Xx əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər


  Məişət texnikasının yaranması



Yüklə 5,08 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/10
tarix03.02.2017
ölçüsü5,08 Mb.
#7577
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10

2.8.3. 
Məişət texnikasının yaranması 
 
 
M
aşınqayırmanın    inkişafının  məişət  maşınlarının  yaranmasında 
rolu  elektrik  enerjisinin  tətbiqi  ilə  daha  da  güclənmişdir.  Məişət 
maşınları  əsasən  ev  işlərini  yüngülləşdirən  və  görülən  işin  keyfiyyətini 
artıran  paltaryuyan  maşınlar,  elektrik  ütüləri,  sobalar,  qəfədan  və 
tozsoran  maşınların  yaranması  ilə  istehsal  sahəsinin  tərkib  hissəsinə 
çevrilmişdir.  Yeni  məişət  maşınlarının  yaradılması  və  kütləvi  istehsalı 
da  mühəndislər  qarşısında  yeni 
keyfiyyətdə 
konstruktiv 
və 
texnoloji məsələlər qoyurdu 
[2.59]

 
Ütülər 
elektrik 
enerjisinin 
tətbiqinə  can  atılmış  ilk  məişət 
texnikasına  aid  edilir.  Hələ  1880-ci 
ildə ilk elektrik ütüsü ixtira edilərək 
patentləşdirilir və bununla, kömürlə 
işləyən ütülərin erasına son qoyulur 
(şəkil 
2.118). 
Ancaq 
elektrik 
ütülərinin  geniş  tətbiqi  I  dünya 
müharibəsindən  sonraya  təsadüf 
edir.   
 
Elektrik 
ütülərində 
istilik 
müqavimətləri  tətbiq  edilirdi.  Bu 
gün də ütülər bu prinsiplə işləyirlər. 
İlk  vaxtlarda  bu  müqavimətlər 
platindən hazırlanırdı. Ona görə də, 
elektrik  ütülər  çox  baha  başa 
gəlirdi.  Bu  problem  1907-ci  ildən 
etibarən, mis-nikel legirindən hazır- 
lanmış  məftilin  tətbiqi  ilə  həll 
olunur.  Yeni  legirin  ixtirası  ilə 
kifayət  qədər  istilikkeçirmə,  istilik  

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
419 
müqaviməti,  emalolunma  qabiliyyəti  və  əlverişli  qiymətə  malik  bir 
material  əldə  edilir.  Bu  material  sonralar  elektrik  ilə  işləyən  cihazların 
düzəldilməsində geniş istifadə edilmişdir.   
XIX 
əsrin 
sonuna 
qədərki  dövrdə  paltarların 
yuyulması  üçün  ağacdan 
hazırlanmış və pərlə işləyən 
qurğulardan  istifadə  olu- 
nurdu  (şəkil  2.119).  Paltar 
silindrik 
ağac 
çənin 
içərisində  xaricdəki  dəstəyi 
irəli-geri hərəkət etdirməklə 
yuyulurdu.  Yuma  vaxtı  10 
dəqiqə  məsləhət  görülürdü. 
Sonra  paltar  çıxarılıb  ağac 
ələyin  üstünə  qoyulurdu  ki, 
suyu axsın [2.59].       
 
1914-cü  ildən  etibarən 
paltaryuyan 
maşınlarda 
elektrik 
mühərriklərinin 
tətbiqinə  rast  gəlinir.  Bu 
maşınlarda 
konstruktiv 
olaraq  başqa  hissələrdən  istifadə  edilmişdir.  Paltarı  yumaq  üçün 
silindrik  şəkildə  hazırlanmış  çəndən  istifadə  edilirdi.  Əvvələr  əl  ilə 
fırlanan  silindrik  çən  sonralar  mühərriklə  fırladılmağa  başlayır  (şəkil 
2.120).  
 
Göründüyü  kimi  təhnənin  yan  tərəfində  yerləşdirilmiş,  elektrik 
mühərriki  ilə  hərəkətə  gətirilən  dişli  çarx  ötürməsinin  köməyi  ilə  təhnə 
fırladılır.  Suyun  qızdırılması  kənarda  aparılırdı.  Çünki,  o  dövrdə  isitmə 
sistemi hələ yaxşı inkişaf etməmişdir.  
Paltaryuyan maşınların inkişafında əsas yenilik 20-ci illərdə təhnənin 
fırlanan barabanla əvəz olunmasından ibarət idi. Başqa üsullarla müqa- 
 
Şəkil 2.119. Mexaniki paltaryuyan qurğu. 

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
420 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 2.120. Fırlanan təhnə. 
Şəkil  2.121.  Barabanlı  paltaryuyan 
maşın. 
 
yisədə, bu üsul öz üstünlüyünü göstərərək  geniş tətbiq tapır və bu günə 
kimi  də paltaryuyan  maşınların tərkib  hissəsi sayılır (şəkil 2.121). Yeni 
növ  maşınların  əsas  hissələri  tərpənməz  bərkidlimiş  su  qabı  və  onun 
içərisində  paltar  doldurmaq  üçün  nəzərdə  tutulmuş  fırlanan  barabandan 
ibarətdir.  Baraban  ələk  şəklində  hazırlandığından  sabunlu  su  onun 
içərisinə  dolaraq  paltarı  isladır.  Paltarın  yuyulması  fırlanma  zamanı 
onun,  barabanın  daxili  səthinə  sürtünməsi  nəticəsində  baş  verirdi. 
Paltarların  bir  istiqamətdə  fırladılması  zamanı  yaranan  topalanmanın 
qarşısını almaq üçün elektrik mühərrikləri reversiv hərəkətə malik idilər. 
Bu  maşınların,  əl  ilə  paltaryumaya  nisbətən  daha  effektiv  işləməsinə 
baxmayaraq,  50-ci  illərə  qədər  hələ  də  onların  tam  qələbəsindən 
danışmaq olmazdı. Bu maşınları yalnız imkanlı şəxslər ala bilirdilər.         
 
Elektriklə işləyən suqızıdırıcı, sobalar və tavalar ilə bərabər ütülər ən 
çox  yayılmış  qızdırıcı  cihaz  idilər.  Elektrik  mühərriklərinin  geniş 
yayılması başqa məişət maşınlarının yaranmasına təkan vermişdir. 
 
XX  əsrin  əvvəlində  evdarlıq  işlərində  tozların  təmizlənmsi  üçün 
ingilis  Sesil  Buz  (ingl.  Cecil  Booth)  nasosla  işləyən  mexaniki  sorma 
sistemini  təklif  edir.  Nasos  qabın  daxilində  vakuum  yaradaraq  oraya 

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
421 
xaricdən tozlu havanın sorulmasına imkan verirdi. Tozlu hava  möhkəm 
parçadan  hazırlanmış  torbadan  keçərək  təmizlənir  və  yenidən  xaric 
olunurdu.  Nasosu  işlətmək  üçün    benzin  mühərrikindən  istifadə 
olunurdu.  Bu  böyük  avadanlığı  nəql  etmək  üçün  arabadan  istifadə  
edilirdi. Otağı təmizləmək üçün araba evin yaxınlğında saxlanaraq uzun 
şlanqla  təmizlik  işləri  görülürdü.  Ayrı-ayrı  firmalar  bu  araba  ilə  ev-ev 
gəzərək  öz  xidmətlərini  təklif  edirdilər  (şəkil  2.122).  Böyük  evlərin 
zirzəmisində  belə  qurğular  yerləşdirilirdi.  Ayrı-ayrı  otaqlardan  gələn 
şlanqlar zirzəmidəki tozsoran qurğuya birləşdirilirdi [2.59].     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 2.122. Tozsoran arabası. 
 
 
1918-ci  ildən  etibarən  tozsoran  maşınlar  daha  da  inkişaf  etdirilərək 
fərdi  tələbat  üçün  uyğunlaşdırılır.  Bu,  vakuum  nasosu  əvəzinə  pərlərlə 
işləyən  mühərriklərin  ixtirasından  sonra  baş  verir.  Bunun  nəticəsində 
kiçik  maşınların  hazırlanması  mümkün  olmuşdur.  Evdarlıq  işlərinin 
aparılması üçün gövdə və dəstəkdən ibarət olan tozsoran maşınlar başqa 

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
422 
konstruksiyaları  üstələyərək  geniş  tətbiq  olunurlar  (şəkil  2.123).  Bu 
konstruksiya bu gün istifadə olunan maşınların əsasını təşkil edir. 
 
1932-ci ildə Almaniyada tozsoran maşınların yeni növü ixtira edilir. 
Bu  maşınlar  fırçalarla  işləyirdi.  Maşının  alt  tərəfində  yerləşdirilmiş  üç 
ədəd  fırça  fırlanaraq  döşəmədə  olan  tozları  və  iri  ölçülü  qırıntıları  bir 
yerə yığaraq sorurdu. Bu maşınların, hər bir ev əşyası üçün xüsusi fırça 
ilə təmin olunmasına baxmayarq, onlar məişətdə öz geniş tətbiqini tapa 
bilməmişlər.  
 
Tozsoran  maşınlarda  bir  sıra  təkmilləşdirmələri  nəzərə  almaqla 
demək  olar  ki,  onların  inkişafı  əsasən  30-cu  illərin  sonunda  başa  çatır. 
Bundan  sonra  yalnız  yeni  filtir  materialları,  daha  güclü  və  davamlı 
mühərrikləri  və  müx- 
müxtəlif 
başlıqların 
tətbiqi baş verir.   
 
Məişət 
texnika- 
sında  sonrakı  keyfiy- 
yət 
dəyişmələri 
II 
dünya 
müharibə- 
sindən  sonra  elektro- 
nikanın  tətbiqi  ilə  baş 
verir. 
Burada 
da 
sadəcə  olaraq  bəzi 
əməliyyatların  proq- 
qramlaşdırlması  apa- 
rılır.  
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 2.123. Tozsoran maşın. 

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
423 
2.8.4. Kənd təsərrüfatı maşınlarının inkişafı 
 
K
ənd təsərrüfatında ağır işləri görmək üçün tətbiq edilən maşınların 
tarixi 

  daxili  yanma  mühərrikləri  və  tırtıllı  ötürmənin  yaranması  ilə 
bağlıdır.  Bu sahədə aparıcı Avropa dövlətlərində  edilən  ixtiraların rolu 
böyük  olmuşdur.  Əsasən  rus  mühəndisləri  Saqryajski  və  Binov 
tərəfindən  XIX  əsrdə  ixtira  edilmiş  tırtıllı  ötürmə,  traktorların 
yaranmasının başlanğıcını qoymuşdur [2.57].  
 
XX əsrin əvvəlində traktorların inkişafında ABŞ mühəndisləri böyük 
rol  oynamağa  başlayırlar.  İlkin  vaxtlarda  buxar  maşınları  ilə  hərəkətə 
gətirilən traktorlar düzəldilir. Buna görə də, ilk traktorların çəkisi böyük 
idi. 10 t çəkisində olan traktorun mühərrikinin gücü cəmi 22

45 a.g. idi. 
Lokomobil  adlanan  bu  maşınlar  2,5  m  böyüklükdə  təkərlər  üzərində 
yerləşdirilirdilər  (şəkil  2.124).  Lokomobillərin  aşağı  çevikliyə  malik 
olması  səbəbindən  onlar  yalnız  stasionar  olaraq  güc  ötürücüləri  kimi 
istifadə  olunurdu.  Məsələn,  yer  şumlamasında  onlardan  dartıcı  maşın 
kimi,  agacların  doğranmasında  mişarları  hərəkət  etdrmək  üçün  tətbiq 
edilirdi.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 2.124. Lokomobillərin tətbiqi. 

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
424 
Şəkil 2.124-dən göründüyü kimi, torpağı şumlamaq üçün sahənin hər 
tərəfində  bir  lokomobil  yerləşdirilərək,  onlar  bir-biri  ilə  iplə 
əlaqələndirilmişdir.  Bu  ip  torpaq  sahəni  şumlayan  kotanı  dartmağa 
xidmət edirdi. Bu maşınların faydalı iş əmsalı yalnız 5%-ə bərabər idi. 
 
Daxili  yanma  mühərrikinin  ixtirasından  sonra  kənd  təsərrüfatında 
tətbiq  olunan  maşınların  konstruktiv  cəhətdən  təkmilləşdirilməsi  ilə  
lokomobillər  tədricən  sıxışdırılmağa  başlayır.  İlkin  yaradılan  daxili 
yanma  mühərriki  ilə  işləyən  traktorlar  yalnız  dartıcı  rolunu  oynayırdı. 
Kənd  təsərrüfatında  işlədilən  mexanizmlər  isə  sadəcə  olaraq  dartıcı 
maşınların  arxasına  qoşulurdu.  Dartıcı  traktorlar  kiçik  çəkiyə  malik 
olduqlarından,  onlar  nisbətən  böyük  sürətlərdə  hərəkət  edə  bilirdi.  Bu, 
traktorların  sürəti  14  km/saata  çatırdı.  Traktor  hazırlayan  firmalar 
arasında 1917-ci ildə yaranmış “Fordson” ( “Ford” və “Son” sözlərinin 
birləşməsindən əmələ gəlmişdir) firması pioner sayılır.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 2.125. Fordson traktoru, 1921. 

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
425 
Fordson  traktorları  tezliklə  böyük  şöhrət  qazanır  (şəkil  2.125).  O, 
həm Amerika, həm də Avropada geniş tətbiq olunur. I dünya müharibəsi 
ərəfəsində  iqtisadi  blokadada  qalan  İngiltərə  taxıla  olan  ehtiyacını 
ödəmək 
üçün 
kənd 
təsərrüfatında 
mühüm 
dəyişiklər 
etmək 
məcburiyyətində idi. Atla torpaqların şumlanması ilə bu tələbatı ödəmək 
mümkün  deyildi.  Bu  problemi  həll  etmək  üçün  İngiltərə  Fordson 
firmasına  5000  traktor  sifariş  edir.  Alınan  gəlir  firmaya  traktorları 
inkişaf  etdirmək  üçün  şərait  yaradır.  Fordson  traktorları  başqalarına 
nisbətən  az  çəkiyə  malik  idi  və  ucuz  başa  gəlirdi.  Fordson 
yerşumlamada istifadə olunan kotanların inkişafının başlanğıcını qoyur.  
   I dünya müharibəsi dövründə bu traktorlardan ağır yüklərin, əsasən isə 
artilleriya qurğularının nəql edilməsində istifadə olunurdu. Daxili yanma 
mühərrikləri ilə işləyən traktor və  lokomobillər arasındakı rəqabət uzun 
müddət  çəkir.  Amerikada  lokomobillərin  tətbiqi  suya  və  daş  kömürünə 
böyük  ehtiyac  yaratdığından  təsərrüfatçılar  tədricən  daxili  yanma 
mühərriki  ilə  işləyən  traktorlara  keçirdilər.  I  dünya  müharibəsinə  qədər 
traktorların  Amerikada  tam  qələbəsi  başa  çatır.  Avropada  isə  suya  və 
kömürə elə də ehtiyac duyulmadığından bu proses uzun çəkmişdir.  
 
I dünya  müharibəsindən sonra alman  mühəndisi Fritç Huberin (alm. 
Fritz  Huber)  çarxlı  traktoru 

  “Buldoq”un  ixtirası  ilə  Avropada  kənd 
təsərrüfatında hökm sürən tələblərə cavab tapılmış olur. “Buldoq” aşağı 
dövrlər  sayında  işlədiyindən  Amerika  traktorlarına  nisbətən  az  səs 
yaradır  və  az  yanacaq  işlədirdi.  Tezliklə,  bu  traktor  Avropa  fermerləri 
tərəfindən geniş istifadə olunur.  
 
20-ci  illərdə  təkərlərdə  rezin  üzlüklərin  tətbiqi  ilə  traktorlar  yeni 
mərhələyə  qədəm  qoyur.  Amerikalı  mühəndis  Ales  Kalmersin  (ingl. 
Allis  Chalmersin)  1933-cü  ildə  ixtira  etdiyi  enli  rezin  təkərlərin  tətbiqi 
ilə  torpağa  düşən  spesifik  yükün  qiyməti  azalmış  olur.  Bunun 
nəticəsində,  traktorların  dartma  gücü  30%  artırılmış  olur.  Traktorların 
çevikliyi  artır,  onlar  şumlamadan  avtomobil  yoluna  və  əksinə  keçə 
bilirdilər. Pnevmatik təkərlərin tətbiqi traktorların xarici görünüşündə də 
dəyişikliyə  səbəb  olur.  Traktorların  üst  tərəfi  daha  alçaq  formada 

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
426 
hazırlanır. Traktorlarda 1930-cu ildə tətbiq olunan bu forma indiyə kimi 
çox az dəyişikliyə məruz qalmışdır.      
Traktorların getdikcə ixtisaslaşması nəticəsində, onlarla avtomobillər 
arasında  olan  konstruktiv  fərq  də  böyüməyə  başlayır.  Traktorlarda   
hava  təkərlərindən  istifadə  edilməsinə  baxmayaraq,  onlar  aşağı  sürətə, 
təkərlərdə  yüksək  momentə  və  əlavə  ötürmə  sisteminə  malik  idilər 
[2.104].      
1937-ci  ildən  etibarən  traktorlarda  tətbiq  olunan  hidravlik  qaldırıcı 
sistem  qoşulqanlardan  imtina  etməyə  imkan  vermişdir.  Kənd 
təsərrüfatında  lazım  olan  mexanizmlər  bir  başa  traktorların  arxa 
hissəsinə  bərkidilirdi  (şəkil  2.126).  Bu  konstruksiya  1935-ci  ildə 
amerikalı  konstruktor  Ferquson  (ingl.  Ferguson)  tərəfindən  ixtira  edilir 
[2.57].  Burada  əsas  yenilik:  üçnöqtə  prinsipi  ilə  işləyən  hidravlik 
qaldırma  sistemindən  ibarət  idi.  Dartıcı  traktorlar  bu  sistemlə  artıq, 
maşının  içindən  arxaya  qoşulmuş  mexanizmləri  hərəkət  etdirmək 
imkanı  qazanmışdılar.  1939-cu  ildən  başlayaraq  bu  sistemlər 
İngiltərənin  kənd  təsərrüfatında  geniş  tətbiq  olunur.  Ford  firması  da 
özünün istehsal etdiyi Fordson traktorlarını bu sistemlə təchiz edir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 2.126. Ferqusonun üçnöqtə prinsipi ilə işləyən hidravlik sistem.  

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
427 
Amerikalı  traktor  istehsalçısı  İnternational  Harvester  firmasının  ixtira 
etdiyi  çəngəl  başlıqlı  valın  tətbiqi  də  az  əhəmiyyətli  deyildi.  Bu 
mexanizm tezliklə traktorqayırmada mühərriklə işçi mexanizm arasında, 
qüvvə  ötürməsində  geniş  tətbiq  olunur.  Sonralar  üşnöqtə  sistemi, 
hidravlik 
və 
çəngəl 
başlıqlı 
val, 
hazırlanan 
traktorların 
konstruksiyalarının tərkib hissəsinə çevrilmişdir. 
 
Asılqan  mexanizmlər  daimi  traktorun  arxa  hissəsində  daşındığından 
və  onun  işçi  vəziyyətə  gətirilməsi  hidravlik  ötürmə  ilə  yerinə 
yetirildiyindən, traktorun çəkisinin azaldılmasına imkan yaranmışdır. Bu 
yeni konstruksiya traktorların sinifləşdirilməsinə gətirib çıxarmışdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
428 
2.8.5. Mexaniki emal texnologiyasında inkişaf 
 
 
B
irinci  dünya  müharibəsindən  sonra  mexaniki  emal,  tətbiq  olunan 
texnoloji  sistemin  tərkib  hissələrinin  inkişaf  səviyyəsi  ilə  xarakterizə 
olunurdu.  Maşın  hissələrinin  emalında  yüksək  məhsuldarlıq  əldə  etmək 
üçün yüksək emal rejimlərinin tətbiqinə imkan verən dəzgah, alət, kəsici 
material və tərtibat kimi texniki avadanlığın daimi inkişaf etdirilməsi ön 
planda dururdu.   
 
30-cu  illərin  ortalarında  dəzgahqayırmada  inkişaf  yeni  konstruktiv 
dəyişikliklərlə, əsasən  isə  köçürməyə  əsaslanan  yeni idarə sistemlərinin 
tətbiqindən ibarət idi. Şablonlarla köçürmə hələ XIX əsrdən  məlum idi. 
Bu  idarə  sisteminin  intensiv  tədqiqi  XX  əsrin  əvvəllərinə  təsadüf  edir. 
1900-cü  ildə  italyanlı  mühəndis  Bontempi  özü  tənzimlənən  köçürmə 
frez  dəzgahının  yaranması  üçün  dayaq  rolunu  oynayan  təklif  verir. 
1901-ci  ildə  fransız  Avril,  dəzgahlarda  avtomatik  idarə  olunan  sistemi 
patentləşdirir.  1913-cü  ildə  alman  mühəndisi  Zaylershaymın  (alm. 
Seilersheim)  rəsm  nəqşləmək  üçün  düzəltdiyi  dəzgada  hərəkət  şpindel 
başlığının  köməyi  ilə  yerinə  yetirilir.  Başlıq  koordinat  oxları  üzrə 
hərəkət edə bilən ötürmə ilə təchiz olunurdu.  
 
1923-cü  ildə  amerikanın  Keller  Machanical  Engineering  Co. 
(Brooklyn)  firmasında  baş  konstruktor  vəzifəsində  çalışan  Kargil    Şou 
(ingl.  Cargill  Shav)  elektrik  ötürməyə  malik  köçürmə  frez  dəzgahını 
ixtira  edir.  Pəstahın  həndəsəsi  kontaktlara  malik  şupla  toxunaraq  alətə 
ötürülür.  Şupun  hərəkəti  hər  üç  istiqamətdə  yerinə  yetirilir.  Amerika 
avtomobilqayırma  sənayesində  hissələrin  bu  üsulla  hazırlanmasına  olan 
yüksək maraq, bu dəzgahın sürətlə yayılması üçün zəmin yaratmışdır.  
 
1938-ci ildə Almaniyanın Nube və İngiltərənin Watford Electric and 
Manufacturing  Co.  firması  ilə  birgə  işləyərək  AEG  firması  üçün  Eltas 
idarəetmə  sisteminə  malik  köçürmə  frez  dəzgahını  düzəldirlər  (şəkil 
2.127).  Bu  dəzgahlar  o  dövr  üçün  avtomatlaşdırmanın  səviyyəsini 
göstərirdi. 1940-cı ildə bu dəzgahlarda 12 t-a qədər hissələr emal oluna 
bilirdi. Köçürmə üsulu ilə emal sonralar torna, üstyonuş və qaynaq üsul- 

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
429 
 larında da tətbiq edilir [2.5].  
 
Köçürmə  frez  avtomatlarında  idarəetmə  sisteminin  inkişafı 
dəzgahlarda  başqa  hissə  və  düyümlərin  inkişafını  da  stimullaşdırır. 
Proses zamanı operatorların işini yüngülləşdirmək üçün operator lövhəsi 
inkişaf etdirilib dəzgahlara quraşdırılır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 2.127. Nube-köçürmə frez dəzgahı, AEG firması 1938.
 
 
Köçürmə  üsulu  ilə  emalın  getdikcə  istehsalda  özünə  geniş  yer  alması 
özüsazlanan 
dəzgahların 
inkişafını 
şərtləndirmişdir. 
Köçürmə 
tərtibatında  qüvvə  altında  işləyən  mexaniki  ötürmə  elementlərinin 
elektrik,  hidravlik  və  pnevmatik  üsulla  əvəz  olunması,  bu  üsulun 
səmərələliyini artırmişdır. Frez dəzgahlarında əsasən elektrik, torna dəz- 

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
430 
gahlarında isə hidravlik köçürmə sistemləri tətbiq edilirdi.             
 
Bu  baxımdan  idarəetmə  sistemlərinin  ümumi  inkişafı  formalaşaraq 
getdikcə  maşınqayırmanın  inkişafında  önəmli  yer  tutmağa  başlayır. 
Əyrixətli  hərəkət  üçün  artıq  hidravlik  və  elektrik-hidravlik  ötürmə 
sistemi  tətbiq  olunur.  Dəzgahlarda  işçi  və  boş  gedişlərin  sürətli  yerinə 
yetirilməsi  üçün  xüsusi  idarəedici  düymələr  nəzərdə  tutulmuşdur 
[2.126]. 
 
Dəzgahların  baş  ötürməsində  də  irəliləyişlər  nəzərə  çarpırdı.  Öncə 
yeniliklər  ağır  dəzgahlarda  baş  hərəkəti  əhatə  edirdi.  Burada  böyük 
kütləli  hissələrin  hərəkəti  problem  yaradırdı.  30-cu  illərin  əvvəlində 
üstyonuş  dəzgahlarında  stolun  hərəkəti  üçün  hidravlik  ötürmə  sistemi 
tətbiq edilir.  
 
Preslərdə  ştamplama  prosesi  sürəti  əvvəlcədən  proqramlaşdırılmış 
sistemlə  idarə edilirdi. Təzyiq altında plastik tökmə  maşınlarında da bu 
sistemlər özünə geniş yer tapmışdır [2.5]. 
     Yeni  kəsici  materialların  yaratdığı  yüksək  məhsuldarlıq,  30-cu 
illərdə  ekskavator, gəmi  və turbin  hissələrinin  emalı üçün böyük  ölçülü 
dəzgahların  inkişafına  şərait  yaratmışdır.  Böyük  dəzgahlarda  can  atılan 
çeviklik onlarda kiçik hissələrin emalına da imkan yaratmalı idi. 1940-cı 
ildə Alman firması Şies (alm. Schiess) ən böyük karusel torna dəzgahını 
düzəldir  (şəkil  2.128).  Bu  dəzgahda  ölçüsü  25  m  və  çəkisi  550t  olan 
hissələri  emal  etmək  olurdı.  Ötürmə  sisteminin  gücü  400  a.g.  idi. 
Dəzgah  hissələrinin  yağlanmasına  və  idarəetmənin  səlis  gedişinə  
nəzarət sistemləri bir pultda cəmləşdirilmişdir. 
 
Belə  böyük  ölçülərdə  dəzgahların  hazırlanması  həm  konstruktiv, 
həm  də texnoloji cəhətdən  elə də asan deyildi. Əsasən, isə uzunluğu 30 
m  və  çəkisi  200  t  olan  eninə  tirin  hazırlanması  problem  yaradırdı.  Ona 
görə də, bu tir üç hissədən ibarət olaraq hazırlanırdı [2.5].  
 
Dəzgahqayırmada
 
konstruktiv  dəyişikliklər  aparılmasına  baxma- 
yaraq,  burada  əsaslı  yenilikdən  danışmaq  olmazdı.  Emal  vaxtının 
azaldılması  yüksək  kəsmə  sürətini  artırmaqla  əldə  edilirdi.  Yüksək 
dövrlər  sayı  və  veriş  böyük  ötürmə  gücü  tələb  edirdi.  Mexaniki  emalın 

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
431 
dəqiqliyininin  artırılması  dəzgahların  dəqiqliyini  yüksəltmək  və  yeni 
tamamlayıcı  üsulların  tətbiqi  nəticəsində  mümkün  olmuşdur.  Bu  vacib 
amillər, ümumilikdə mexaniki emalın inkişafını stimullaşdırmışdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 2.128. Karusel torna dəzgahı, “Şiess” firması. 
 
 
1920-ci  ildə  universal  dəzgahların  istehsalatda  tətbiqi  artıq  ön  plana 
keçmişdir.  Universal  torna  dəzgahlarında  veriş  və  dövrlər  sayını  daha 
kiçik 
intervallarda 
tənzim 
etmək 
üçün 
ötürmə 
sistemi 
təkmilləşdirilmişdir.  Dəzgahın  ümumi  konstruksiyası  statik  və  dinamik 
stabilliyə  malik  idi.  Dəzgahlarda  məcburi  yağlama  sistemi  tətbiq 
olunmağa  başlayır.  Universal  frez  dəzgahlarının  quruluşlarında  ciddi 
dəyişiklik 
olmadığı 
halda, 
onlarda 
yuxarıda 
qeyd 
olunan 
təkmilləşdirmələrə rast gəlmək olurdu.  
 
30-cu  illərin  əvvəlində  mexaniki  emalda  daha  yaxşı  kəsicilik 
xassələrinə  malik  tezkəsən  alət  poladı  ilə  bərabər,  artıq  bərk  xəlitə  də 
tətbiq  olunmağa  başlamışdır  [2.105

2.107].  Tezkəsən  alət  poladının 

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
432 
tərkibində  kobaltın  payının  artırılması  ilə  alətin  yeyilməyə  davamlığını 
artırmaq  mümkün  olmuşdur  [2.108].  Kobalt  ilə  legirlənmiş  alət  poladı 
çətin  emalolunabilən  metalların  emalında  tətbiq  olunurdu.  Süni 
materiallar  və  qeyri

metalların  emalında  alətdən  yeyilməyə  qarşı 
yüksək  davamlılıq  tələb  olunduğundan,  alət  poladı  vanadium  ilə 
legirlənirdi.  Cədvəl  2.1-də  20-ci  illərin  sonunda  müxtəlif  materiallar 
üçün  əldə  edilə  biləcək  kəsmə  sürətləri  verilmişdir.  II  dünya 
müharibəsinə gədərki ərəfədə alət poladları inkişaf etdirilərək istehsalda 
geniş tətbiq olunur [2.108].  
 
Bərk  xəlitələrin  məlum  olmasına  baxmayaraq,  onların  praktikada 
tətbiqinin əsasları hələ öz inkişafını gözləyirdi. 
 
Bərk  xəlitənin  inkişafı,  1894-cü  ildə  fransız  alimi  Henri  Moyson 
(fran.  Henri  Moisson)  süni  almaz  üzrə  apardığı  tədqiqatları  zamanı 
təsadüfən ixtira etdiyi Volfram-Karbid xəlitəsinə əsaslanırdı. 20 il sonra 
alman  alimləri  Loman  (alm.  Lohmann)  və  Voiqtlender  (alm.
 
Voigtländer

  bərk  cisimlərin  Volfram-Karbiddən  sinterləmə  (bişirmə) 
yolu  ilə  hazırlama  üsulunu  işləyirlər.  Ancaq  bu  üsulla  alınan  hissələr 
çox kövrək idilər.  
 
20-ci  illərin  əvvəlində  ilk  dəfə  olaraq  alman  mühəndisləri  Karl 
Şröter  və  Haynrix  Baumhauer  (alm.  Karl  Schröter,  Heinrich 
Baumhauer)  Osram  firmasının  laboratoriyasında  apardıqları  sınaqlar 
zamanı Karbid-Kobalt birləşməsindən istehsalatın tələblərinə cavab verə 
biləcək, həm möhkəm, həm də bərk bir kəsici material almaq üçün yeni 
üsul işləyirlər. Bu üsul üçün, onlar 1923-cü ildə patent alırlar.  
 
İlk  dəfə  olaraq  bərk  xəlitələrin  istehsalı  ilə  alman  firması  Krupp 
məşğul  olur.  Bazara  çıxarılan  bərk  xəlitə  “WiDia”  yəni  Wie  Diamant 
(azərb.  Almaz  kimi  deməkdir)  adı  ilə  məşhurlaşır.  Bununla,  istehsalçı 
bərk xəlitənin bərkliyinin almaza yaxın olmasına dəlalət edir.  
 
Sonrakı  illərdə  əsas  işlər  bərk  xəlitədən  hazırlanmış  alətlərin 
məhsuldarlığının 
artırılması 
və 
onun 
tətbiq 
sahəsinin 
geniş- 
ləndirilməsinə  yönəlmişdir.  Bərk  xəlitənin  inkişafı  mexaniki  emal  üçün 
çox  vacib  idi.  Volfram

karbid  tərkibli  bərk  xəlitədən  hazırlanmış 

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
433 
lövhələr  ilk  vaxtlarda  alətin  gövdəsinə  lehimlənirdi.  30-cu  illərin 
sonunda bərk xəlitənin tərkibinə titan və tantal da legirləyici materiallar 
kimi əlavə edilir. Bərk xəlitə yeni  kəsici  material  kimi  kəsmə  sürətini  
 
Cədvəl 2.1. Kəsmə sürətlərinin sərhədləri, m/dəq,  [2.109] .  
      
 
 
 
 Emal 
növləri               
  
Çuqun
 
P
o
la
d,
 
40

60
 k
q
/
mm
2
 
P
o
la
d,
 
60

80
 k
q
/
mm
2
 
P
o
la
d,
 
80

100
 k
q
/
mm
2
 
Bürün
c

 
M
is
 t
ö
küyü
 
Ə
l
v
a
n
 
m
e
t
a
l
lar
 
C
-p
o
l
ad
ı
 
  T
ezk
əs
ən 
al
ət
 
p
o
l
ad
ı
 
 


p
o
l
ad
ı
 
 
T
ezk
əs
ən 
al
ət
 
p
o
l
ad
ı
 
 


p
o
l
ad
ı 
 
T
ezk
əs
ən 
al
ət
 
p
o
l
ad
ı
 
 


p
o
l
ad
ı
 
 
T
ezk
əs
ən 
al
ət
 
p
o
l
ad
ı
 
 


p
o
l
ad
ı
 
 
T
ezk
əs
ən 
al
ət
 
p
o
l
ad
ı
 
 


p
o
l
ad
ı
 
 
T
ezk
əs
ən 
al
ət
 
p
o
l
ad
ı
 
 
Torna 
7
.27
 


 30
 


 30
 


 60
 


 26
 
38 

 8
 


 11
 


 27
 
18 

 70
 
14 

 90
 
12 

 200
 
18 

 350
 
Yiv 

açma 
2
,


 9
 
3
,


 18
 


  
16
 


 25
 


 14
 


 18
 
2
,


 7
 


 10
 
10 

 30
 


 36
 


 30
 


 40
 
Deşmə 


 25
 
  10 

 30
 
10 

 30
 
12 

 42
 


 16
 


 26
 


 14
 


 17
 
15 

 45
 
15 

 60
 
10 

 150
 
10 

 300
 
Reiber 
- ləmə 


 11
 


 14
 


 12
 


 14
 


 8
 


 12
 


 7
 


 10
 


 15
 


 25
 


 30
 


 30
 
Frez  - 
ləmə 


 25
 


 25
 
10 

 30
 
10 

 36
 
10 

 20
 


 28
 


 15
 


 25
 
12 

 40
 
12 

 75
 
18

 3
00
 
18 

 
300
 
Üst 

yonuş 


 18
 


 25
 


 20
 


 30
 


 12
 
12

 20
 
6

 12
 


 16
 


 28
 


 35
 


 
150
 
10

 
200
 

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
434 
kəskin  artırmağa  imkan  yaradır.  Bu  nisbət  şəkil  2.129-dan  aydın 
görünür.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 2.129. Kəsici materialların kəsmə sürətinin inkişafına təsiri. 
 
Bərk  xəlitə  ilə  bərabər  30-cu  illərdə  keramikadan  hazırlanmış  kəsici 
materiallardan  da  istifadə  edilməyə  başlayır.  Bu  sahədə  ilk  sınaqlar 
1938-ci  ildə  Drezden  texniki  məktəbində  Verner  Osenberq  tərəfindən  
aparılmışdır. Keramikanın aşağı davamlığa malik olmasına baxmayaraq,  
onun  yüksək  bərkliyi  bərk  materialların  emalı  üçün  maraqlı  idi. 
Məsələn,  bərk  xəlitənin  pardaqlanması  zamanı  keramikadan  istifadə 
edilə bilərdi.    
  
Bu zaman almazların  maşınqayırmada tətbiqi artıq  məlum idi. Öncə 
almazdan  pardaqlamada  və  pardaq  dairələrinin  düzləndirilməsində 
istifadə  olunur.  Təxminən  30-cu  illərin  əvvəlindən  başlayaraq  almaz 
kəsici  material  kimi  incə  yonmada,  təmiz  pardaqlamada  tətbiq  olunur. 
Ali  məktəblərdə  aparılan  elmi  işlər  yeni  kəsici  materialların  tətbiqinə 
həsr  olunur.  Yüksək  kəsmə  sürəti,  aşağı  yeyilmə  kimi  kriteriyalar  bu 
tədqiqatların əsasında dururdu.  
 
Yüksək  kəsmə  sürəti  bu  ərəfədə  bir  tərəfdən  yeni  işlənmiş  kəsici 
materiallardan,  digər  tərəfdən  maşınqayırmada  tətbiq  olunan    yeni 
konstruksiya  materiallarından  asılı  idi.  Bərk  poladlar  və  xrom-nikel 
poladları  çətin  emal  oluna  bilən  materiallara  aid  olaraq,  aşağı  kəsmə 

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
435 
sürəti  və  böyük  qüvvə  tələb  etdiyi  halda,  əlvan  metallar  yüksək  kəsmə 
sürətində  emal  oluna  bilirdi.  Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  kəsmə 
sürətinin qiyməti alətin davamlığı ilə məhdudlaşırdı.  
 
Konstruksiya  və  kəsici  materiallar  qarşılıqlı  təsirdə  olaraq 
dəzgahqayırmanın inkişaf istiqamətini müəyyənləşdirmişdir. Material və 
dəzgahlar  qarşılıqlı  inkişafda  idi.  Verilən  materialları  iqtisadi  cəhətdən 
əlverişli  kəsmə  rejimlərində  işləmək  üçün  dəzgahlar  lazımi  gücə  malik 
olmalı  idilər.  Aparılan  elmi

tədqiqatlar  kobud  və  təmiz  emal  üçün 
optimal  parametrləri  tətbiq  etməyə  imkan  verirdi.  Mexaniki  emal  üçün 
tapılmış  parametrlər  normativləşdirilirdi.  Bununla,  istehsalın  hazırlığını 
aparmaq,  əvvəlcədən  emal  vaxtını  hesablamaq  və  nəticədə  istehsalı 
səmərəli təşkil etmək mümkün idi. 
 
30-cu  illərin  əvvəlində  dəzgahlarda  elektrik  enerjisinin  tətbiqi  artıq 
adi  hala  çevrilmişdir.  Dəzgahlarda  böyük  gücə  malik  elektrik 
mühərriklərindən  istifadə  edilirdi.  Böyük  dəzgahlarda  bir  neçə 
mühərrikdən  istifadə  olunurdu.  Sürətlər  qutusuna  qoşulmuş,  dəyişən 
cərəyanla  işləyən  mühərriklə  lazım  olan  dövrlər  sayını  almaq  mümkün 
idi.  Bəzi  dəzgahlarda,  hətta  tənzimlənə  bilən  sabit  cərəyan 
mühərrikindən də istifadə edilirdi [2.110

2.115].  
 
Yüksək  kəsmə  sürəti  və  aşağı  köməkçi  vaxt,  əsas  həll  olunan 
problemlərdən  idi.  1920-ci  illərin  ortalarında  dəzgahlarda  əldə  edilə 
bilən  ən  yüksək  dövrlər  sayı  250...500  arasında  yerləşirdi.  1933-cü  ildə 
bərk xəlitə torna dəzgahında artıq 4000...6000 dövr/dəq dövrlər sayı ilə 
işləmək mümkün idi. Burğu dəzgahlarında dövrlər sayı 20000 dövr/dəq-
ə  çatmışdır.  Daxili  pardaqlamada  isə  hətta  dəqiqədə  60000  dövrlər 
sayını  tətbiq  etmək  mümkün  olmuşdur.  Bu  yüksək  dövrlər  sayı  təkcə 
yeni  kəsici  materialların  inkişafı  ilə  yox,  həm  də  əlvan  materialların 
asan  emalolunma  qabiliyyətinə  malik  olması  ilə  xarakterizə  olunurdu. 
Yüksək  sürətlərdə  emal  yastıq-val  sisteminin  də  inkişaf  etdirilməsinə 
gətirib çıxarmışdır. Kürə və diyircəkli yastıqlardan şpindellərdə də geniş 
istifadə  edilirdi.  Yüksək  dəqiqlikli  dəzgahlarda  isə  hələ  də  sürüşmə 
yastıqları tətbiq olunurdu.   

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
436 
 
Dəzgahlarda istifadə edilən dişli çarx ötürmələrində də yeniliklərə  
rast gəlinir. Dişli çarxlar çuqundan yox, legirli poladlardan hazırlanırdı. 
Sürətləri  dəyişmək  üçün  maşınlarda  muftalardan  istifadə  edilməyə 
başlayır.  Dişli  çarxla  bərabər  qayış  ötürməsi  də,  maşın  və  ötürmə 
arasında  elastik  əlaqə  rolunu  oynayır.  Dərilərdən  hazırlanmış  qayışlar 
ötürmə  zamanı  yaranan  titrəmələri  azaltmağa  xidmət  edirdi.  Yüksək 
dövrlər  sayında    işləyən  hissələr,  artıq  öz  məxsusi  tezliyinə  yaxın  olan 
kritik dövrlər sayında işləməli olurdular.  
 
Bu  baxımdan  dəzgahların  gövdələri  daha  sərt  hazırlanmalı  idi  ki, 
kəsmə  zamanı  yaranan  titrəmələrin  həm  emal  olunan  səthin 
keyfiyyətinə,  həm  də  işçi  hissələrin  uzunömürlüyünə  təsiri  az  olsun. 
Digər  tərəfdən  fırlanan  hissələrin  tarazlanması  ilə  titrəmələri  azaltmağa 
çalışırdılar.   
 
Dəzgahlarda  yüksək  kəsmə  sürətinin  tətbiqi  nəticəsində  kəsməyə 
sərf  olunan  vaxt  kiçilir  və  bununla  köməkçi  vaxtın  payı  ümumi  emal 
vaxtında  artır.  Buna  görə  də,  köməkçi  vaxtın  azaldılması  üzərində  də 
müəyyən işlər görülməyə başlanır. Hissələrin dəzgahda tez bərkidilməsi 
və  dəyişdirilməsi  üçün  elektrik,  hidravlik  və  pnevmatik  tərtibatlardan 
istifadə  edilirdi.  Emal  zamanı  boş  gedişin  yüksək  sürətlərdə  aparılması 
ilə  də  köməkçi  vaxtı  nisbətən  azaltmaq  olurdu.  Xüsusi  avtomatik 
mexanizmlərin  köməyi  ilə  bu  hərəkətlər  fəhlədən  asılı  olmayarq  yerinə 
yetirilirdi.  Universal  dəzgahlarda  emalda  isə  prosesin  gedişi  tamamilə 
fəhlədən asılı olaraq qalırdı.  
 
Mexaniki  emalda,  ilk  dəfə  olaraq  dartma  və  mərkəzsiz  pardaqlama 
əməliyyatları istehsalata daxil olur və artıq praktikada özünə yer tutmuş 
əməliyyatlarla  rəqabətə  girirlər.  1935-ci  ildən  veriş  istiqamətində 
frezləmə  üçün  xüsusi  dəzgah  layihələndirilib  tətbiq  edilir.  Frezləmə 
getdikcə  üstyonuş  və  iskənələmə  əməliyyatlarını  sıxışdırmağa  başlayır.       
 
Maşınqayırmada  tərtibatların  geniş  tətbiqi,  hissələrin  böyük  sayda 
hazırlanmasını  sürətləndirməyi  və  qarşılıqlı  əvəzolunmanın  tətbiqini 
tələb  edirdi.  Qarşılıqlı  əvəzolunma,  ölçmə  üsulları  və  oturtma 
sistemlərinin  yaradılması  ilə  XX  əsrin  əvvəlində  maşınqayırma  yeni 

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
437 
mərhələyə  qədəm  qoyur.  Maşınqayırmada  getdikcə  oturtma  işlərinin 
mexanikləşdirilməsi genişləndirilir. 20-ci illərin əvvəlində oturtma üçün 
normativ  şəklində  yaradılmış  val  və  deşik  sistemləri,  ilk  dəfə  olaraq 
istehsalatda  qarşılıqlı  əvəzolunmanı  geniş  şəkildə  təmin  etməyə  imkan 
vermişdir.  1920-ci  ilin  əvvəlində  bir  çox  firmalar  qarşılıqlı 
əvəzolunmanın vahid qaydada tətbiqini mümkün etmək üçün öz oturtma 
sistemlərini  işləyirlər.  1926-cı  ildə  bir  neçə  dövlətin  bir  araya  gəldiyi 
görüşdə  qeyri  elektrotexnika  sahəsində  vahid  standartlara  keçid 
məqsədilə  “International  Federation  of  the  National  Standardizing 
Associations“  –  İSA  yaradılır.    Bu  federasiyanın    təşkilat  komitəsi 
tərəfindən  30-cu  illərdə  alman  alimlərinin  işlədikləri  normativləri  də 
inteqrasiya etməklə beynəlxalq  müstəvidə İSA  müsaidə və İSA oturtma 
sistemlərini qəbul edir [2.116, 2.117]. II dünya müharibəsindən sonra bu 
təşkilatın 
adı 
dyişdirilərək 
International 
Organization 
for 
Standardization  adlanır.  Bu  təşkilatın  adının  bütün  dillərdə  eyni 
səslənməsi  üçün  ona  ISO  (  yunanca  “isos”sözündəndir,  mənası 
“bərabər” deməkdir) adı verilir. 
 
Yeni  dəqiq  emal  metodlarının  yaradılıb  tətbiqi  ilə  hissələrin 
qarşılıqlı  əvəzolunması  üçün  onların  verilən  dəqiqlikdə  hazırlanması 
asanlaşır. Pardaqlama, əsasən isə finiş üsulları hamar səthlərin emalında 
əl işlərinin azaldılmasına şərait yaratmışdır. İncə yonma və pardaqlama, 
o  cümlədən  hamarlama  və  cilalama  yüksək  keyfiyyətdə  səthlərin 
hazırlanması üçün yeni imkanlar açmışdır.     
 
1920-ci  illərdə  pardaq  dəzgahlarında  mərkəzi  ötürmə  valından 
qayışla alınan hərəkətlə işləmək hələ də qalırdı. Pardaq dairəsinin sürəti 
ilə  stolun  sürəti  arasında  kəskin  fərq  mövcud  idi.  Pardaq  dairəsinin 
sürəti 35 m/s həddində yerləşirdi. Xarici dairəvi pardaqlamada pəstahın 
sürəti  6-18  m/dəq  arasında  idi.  Kobud  pardaqlamada  kəsmə  dərinliyi 
0,05  mm,  təmiz  emalda  isə  mikrometrdən  kiçik  idi.  20-ci  iilərin 
sonundan  etibarən  pardaq  dəzgahlarında  maye  ilə  işləyən  idarəetmə 
sistemindən  istifadə  edilir.  Tezliklə  bu  sistem  düzxətli  hərəkət  edən 
stollarda tətbiq olunur [2.108].  

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
438 
1935-ci ildə Laypsiq sərgisində nümayiş etdirilən pardaq dəzgahları, 
artıq  stasionar  elektrik  mühərrikləri  ilə  təchiz  olunmuşdular  (şəkil  
2.130).  Hidravlik  ötürmə  sistemi  ilə  təchiz  olunmuş  dəzgahlarda 
köməkçi  vaxt,  sürətli  hərəkətin  hesabına  azalmış  idi.  Bu  üsul  əsasən 
eninə  verişlə  işləyən  pardaq  dəzgahında  böyük  effekt  verirdi.  Alət 
əvvəlcə  sürətlə  pəstaha  yaxınlaşdırılır,  sonra  isə  işçi  verişlə  kəsmə 
zonasına  daxil  olurdu.  Ümumiyyətlə,  eninə  verişlə  pardaqlama  30-cu 
illərin əvvəlindən başlayaraq istehsalatda geniş tətbiq olunur [2.118].  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil  2.130.VOTAN firmasının daxili pardaqlama dəzgahı, 1927. 
 
 
Pardaq  dəzgahları  hələ  XX  əsrin  əvvəllərində  geniş  yayılmağa 
başlamışdılar.  Bu  dəzgahlarda  nəzərə  çarpan  növbəti  yenilik,  müstəvi 
pardaqlama  dəzgahının  inkişafı  idi.  Kobud  və  təmiz  müstəvi  
pardaqlama dəzgahının yaradılıb tətbiq olunması müstəvi səthlərin daha 
dəqiq  emalına  imkan  vermişdir  (şəkil  2.131).  Müstəvi  pardaqlama  bəzi 
hallarda üstyonuş və frezləmə əməliyyatlarını əvəz edirdi.  
 
Dirsəkli  valları  emal  etmək  üçün  xüsusi  dəzgahlardan  istifadə 
edilməyə başlanmışdır. Alətlər artıq dəzgahlarda pardaqlamanın köməyi  

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
439 
ilə itilənirdi. Pardaqlama zamanı hissələrin dəqiqliyinə nəzarət etmək 
üçün  özü  tənzim  olunan  ölçmə  qurğularından  istifadə  olunurdu  (şəkil 
2.132). Bu qurğular əsasən müstəvi, daxili və xarici pardaqlamada geniş 
tətbiq  tapmışdır.  Ölçü  qurğuları  emal  zamanı  dəqiqliyə  daimi  nəzarət 
etdiyindən,  fəhlələr  proses  zamanı  onun  qiymətini  əsas  götürərək 
prosesi  idarə  edirdilər.  Bu  fəhlələrin  işini  azaltmaqla  bərabər,  zay 
məhsulların sayını minimuma endirirdi [2.108].  
 
 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil  2.131. Müstəvi pardaqlama dəzgahı, Pratt&Witney Co., 1930. 
 
Texniki  səthlərin  xassələrinin  əhəmiyyəti  qarşılıqlı  əvəzolunmanın 
tətbiqi  ilə  daha  da  artmışdır.  Ancaq  bu  dövrdə  səthi  xarakterizə  edən 
parametrləri  kəmiyyətcə  təsvir  etmək  çətinlik  yaradırdı.  Pardaqlama 

Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru 
 
440 
əsrin  əvvəlindən  qarşılıqlı  əvəzoluna  bilən,  yüksək  dəqiqlikli  və 
keyfiyyətli  səthlərə  malik  hissələri  kiçik  xətalarla  hazırlamağa  imkan 
verən yeganə üsul olaraq qalırdı. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil  2.132. Pardaqlamada tətbiq olunan ölçü qurğuları. 
 
 
Yüksək  dəqiqlikli  hissələrə artan tələbat təmiz  emal üçün  yeni  emal 
üsullarının  inkişafına  təkan  vermişdir.  Səthləri  hamar  hazırlamaq  üçün 
xüsusi  dəzgahlar  düzəldilib  tətbiq  olunurdu.  Buraya  hamarlama, 
cilalama,  honlama  kimi  üsulları  aid  etmək  olar.  Bu  finiş 
əməliyyatlarının  köməyi  ilə  verilmiş  səthləri  daha  incə  emal  edərək 
yüksək dəqiqlik və aşağı kələ

kötürlük əldə etmək mümkün idi.    
 
Müharibə dövründə dəzgahlarda əsas inkişaf ayrı-ayrı əməliyyatların 
bir  dəzgahda  inteqrasiya  olunması  nəticəsində,  az  dəzgah  və  kiçik  işçi 
qüvvəsi  ilə  böyük  məhsuldarlıq  əldə  etməyə  yönəldilmişdir. 
Müharibədən  sonra  isə  inkişaf  perspektivlərini  avtomatlaşdırma  və 
universallaşdırma təyin edirdi.    

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
441 
Yüklə 5,08 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin