Xvii-xix asrlarda Yaponiyaning iqtisodiy rivojlanishi. Mustamlakachilik davrida Sharq mamlakatlari iqtisodiyoti. Jahon agrar inqrozi va ikkinchi ilmiy-texnik inqilobi

8.1-jadval. Yevropaning yirik mamlakatlarni 
mustamlakalari to’g’risida ma’lumot 
Mamlakat 
Angliya
Fransiya
Germaniya
Mustamlaka hududi, mln. km
2 
33,5
10,6
3
aholi, mln. kishi 
400
55
13,3
Bu bosqichda jahonning hududiy taqsimlanishi yakunlandi.
Yetakchi mustamlakachilik mamlakatlari mustamlakalarga kapi-
talni olib chiqishni kuchaytirdi.
8.2. XVI-XVII asrlarda mustamlakachilik 
◄ Mustamlakalardan foydalanishda savdo kompaniyalarning
o‘rni.
XVII asr boshi va o‘rtalarida barcha mustamlakalarda ost-
ind kompaniyalari tashkil etildi (ingliz – 1600-1858 yy., golland
– 1602-1798 yy., fransuz – 1664-1770 yy. va 1785-1793 yy.).
Metropoliyalarning yirik savdogarlari va sanoatchilarini birlashtir-
gan kompaniyalar o‘z hukumatidan yangi yerlarni qo‘shib olish,
mustamlakalarda savdo olib borish maqsadida urush qilish mo-
nopol huquqini oladilar.
Mustamlakachilar daromadining asosiy manbasi Sharqda
sanoat mahsulotlarini sotish emas, balki mustamlakachilik tovar-
larini qayta sotish, yuqori soliqlar va badallarni undirish, mahalliy
aholini talash, harbiy o‘ljaga ega bo‘lish hisoblanadi.
Misol uchun, XVIII asr o‘rtalarida Osiyo mamlakatlaridan ingliz
importining 80% oltin va kumushni olib kelish evaziga, 20% esa
sanoat mahsulotlari evaziga qoplanardi. Ost-ind kompaniyalari
tuz va boshqa zarur tovarlarga yuqori to‘lovlar o‘rnatib aholini
talardi.
99

---

---

Shunday usullardan golland ost-ind kompaniyasi ham foyda-

lanib sharqning boy mamlakatlaridan biri – Indoneziyani o‘z na-
zoratiga oldi.
◄ Afrika qit’asida mustamlakachilik
XVI-XVII asrlarda Yevropa mamlakatlarining mustamlakachilik
siyosatida Afrika qit’asi alohida o‘rin tutadi. Yevropa mamlakat-
larining markazlarini Afrika qit’asida qurilishi mahalliy aholiga
avvaliga hech ham ta’sir etmadi. Vest-Indiya (Amerika)da shakar
qamish, kofe, tamaki, paxta plantatsiyalarini paydo bo‘lishi, oltin
va kumush konlarini ochilishi Afrikadan qullarni olib kelib foyda-
lanishni rivojlantirdi.
Qul savdosini XV asrda birinchi bo‘lib portugallar boshlashdi,
undan keyin bu jarayonga inglizlar, gollandlar, fransuzlar, dani-
yaliklar, shvedlar qo‘shilishdi. Qul savdosi markazlari asosan Af-
rikaning g‘arbiy qirg‘oqlarida (Yashil burundan Angolaga qadar)
joylashgan edi.