sülhsevər  ölkələri 
Ermənistan kimi dövlətin belə təcavüzkarlığına qarĢı tədbir görəcəklər». 
Dünyada qəbul olunmuĢ beynəlxalq konvensiyalar, ümumbəĢəri qanunlar Xocalı faciəsi kimi soyqırımları 
pisləyir, yolverilməz  olduğunu bildirirlər. Azərbaycan xalqı 1948-ci il 9  dekabr tarixli  «Soyqırımı cinayətinin 
xəbərdarlıq  edilməsi  və  cəzalandırılması»  konvensiyasını  rəhbər  tutaraq,  Ermənistan  Respublikasına  qarĢı 
BMT-nin Beynəlxalq məhkəməsində iddia qaldırmaq üçün bütün hüquqi əsaslara malikdir. Dünya bilməlidir ki, 
bu  cinayət,  təkcə  Azərbaycan  xalqına  qarĢı  deyil,  həm  də  bütün  sivilizasiyalı  dünyaya,  bəĢəriyyətə  qarĢı 
yönəldilmiĢdir. Bu gün Ermənistanda mühüm dövlət postları tutanlar, Seyran Ohanyan, Serj Sarkisyan, eləcə də 
Robert Köçəryan və digərləri baĢ vermiĢ soyqırımının günahkarları kimi beynəlxalq məhkəmə qarĢısında cavab 
verməlidirlər.  
Cinayət  cəzasız  qalmamalıdır.  Ermənistanın  hərbi-siyasi  təcavüzü  dünya  ictimaiyyəti  tərəfindən  ittiham 
edilməlidir. Beynəlxalq təĢkilatlar, dünya dövlətlərinin parlamentləri  Ermənistan Respublikasının  Azərbaycan 
torpaqlarında törətdiyi hərbi cinayətə - Xocalı soyqırımına, əsl soyqırımı hadisəsi kimi beynəlxalq siyasi-hüquqi 
qiymət verməlidirlər. 
Azərbaycan xalqı və onun dövləti Xocalı faciəsini heç vaxt unutmur və unutmayacaqdır. 
Azərbaycan  Respublikası  Prezidenti  Heydər  Əliyev  1  mart  1994-cü  ildə  bu  haqda  xüsusi  Fərman 
vermiĢdir.  Azərbaycan  Respublikası  Milli  Məclisinin  qərarı  ilə  26  fevral  «Xocalı  soyqırımı  və  milli  matəm 
günü» elan olunmuĢ, bu barədə bütün beynəlxalq təĢkilatlara məlumat verilmiĢdir. 
25 fevral 1997-ci ildə «Xocalı soyqırımı qurbanlarının xatirəsinə sükut dəqiqəsi elan edilməsi haqqında» 
Azərbaycan Respublikası Prezidenti Heydər Əliyev tərəfindən Fərman verilmiĢdir. 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
48 
«BMT BaĢ Məclisinin 9 dekabr 1948-ci il tarixli 260A saylı «Soyqırımı siyasətinin qarĢısının alınması və 
ona  görə  cəza  barədə»  Konvensiyasının  prinsipləri  Xocalı  faciəsinin,  həqiqətən,  soyqırımı  olduğunu  bir  daha 
sübut edir. Həmin soyqırımını istintaq materialları və faktları da təsdiqləyir. Bütün beynəlxalq normalara görə, 
Xocalı  faciəsi  soyqırımı  aktıdır.  Gec  də  olsa,  bütün  dünya  ölkələri  bu  soyqırımı  aktını  etiraf  etməli  və 
tanımalıdır. 
Bəzi  erməni  ziyalıları  artıq  bu  etirafı  ediblər  və  erməni  olduqları  üçün  xəcalət  çəkdiklərini  bildiriblər. 
«Zerkalo»  qəzetinin  23  fevral  2008-ci  il  tarixli  nömrəsində  Elçin  Həsənovun  «Təmiz  erməni  hökmü»  adlı 
məqaləsi  dərc  olunmuĢdur.  Müəllif  Xocalı  faciəsindən  bəhs  edən  sənədli  filmə  baxan  Yerevan  ziyalılarının 
mülahizələrini belə Ģərh etmiĢdir: 
Marina  Mamuns,  proqramçı-mühəndis:  «Əgər  bu  faciəni  ermənilər  törədiblərsə,  onda  mən  millətimə 
nifrət edirəm, ona tüpürürəm. Mən keçən gecəni tamamilə yata bilmədim. Bəyəm Allah bunu görmür?» 
Alina  Qabrielyan,  həkim-rentgenoloq:  «Bu  dəhĢətli  faciəyə  inana  bilmirəm.  Bəyəm  mənim  millətim  bu 
cür dəhĢətli və qəddardır, insanlıqdan uzaqdır? Lakin fakt reallıqdır. Millətimə görə mən xəcalət çəkirəm». 
Aleksandr Pokoryan, hüquqĢünas: «Mən türklərə və azərbaycanlılara hörmət etmirəm, ancaq bu vəhĢilik 
aksiyası bizə Ģərəf gətirə bilməz». 
Ə.Ələsgərov və b.,  
«Xalq qəzeti», 1 aprel 2008