2.8.3.
Məişət texnikasının yaranması
M
aşınqayırmanın inkişafının məişət maşınlarının yaranmasında
rolu elektrik enerjisinin tətbiqi ilə daha da güclənmişdir. Məişət
maşınları əsasən ev işlərini yüngülləşdirən və görülən işin keyfiyyətini
artıran paltaryuyan maşınlar, elektrik ütüləri, sobalar, qəfədan və
tozsoran maşınların yaranması ilə istehsal sahəsinin tərkib hissəsinə
çevrilmişdir. Yeni məişət maşınlarının yaradılması və kütləvi istehsalı
da mühəndislər qarşısında yeni
keyfiyyətdə
konstruktiv
və
texnoloji məsələlər qoyurdu
[2.59]
.
Ütülər
elektrik
enerjisinin
tətbiqinə can atılmış ilk məişət
texnikasına aid edilir. Hələ 1880-ci
ildə ilk elektrik ütüsü ixtira edilərək
patentləşdirilir və bununla, kömürlə
işləyən ütülərin erasına son qoyulur
(şəkil
2.118).
Ancaq
elektrik
ütülərinin geniş tətbiqi I dünya
müharibəsindən sonraya təsadüf
edir.
Elektrik
ütülərində
istilik
müqavimətləri tətbiq edilirdi. Bu
gün də ütülər bu prinsiplə işləyirlər.
İlk vaxtlarda bu müqavimətlər
platindən hazırlanırdı. Ona görə də,
elektrik ütülər çox baha başa
gəlirdi. Bu problem 1907-ci ildən
etibarən, mis-nikel legirindən hazır-
lanmış məftilin tətbiqi ilə həll
olunur. Yeni legirin ixtirası ilə
kifayət qədər istilikkeçirmə, istilik
Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
419
müqaviməti, emalolunma qabiliyyəti və əlverişli qiymətə malik bir
material əldə edilir. Bu material sonralar elektrik ilə işləyən cihazların
düzəldilməsində geniş istifadə edilmişdir.
XIX
əsrin
sonuna
qədərki dövrdə paltarların
yuyulması üçün ağacdan
hazırlanmış və pərlə işləyən
qurğulardan istifadə olu-
nurdu (şəkil 2.119). Paltar
silindrik
ağac
çənin
içərisində xaricdəki dəstəyi
irəli-geri hərəkət etdirməklə
yuyulurdu. Yuma vaxtı 10
dəqiqə məsləhət görülürdü.
Sonra paltar çıxarılıb ağac
ələyin üstünə qoyulurdu ki,
suyu axsın [2.59].
1914-cü ildən etibarən
paltaryuyan
maşınlarda
elektrik
mühərriklərinin
tətbiqinə rast gəlinir. Bu
maşınlarda
konstruktiv
olaraq başqa hissələrdən istifadə edilmişdir. Paltarı yumaq üçün
silindrik şəkildə hazırlanmış çəndən istifadə edilirdi. Əvvələr əl ilə
fırlanan silindrik çən sonralar mühərriklə fırladılmağa başlayır (şəkil
2.120).
Göründüyü kimi təhnənin yan tərəfində yerləşdirilmiş, elektrik
mühərriki ilə hərəkətə gətirilən dişli çarx ötürməsinin köməyi ilə təhnə
fırladılır. Suyun qızdırılması kənarda aparılırdı. Çünki, o dövrdə isitmə
sistemi hələ yaxşı inkişaf etməmişdir.
Paltaryuyan maşınların inkişafında əsas yenilik 20-ci illərdə təhnənin
fırlanan barabanla əvəz olunmasından ibarət idi. Başqa üsullarla müqa-
Şəkil 2.119. Mexaniki paltaryuyan qurğu.
Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
420
Şəkil 2.120. Fırlanan təhnə.
Şəkil 2.121. Barabanlı paltaryuyan
maşın.
yisədə, bu üsul öz üstünlüyünü göstərərək geniş tətbiq tapır və bu günə
kimi də paltaryuyan maşınların tərkib hissəsi sayılır (şəkil 2.121). Yeni
növ maşınların əsas hissələri tərpənməz bərkidlimiş su qabı və onun
içərisində paltar doldurmaq üçün nəzərdə tutulmuş fırlanan barabandan
ibarətdir. Baraban ələk şəklində hazırlandığından sabunlu su onun
içərisinə dolaraq paltarı isladır. Paltarın yuyulması fırlanma zamanı
onun, barabanın daxili səthinə sürtünməsi nəticəsində baş verirdi.
Paltarların bir istiqamətdə fırladılması zamanı yaranan topalanmanın
qarşısını almaq üçün elektrik mühərrikləri reversiv hərəkətə malik idilər.
Bu maşınların, əl ilə paltaryumaya nisbətən daha effektiv işləməsinə
baxmayaraq, 50-ci illərə qədər hələ də onların tam qələbəsindən
danışmaq olmazdı. Bu maşınları yalnız imkanlı şəxslər ala bilirdilər.
Elektriklə işləyən suqızıdırıcı, sobalar və tavalar ilə bərabər ütülər ən
çox yayılmış qızdırıcı cihaz idilər. Elektrik mühərriklərinin geniş
yayılması başqa məişət maşınlarının yaranmasına təkan vermişdir.
XX əsrin əvvəlində evdarlıq işlərində tozların təmizlənmsi üçün
ingilis Sesil Buz (ingl. Cecil Booth) nasosla işləyən mexaniki sorma
sistemini təklif edir. Nasos qabın daxilində vakuum yaradaraq oraya
Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
421
xaricdən tozlu havanın sorulmasına imkan verirdi. Tozlu hava möhkəm
parçadan hazırlanmış torbadan keçərək təmizlənir və yenidən xaric
olunurdu. Nasosu işlətmək üçün benzin mühərrikindən istifadə
olunurdu. Bu böyük avadanlığı nəql etmək üçün arabadan istifadə
edilirdi. Otağı təmizləmək üçün araba evin yaxınlğında saxlanaraq uzun
şlanqla təmizlik işləri görülürdü. Ayrı-ayrı firmalar bu araba ilə ev-ev
gəzərək öz xidmətlərini təklif edirdilər (şəkil 2.122). Böyük evlərin
zirzəmisində belə qurğular yerləşdirilirdi. Ayrı-ayrı otaqlardan gələn
şlanqlar zirzəmidəki tozsoran qurğuya birləşdirilirdi [2.59].
Şəkil 2.122. Tozsoran arabası.
1918-ci ildən etibarən tozsoran maşınlar daha da inkişaf etdirilərək
fərdi tələbat üçün uyğunlaşdırılır. Bu, vakuum nasosu əvəzinə pərlərlə
işləyən mühərriklərin ixtirasından sonra baş verir. Bunun nəticəsində
kiçik maşınların hazırlanması mümkün olmuşdur. Evdarlıq işlərinin
aparılması üçün gövdə və dəstəkdən ibarət olan tozsoran maşınlar başqa
Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
422
konstruksiyaları üstələyərək geniş tətbiq olunurlar (şəkil 2.123). Bu
konstruksiya bu gün istifadə olunan maşınların əsasını təşkil edir.
1932-ci ildə Almaniyada tozsoran maşınların yeni növü ixtira edilir.
Bu maşınlar fırçalarla işləyirdi. Maşının alt tərəfində yerləşdirilmiş üç
ədəd fırça fırlanaraq döşəmədə olan tozları və iri ölçülü qırıntıları bir
yerə yığaraq sorurdu. Bu maşınların, hər bir ev əşyası üçün xüsusi fırça
ilə təmin olunmasına baxmayarq, onlar məişətdə öz geniş tətbiqini tapa
bilməmişlər.
Tozsoran maşınlarda bir sıra təkmilləşdirmələri nəzərə almaqla
demək olar ki, onların inkişafı əsasən 30-cu illərin sonunda başa çatır.
Bundan sonra yalnız yeni filtir materialları, daha güclü və davamlı
mühərrikləri və müx-
müxtəlif
başlıqların
tətbiqi baş verir.
Məişət
texnika-
sında sonrakı keyfiy-
yət
dəyişmələri
II
dünya
müharibə-
sindən sonra elektro-
nikanın tətbiqi ilə baş
verir.
Burada
da
sadəcə olaraq bəzi
əməliyyatların proq-
qramlaşdırlması apa-
rılır.
Şəkil 2.123. Tozsoran maşın.
Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
423
2.8.4. Kənd təsərrüfatı maşınlarının inkişafı
K
ənd təsərrüfatında ağır işləri görmək üçün tətbiq edilən maşınların
tarixi
−
daxili yanma mühərrikləri və tırtıllı ötürmənin yaranması ilə
bağlıdır. Bu sahədə aparıcı Avropa dövlətlərində edilən ixtiraların rolu
böyük olmuşdur. Əsasən rus mühəndisləri Saqryajski və Binov
tərəfindən XIX əsrdə ixtira edilmiş tırtıllı ötürmə, traktorların
yaranmasının başlanğıcını qoymuşdur [2.57].
XX əsrin əvvəlində traktorların inkişafında ABŞ mühəndisləri böyük
rol oynamağa başlayırlar. İlkin vaxtlarda buxar maşınları ilə hərəkətə
gətirilən traktorlar düzəldilir. Buna görə də, ilk traktorların çəkisi böyük
idi. 10 t çəkisində olan traktorun mühərrikinin gücü cəmi 22
−
45 a.g. idi.
Lokomobil adlanan bu maşınlar 2,5 m böyüklükdə təkərlər üzərində
yerləşdirilirdilər (şəkil 2.124). Lokomobillərin aşağı çevikliyə malik
olması səbəbindən onlar yalnız stasionar olaraq güc ötürücüləri kimi
istifadə olunurdu. Məsələn, yer şumlamasında onlardan dartıcı maşın
kimi, agacların doğranmasında mişarları hərəkət etdrmək üçün tətbiq
edilirdi.
Şəkil 2.124. Lokomobillərin tətbiqi.
Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
424
Şəkil 2.124-dən göründüyü kimi, torpağı şumlamaq üçün sahənin hər
tərəfində bir lokomobil yerləşdirilərək, onlar bir-biri ilə iplə
əlaqələndirilmişdir. Bu ip torpaq sahəni şumlayan kotanı dartmağa
xidmət edirdi. Bu maşınların faydalı iş əmsalı yalnız 5%-ə bərabər idi.
Daxili yanma mühərrikinin ixtirasından sonra kənd təsərrüfatında
tətbiq olunan maşınların konstruktiv cəhətdən təkmilləşdirilməsi ilə
lokomobillər tədricən sıxışdırılmağa başlayır. İlkin yaradılan daxili
yanma mühərriki ilə işləyən traktorlar yalnız dartıcı rolunu oynayırdı.
Kənd təsərrüfatında işlədilən mexanizmlər isə sadəcə olaraq dartıcı
maşınların arxasına qoşulurdu. Dartıcı traktorlar kiçik çəkiyə malik
olduqlarından, onlar nisbətən böyük sürətlərdə hərəkət edə bilirdi. Bu,
traktorların sürəti 14 km/saata çatırdı. Traktor hazırlayan firmalar
arasında 1917-ci ildə yaranmış “Fordson” ( “Ford” və “Son” sözlərinin
birləşməsindən əmələ gəlmişdir) firması pioner sayılır.
Şəkil 2.125. Fordson traktoru, 1921.
Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
425
Fordson traktorları tezliklə böyük şöhrət qazanır (şəkil 2.125). O,
həm Amerika, həm də Avropada geniş tətbiq olunur. I dünya müharibəsi
ərəfəsində iqtisadi blokadada qalan İngiltərə taxıla olan ehtiyacını
ödəmək
üçün
kənd
təsərrüfatında
mühüm
dəyişiklər
etmək
məcburiyyətində idi. Atla torpaqların şumlanması ilə bu tələbatı ödəmək
mümkün deyildi. Bu problemi həll etmək üçün İngiltərə Fordson
firmasına 5000 traktor sifariş edir. Alınan gəlir firmaya traktorları
inkişaf etdirmək üçün şərait yaradır. Fordson traktorları başqalarına
nisbətən az çəkiyə malik idi və ucuz başa gəlirdi. Fordson
yerşumlamada istifadə olunan kotanların inkişafının başlanğıcını qoyur.
I dünya müharibəsi dövründə bu traktorlardan ağır yüklərin, əsasən isə
artilleriya qurğularının nəql edilməsində istifadə olunurdu. Daxili yanma
mühərrikləri ilə işləyən traktor və lokomobillər arasındakı rəqabət uzun
müddət çəkir. Amerikada lokomobillərin tətbiqi suya və daş kömürünə
böyük ehtiyac yaratdığından təsərrüfatçılar tədricən daxili yanma
mühərriki ilə işləyən traktorlara keçirdilər. I dünya müharibəsinə qədər
traktorların Amerikada tam qələbəsi başa çatır. Avropada isə suya və
kömürə elə də ehtiyac duyulmadığından bu proses uzun çəkmişdir.
I dünya müharibəsindən sonra alman mühəndisi Fritç Huberin (alm.
Fritz Huber) çarxlı traktoru
−
“Buldoq”un ixtirası ilə Avropada kənd
təsərrüfatında hökm sürən tələblərə cavab tapılmış olur. “Buldoq” aşağı
dövrlər sayında işlədiyindən Amerika traktorlarına nisbətən az səs
yaradır və az yanacaq işlədirdi. Tezliklə, bu traktor Avropa fermerləri
tərəfindən geniş istifadə olunur.
20-ci illərdə təkərlərdə rezin üzlüklərin tətbiqi ilə traktorlar yeni
mərhələyə qədəm qoyur. Amerikalı mühəndis Ales Kalmersin (ingl.
Allis Chalmersin) 1933-cü ildə ixtira etdiyi enli rezin təkərlərin tətbiqi
ilə torpağa düşən spesifik yükün qiyməti azalmış olur. Bunun
nəticəsində, traktorların dartma gücü 30% artırılmış olur. Traktorların
çevikliyi artır, onlar şumlamadan avtomobil yoluna və əksinə keçə
bilirdilər. Pnevmatik təkərlərin tətbiqi traktorların xarici görünüşündə də
dəyişikliyə səbəb olur. Traktorların üst tərəfi daha alçaq formada
Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
426
hazırlanır. Traktorlarda 1930-cu ildə tətbiq olunan bu forma indiyə kimi
çox az dəyişikliyə məruz qalmışdır.
Traktorların getdikcə ixtisaslaşması nəticəsində, onlarla avtomobillər
arasında olan konstruktiv fərq də böyüməyə başlayır. Traktorlarda
hava təkərlərindən istifadə edilməsinə baxmayaraq, onlar aşağı sürətə,
təkərlərdə yüksək momentə və əlavə ötürmə sisteminə malik idilər
[2.104].
1937-ci ildən etibarən traktorlarda tətbiq olunan hidravlik qaldırıcı
sistem qoşulqanlardan imtina etməyə imkan vermişdir. Kənd
təsərrüfatında lazım olan mexanizmlər bir başa traktorların arxa
hissəsinə bərkidilirdi (şəkil 2.126). Bu konstruksiya 1935-ci ildə
amerikalı konstruktor Ferquson (ingl. Ferguson) tərəfindən ixtira edilir
[2.57]. Burada əsas yenilik: üçnöqtə prinsipi ilə işləyən hidravlik
qaldırma sistemindən ibarət idi. Dartıcı traktorlar bu sistemlə artıq,
maşının içindən arxaya qoşulmuş mexanizmləri hərəkət etdirmək
imkanı qazanmışdılar. 1939-cu ildən başlayaraq bu sistemlər
İngiltərənin kənd təsərrüfatında geniş tətbiq olunur. Ford firması da
özünün istehsal etdiyi Fordson traktorlarını bu sistemlə təchiz edir.
Şəkil 2.126. Ferqusonun üçnöqtə prinsipi ilə işləyən hidravlik sistem.
Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
427
Amerikalı traktor istehsalçısı İnternational Harvester firmasının ixtira
etdiyi çəngəl başlıqlı valın tətbiqi də az əhəmiyyətli deyildi. Bu
mexanizm tezliklə traktorqayırmada mühərriklə işçi mexanizm arasında,
qüvvə ötürməsində geniş tətbiq olunur. Sonralar üşnöqtə sistemi,
hidravlik
və
çəngəl
başlıqlı
val,
hazırlanan
traktorların
konstruksiyalarının tərkib hissəsinə çevrilmişdir.
Asılqan mexanizmlər daimi traktorun arxa hissəsində daşındığından
və onun işçi vəziyyətə gətirilməsi hidravlik ötürmə ilə yerinə
yetirildiyindən, traktorun çəkisinin azaldılmasına imkan yaranmışdır. Bu
yeni konstruksiya traktorların sinifləşdirilməsinə gətirib çıxarmışdır.
Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
428
2.8.5. Mexaniki emal texnologiyasında inkişaf
B
irinci dünya müharibəsindən sonra mexaniki emal, tətbiq olunan
texnoloji sistemin tərkib hissələrinin inkişaf səviyyəsi ilə xarakterizə
olunurdu. Maşın hissələrinin emalında yüksək məhsuldarlıq əldə etmək
üçün yüksək emal rejimlərinin tətbiqinə imkan verən dəzgah, alət, kəsici
material və tərtibat kimi texniki avadanlığın daimi inkişaf etdirilməsi ön
planda dururdu.
30-cu illərin ortalarında dəzgahqayırmada inkişaf yeni konstruktiv
dəyişikliklərlə, əsasən isə köçürməyə əsaslanan yeni idarə sistemlərinin
tətbiqindən ibarət idi. Şablonlarla köçürmə hələ XIX əsrdən məlum idi.
Bu idarə sisteminin intensiv tədqiqi XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir.
1900-cü ildə italyanlı mühəndis Bontempi özü tənzimlənən köçürmə
frez dəzgahının yaranması üçün dayaq rolunu oynayan təklif verir.
1901-ci ildə fransız Avril, dəzgahlarda avtomatik idarə olunan sistemi
patentləşdirir. 1913-cü ildə alman mühəndisi Zaylershaymın (alm.
Seilersheim) rəsm nəqşləmək üçün düzəltdiyi dəzgada hərəkət şpindel
başlığının köməyi ilə yerinə yetirilir. Başlıq koordinat oxları üzrə
hərəkət edə bilən ötürmə ilə təchiz olunurdu.
1923-cü ildə amerikanın Keller Machanical Engineering Co.
(Brooklyn) firmasında baş konstruktor vəzifəsində çalışan Kargil Şou
(ingl. Cargill Shav) elektrik ötürməyə malik köçürmə frez dəzgahını
ixtira edir. Pəstahın həndəsəsi kontaktlara malik şupla toxunaraq alətə
ötürülür. Şupun hərəkəti hər üç istiqamətdə yerinə yetirilir. Amerika
avtomobilqayırma sənayesində hissələrin bu üsulla hazırlanmasına olan
yüksək maraq, bu dəzgahın sürətlə yayılması üçün zəmin yaratmışdır.
1938-ci ildə Almaniyanın Nube və İngiltərənin Watford Electric and
Manufacturing Co. firması ilə birgə işləyərək AEG firması üçün Eltas
idarəetmə sisteminə malik köçürmə frez dəzgahını düzəldirlər (şəkil
2.127). Bu dəzgahlar o dövr üçün avtomatlaşdırmanın səviyyəsini
göstərirdi. 1940-cı ildə bu dəzgahlarda 12 t-a qədər hissələr emal oluna
bilirdi. Köçürmə üsulu ilə emal sonralar torna, üstyonuş və qaynaq üsul-
Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
429
larında da tətbiq edilir [2.5].
Köçürmə frez avtomatlarında idarəetmə sisteminin inkişafı
dəzgahlarda başqa hissə və düyümlərin inkişafını da stimullaşdırır.
Proses zamanı operatorların işini yüngülləşdirmək üçün operator lövhəsi
inkişaf etdirilib dəzgahlara quraşdırılır.
Şəkil 2.127. Nube-köçürmə frez dəzgahı, AEG firması 1938.
Köçürmə üsulu ilə emalın getdikcə istehsalda özünə geniş yer alması
özüsazlanan
dəzgahların
inkişafını
şərtləndirmişdir.
Köçürmə
tərtibatında qüvvə altında işləyən mexaniki ötürmə elementlərinin
elektrik, hidravlik və pnevmatik üsulla əvəz olunması, bu üsulun
səmərələliyini artırmişdır. Frez dəzgahlarında əsasən elektrik, torna dəz-
Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
430
gahlarında isə hidravlik köçürmə sistemləri tətbiq edilirdi.
Bu baxımdan idarəetmə sistemlərinin ümumi inkişafı formalaşaraq
getdikcə maşınqayırmanın inkişafında önəmli yer tutmağa başlayır.
Əyrixətli hərəkət üçün artıq hidravlik və elektrik-hidravlik ötürmə
sistemi tətbiq olunur. Dəzgahlarda işçi və boş gedişlərin sürətli yerinə
yetirilməsi üçün xüsusi idarəedici düymələr nəzərdə tutulmuşdur
[2.126].
Dəzgahların baş ötürməsində də irəliləyişlər nəzərə çarpırdı. Öncə
yeniliklər ağır dəzgahlarda baş hərəkəti əhatə edirdi. Burada böyük
kütləli hissələrin hərəkəti problem yaradırdı. 30-cu illərin əvvəlində
üstyonuş dəzgahlarında stolun hərəkəti üçün hidravlik ötürmə sistemi
tətbiq edilir.
Preslərdə ştamplama prosesi sürəti əvvəlcədən proqramlaşdırılmış
sistemlə idarə edilirdi. Təzyiq altında plastik tökmə maşınlarında da bu
sistemlər özünə geniş yer tapmışdır [2.5].
Yeni kəsici materialların yaratdığı yüksək məhsuldarlıq, 30-cu
illərdə ekskavator, gəmi və turbin hissələrinin emalı üçün böyük ölçülü
dəzgahların inkişafına şərait yaratmışdır. Böyük dəzgahlarda can atılan
çeviklik onlarda kiçik hissələrin emalına da imkan yaratmalı idi. 1940-cı
ildə Alman firması Şies (alm. Schiess) ən böyük karusel torna dəzgahını
düzəldir (şəkil 2.128). Bu dəzgahda ölçüsü 25 m və çəkisi 550t olan
hissələri emal etmək olurdı. Ötürmə sisteminin gücü 400 a.g. idi.
Dəzgah hissələrinin yağlanmasına və idarəetmənin səlis gedişinə
nəzarət sistemləri bir pultda cəmləşdirilmişdir.
Belə böyük ölçülərdə dəzgahların hazırlanması həm konstruktiv,
həm də texnoloji cəhətdən elə də asan deyildi. Əsasən, isə uzunluğu 30
m və çəkisi 200 t olan eninə tirin hazırlanması problem yaradırdı. Ona
görə də, bu tir üç hissədən ibarət olaraq hazırlanırdı [2.5].
Dəzgahqayırmada
konstruktiv dəyişikliklər aparılmasına baxma-
yaraq, burada əsaslı yenilikdən danışmaq olmazdı. Emal vaxtının
azaldılması yüksək kəsmə sürətini artırmaqla əldə edilirdi. Yüksək
dövrlər sayı və veriş böyük ötürmə gücü tələb edirdi. Mexaniki emalın
Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
431
dəqiqliyininin artırılması dəzgahların dəqiqliyini yüksəltmək və yeni
tamamlayıcı üsulların tətbiqi nəticəsində mümkün olmuşdur. Bu vacib
amillər, ümumilikdə mexaniki emalın inkişafını stimullaşdırmışdır.
Şəkil 2.128. Karusel torna dəzgahı, “Şiess” firması.
1920-ci ildə universal dəzgahların istehsalatda tətbiqi artıq ön plana
keçmişdir. Universal torna dəzgahlarında veriş və dövrlər sayını daha
kiçik
intervallarda
tənzim
etmək
üçün
ötürmə
sistemi
təkmilləşdirilmişdir. Dəzgahın ümumi konstruksiyası statik və dinamik
stabilliyə malik idi. Dəzgahlarda məcburi yağlama sistemi tətbiq
olunmağa başlayır. Universal frez dəzgahlarının quruluşlarında ciddi
dəyişiklik
olmadığı
halda,
onlarda
yuxarıda
qeyd
olunan
təkmilləşdirmələrə rast gəlmək olurdu.
30-cu illərin əvvəlində mexaniki emalda daha yaxşı kəsicilik
xassələrinə malik tezkəsən alət poladı ilə bərabər, artıq bərk xəlitə də
tətbiq olunmağa başlamışdır [2.105
−
2.107]. Tezkəsən alət poladının
Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
432
tərkibində kobaltın payının artırılması ilə alətin yeyilməyə davamlığını
artırmaq mümkün olmuşdur [2.108]. Kobalt ilə legirlənmiş alət poladı
çətin emalolunabilən metalların emalında tətbiq olunurdu. Süni
materiallar və qeyri
−
metalların emalında alətdən yeyilməyə qarşı
yüksək davamlılıq tələb olunduğundan, alət poladı vanadium ilə
legirlənirdi. Cədvəl 2.1-də 20-ci illərin sonunda müxtəlif materiallar
üçün əldə edilə biləcək kəsmə sürətləri verilmişdir. II dünya
müharibəsinə gədərki ərəfədə alət poladları inkişaf etdirilərək istehsalda
geniş tətbiq olunur [2.108].
Bərk xəlitələrin məlum olmasına baxmayaraq, onların praktikada
tətbiqinin əsasları hələ öz inkişafını gözləyirdi.
Bərk xəlitənin inkişafı, 1894-cü ildə fransız alimi Henri Moyson
(fran. Henri Moisson) süni almaz üzrə apardığı tədqiqatları zamanı
təsadüfən ixtira etdiyi Volfram-Karbid xəlitəsinə əsaslanırdı. 20 il sonra
alman alimləri Loman (alm. Lohmann) və Voiqtlender (alm.
Voigtländer
)
bərk cisimlərin Volfram-Karbiddən sinterləmə (bişirmə)
yolu ilə hazırlama üsulunu işləyirlər. Ancaq bu üsulla alınan hissələr
çox kövrək idilər.
20-ci illərin əvvəlində ilk dəfə olaraq alman mühəndisləri Karl
Şröter və Haynrix Baumhauer (alm. Karl Schröter, Heinrich
Baumhauer) Osram firmasının laboratoriyasında apardıqları sınaqlar
zamanı Karbid-Kobalt birləşməsindən istehsalatın tələblərinə cavab verə
biləcək, həm möhkəm, həm də bərk bir kəsici material almaq üçün yeni
üsul işləyirlər. Bu üsul üçün, onlar 1923-cü ildə patent alırlar.
İlk dəfə olaraq bərk xəlitələrin istehsalı ilə alman firması Krupp
məşğul olur. Bazara çıxarılan bərk xəlitə “WiDia” yəni Wie Diamant
(azərb. Almaz kimi deməkdir) adı ilə məşhurlaşır. Bununla, istehsalçı
bərk xəlitənin bərkliyinin almaza yaxın olmasına dəlalət edir.
Sonrakı illərdə əsas işlər bərk xəlitədən hazırlanmış alətlərin
məhsuldarlığının
artırılması
və
onun
tətbiq
sahəsinin
geniş-
ləndirilməsinə yönəlmişdir. Bərk xəlitənin inkişafı mexaniki emal üçün
çox vacib idi. Volfram
−
karbid tərkibli bərk xəlitədən hazırlanmış
Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
433
lövhələr ilk vaxtlarda alətin gövdəsinə lehimlənirdi. 30-cu illərin
sonunda bərk xəlitənin tərkibinə titan və tantal da legirləyici materiallar
kimi əlavə edilir. Bərk xəlitə yeni kəsici material kimi kəsmə sürətini
Cədvəl 2.1. Kəsmə sürətlərinin sərhədləri, m/dəq, [2.109] .
Emal
növləri
Çuqun
P
o
la
d,
40
−
60
k
q
/
mm
2
P
o
la
d,
60
−
80
k
q
/
mm
2
P
o
la
d,
80
−
100
k
q
/
mm
2
Bürün
c
,
M
is
t
ö
küyü
Ə
l
v
a
n
m
e
t
a
l
lar
C
-p
o
l
ad
ı
T
ezk
əs
ən
al
ət
p
o
l
ad
ı
C
-
p
o
l
ad
ı
T
ezk
əs
ən
al
ət
p
o
l
ad
ı
C
-
p
o
l
ad
ı
T
ezk
əs
ən
al
ət
p
o
l
ad
ı
C
-
p
o
l
ad
ı
T
ezk
əs
ən
al
ət
p
o
l
ad
ı
C
-
p
o
l
ad
ı
T
ezk
əs
ən
al
ət
p
o
l
ad
ı
C
-
p
o
l
ad
ı
T
ezk
əs
ən
al
ət
p
o
l
ad
ı
Torna
7
.27
8
−
30
8
−
30
7
−
60
6
−
26
38
−
8
6
−
11
6
−
27
18
−
70
14
−
90
12
−
200
18
−
350
Yiv
-
açma
2
,
5
−
9
3
,
5
−
18
4
−
16
3
−
25
3
−
14
4
−
18
2
,
5
−
7
3
−
10
10
−
30
6
−
36
4
−
30
6
−
40
Deşmə
6
−
25
10
−
30
10
−
30
12
−
42
8
−
16
9
−
26
6
−
14
6
−
17
15
−
45
15
−
60
10
−
150
10
−
300
Reiber
- ləmə
3
−
11
5
−
14
4
−
12
5
−
14
2
−
8
4
−
12
2
−
7
3
−
10
6
−
15
8
−
25
8
−
30
8
−
30
Frez -
ləmə
8
−
25
8
−
25
10
−
30
10
−
36
10
−
20
8
−
28
5
−
15
7
−
25
12
−
40
12
−
75
18
−
3
00
18
−
300
Üst
-
yonuş
6
−
18
6
−
25
8
−
20
8
−
30
6
−
12
12
−
20
6
−
12
6
−
16
8
−
28
8
−
35
8
−
150
10
−
200
Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
434
kəskin artırmağa imkan yaradır. Bu nisbət şəkil 2.129-dan aydın
görünür.
Şəkil 2.129. Kəsici materialların kəsmə sürətinin inkişafına təsiri.
Bərk xəlitə ilə bərabər 30-cu illərdə keramikadan hazırlanmış kəsici
materiallardan da istifadə edilməyə başlayır. Bu sahədə ilk sınaqlar
1938-ci ildə Drezden texniki məktəbində Verner Osenberq tərəfindən
aparılmışdır. Keramikanın aşağı davamlığa malik olmasına baxmayaraq,
onun yüksək bərkliyi bərk materialların emalı üçün maraqlı idi.
Məsələn, bərk xəlitənin pardaqlanması zamanı keramikadan istifadə
edilə bilərdi.
Bu zaman almazların maşınqayırmada tətbiqi artıq məlum idi. Öncə
almazdan pardaqlamada və pardaq dairələrinin düzləndirilməsində
istifadə olunur. Təxminən 30-cu illərin əvvəlindən başlayaraq almaz
kəsici material kimi incə yonmada, təmiz pardaqlamada tətbiq olunur.
Ali məktəblərdə aparılan elmi işlər yeni kəsici materialların tətbiqinə
həsr olunur. Yüksək kəsmə sürəti, aşağı yeyilmə kimi kriteriyalar bu
tədqiqatların əsasında dururdu.
Yüksək kəsmə sürəti bu ərəfədə bir tərəfdən yeni işlənmiş kəsici
materiallardan, digər tərəfdən maşınqayırmada tətbiq olunan yeni
konstruksiya materiallarından asılı idi. Bərk poladlar və xrom-nikel
poladları çətin emal oluna bilən materiallara aid olaraq, aşağı kəsmə
Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
435
sürəti və böyük qüvvə tələb etdiyi halda, əlvan metallar yüksək kəsmə
sürətində emal oluna bilirdi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, kəsmə
sürətinin qiyməti alətin davamlığı ilə məhdudlaşırdı.
Konstruksiya və kəsici materiallar qarşılıqlı təsirdə olaraq
dəzgahqayırmanın inkişaf istiqamətini müəyyənləşdirmişdir. Material və
dəzgahlar qarşılıqlı inkişafda idi. Verilən materialları iqtisadi cəhətdən
əlverişli kəsmə rejimlərində işləmək üçün dəzgahlar lazımi gücə malik
olmalı idilər. Aparılan elmi
−
tədqiqatlar kobud və təmiz emal üçün
optimal parametrləri tətbiq etməyə imkan verirdi. Mexaniki emal üçün
tapılmış parametrlər normativləşdirilirdi. Bununla, istehsalın hazırlığını
aparmaq, əvvəlcədən emal vaxtını hesablamaq və nəticədə istehsalı
səmərəli təşkil etmək mümkün idi.
30-cu illərin əvvəlində dəzgahlarda elektrik enerjisinin tətbiqi artıq
adi hala çevrilmişdir. Dəzgahlarda böyük gücə malik elektrik
mühərriklərindən istifadə edilirdi. Böyük dəzgahlarda bir neçə
mühərrikdən istifadə olunurdu. Sürətlər qutusuna qoşulmuş, dəyişən
cərəyanla işləyən mühərriklə lazım olan dövrlər sayını almaq mümkün
idi. Bəzi dəzgahlarda, hətta tənzimlənə bilən sabit cərəyan
mühərrikindən də istifadə edilirdi [2.110
−
2.115].
Yüksək kəsmə sürəti və aşağı köməkçi vaxt, əsas həll olunan
problemlərdən idi. 1920-ci illərin ortalarında dəzgahlarda əldə edilə
bilən ən yüksək dövrlər sayı 250...500 arasında yerləşirdi. 1933-cü ildə
bərk xəlitə torna dəzgahında artıq 4000...6000 dövr/dəq dövrlər sayı ilə
işləmək mümkün idi. Burğu dəzgahlarında dövrlər sayı 20000 dövr/dəq-
ə çatmışdır. Daxili pardaqlamada isə hətta dəqiqədə 60000 dövrlər
sayını tətbiq etmək mümkün olmuşdur. Bu yüksək dövrlər sayı təkcə
yeni kəsici materialların inkişafı ilə yox, həm də əlvan materialların
asan emalolunma qabiliyyətinə malik olması ilə xarakterizə olunurdu.
Yüksək sürətlərdə emal yastıq-val sisteminin də inkişaf etdirilməsinə
gətirib çıxarmışdır. Kürə və diyircəkli yastıqlardan şpindellərdə də geniş
istifadə edilirdi. Yüksək dəqiqlikli dəzgahlarda isə hələ də sürüşmə
yastıqları tətbiq olunurdu.
Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
436
Dəzgahlarda istifadə edilən dişli çarx ötürmələrində də yeniliklərə
rast gəlinir. Dişli çarxlar çuqundan yox, legirli poladlardan hazırlanırdı.
Sürətləri dəyişmək üçün maşınlarda muftalardan istifadə edilməyə
başlayır. Dişli çarxla bərabər qayış ötürməsi də, maşın və ötürmə
arasında elastik əlaqə rolunu oynayır. Dərilərdən hazırlanmış qayışlar
ötürmə zamanı yaranan titrəmələri azaltmağa xidmət edirdi. Yüksək
dövrlər sayında işləyən hissələr, artıq öz məxsusi tezliyinə yaxın olan
kritik dövrlər sayında işləməli olurdular.
Bu baxımdan dəzgahların gövdələri daha sərt hazırlanmalı idi ki,
kəsmə zamanı yaranan titrəmələrin həm emal olunan səthin
keyfiyyətinə, həm də işçi hissələrin uzunömürlüyünə təsiri az olsun.
Digər tərəfdən fırlanan hissələrin tarazlanması ilə titrəmələri azaltmağa
çalışırdılar.
Dəzgahlarda yüksək kəsmə sürətinin tətbiqi nəticəsində kəsməyə
sərf olunan vaxt kiçilir və bununla köməkçi vaxtın payı ümumi emal
vaxtında artır. Buna görə də, köməkçi vaxtın azaldılması üzərində də
müəyyən işlər görülməyə başlanır. Hissələrin dəzgahda tez bərkidilməsi
və dəyişdirilməsi üçün elektrik, hidravlik və pnevmatik tərtibatlardan
istifadə edilirdi. Emal zamanı boş gedişin yüksək sürətlərdə aparılması
ilə də köməkçi vaxtı nisbətən azaltmaq olurdu. Xüsusi avtomatik
mexanizmlərin köməyi ilə bu hərəkətlər fəhlədən asılı olmayarq yerinə
yetirilirdi. Universal dəzgahlarda emalda isə prosesin gedişi tamamilə
fəhlədən asılı olaraq qalırdı.
Mexaniki emalda, ilk dəfə olaraq dartma və mərkəzsiz pardaqlama
əməliyyatları istehsalata daxil olur və artıq praktikada özünə yer tutmuş
əməliyyatlarla rəqabətə girirlər. 1935-ci ildən veriş istiqamətində
frezləmə üçün xüsusi dəzgah layihələndirilib tətbiq edilir. Frezləmə
getdikcə üstyonuş və iskənələmə əməliyyatlarını sıxışdırmağa başlayır.
Maşınqayırmada tərtibatların geniş tətbiqi, hissələrin böyük sayda
hazırlanmasını sürətləndirməyi və qarşılıqlı əvəzolunmanın tətbiqini
tələb edirdi. Qarşılıqlı əvəzolunma, ölçmə üsulları və oturtma
sistemlərinin yaradılması ilə XX əsrin əvvəlində maşınqayırma yeni
Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
437
mərhələyə qədəm qoyur. Maşınqayırmada getdikcə oturtma işlərinin
mexanikləşdirilməsi genişləndirilir. 20-ci illərin əvvəlində oturtma üçün
normativ şəklində yaradılmış val və deşik sistemləri, ilk dəfə olaraq
istehsalatda qarşılıqlı əvəzolunmanı geniş şəkildə təmin etməyə imkan
vermişdir. 1920-ci ilin əvvəlində bir çox firmalar qarşılıqlı
əvəzolunmanın vahid qaydada tətbiqini mümkün etmək üçün öz oturtma
sistemlərini işləyirlər. 1926-cı ildə bir neçə dövlətin bir araya gəldiyi
görüşdə qeyri elektrotexnika sahəsində vahid standartlara keçid
məqsədilə “International Federation of the National Standardizing
Associations“ – İSA yaradılır. Bu federasiyanın təşkilat komitəsi
tərəfindən 30-cu illərdə alman alimlərinin işlədikləri normativləri də
inteqrasiya etməklə beynəlxalq müstəvidə İSA müsaidə və İSA oturtma
sistemlərini qəbul edir [2.116, 2.117]. II dünya müharibəsindən sonra bu
təşkilatın
adı
dyişdirilərək
International
Organization
for
Standardization adlanır. Bu təşkilatın adının bütün dillərdə eyni
səslənməsi üçün ona ISO ( yunanca “isos”sözündəndir, mənası
“bərabər” deməkdir) adı verilir.
Yeni dəqiq emal metodlarının yaradılıb tətbiqi ilə hissələrin
qarşılıqlı əvəzolunması üçün onların verilən dəqiqlikdə hazırlanması
asanlaşır. Pardaqlama, əsasən isə finiş üsulları hamar səthlərin emalında
əl işlərinin azaldılmasına şərait yaratmışdır. İncə yonma və pardaqlama,
o cümlədən hamarlama və cilalama yüksək keyfiyyətdə səthlərin
hazırlanması üçün yeni imkanlar açmışdır.
1920-ci illərdə pardaq dəzgahlarında mərkəzi ötürmə valından
qayışla alınan hərəkətlə işləmək hələ də qalırdı. Pardaq dairəsinin sürəti
ilə stolun sürəti arasında kəskin fərq mövcud idi. Pardaq dairəsinin
sürəti 35 m/s həddində yerləşirdi. Xarici dairəvi pardaqlamada pəstahın
sürəti 6-18 m/dəq arasında idi. Kobud pardaqlamada kəsmə dərinliyi
0,05 mm, təmiz emalda isə mikrometrdən kiçik idi. 20-ci iilərin
sonundan etibarən pardaq dəzgahlarında maye ilə işləyən idarəetmə
sistemindən istifadə edilir. Tezliklə bu sistem düzxətli hərəkət edən
stollarda tətbiq olunur [2.108].
Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
438
1935-ci ildə Laypsiq sərgisində nümayiş etdirilən pardaq dəzgahları,
artıq stasionar elektrik mühərrikləri ilə təchiz olunmuşdular (şəkil
2.130). Hidravlik ötürmə sistemi ilə təchiz olunmuş dəzgahlarda
köməkçi vaxt, sürətli hərəkətin hesabına azalmış idi. Bu üsul əsasən
eninə verişlə işləyən pardaq dəzgahında böyük effekt verirdi. Alət
əvvəlcə sürətlə pəstaha yaxınlaşdırılır, sonra isə işçi verişlə kəsmə
zonasına daxil olurdu. Ümumiyyətlə, eninə verişlə pardaqlama 30-cu
illərin əvvəlindən başlayaraq istehsalatda geniş tətbiq olunur [2.118].
Şəkil 2.130.VOTAN firmasının daxili pardaqlama dəzgahı, 1927.
Pardaq dəzgahları hələ XX əsrin əvvəllərində geniş yayılmağa
başlamışdılar. Bu dəzgahlarda nəzərə çarpan növbəti yenilik, müstəvi
pardaqlama dəzgahının inkişafı idi. Kobud və təmiz müstəvi
pardaqlama dəzgahının yaradılıb tətbiq olunması müstəvi səthlərin daha
dəqiq emalına imkan vermişdir (şəkil 2.131). Müstəvi pardaqlama bəzi
hallarda üstyonuş və frezləmə əməliyyatlarını əvəz edirdi.
Dirsəkli valları emal etmək üçün xüsusi dəzgahlardan istifadə
edilməyə başlanmışdır. Alətlər artıq dəzgahlarda pardaqlamanın köməyi
Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
439
ilə itilənirdi. Pardaqlama zamanı hissələrin dəqiqliyinə nəzarət etmək
üçün özü tənzim olunan ölçmə qurğularından istifadə olunurdu (şəkil
2.132). Bu qurğular əsasən müstəvi, daxili və xarici pardaqlamada geniş
tətbiq tapmışdır. Ölçü qurğuları emal zamanı dəqiqliyə daimi nəzarət
etdiyindən, fəhlələr proses zamanı onun qiymətini əsas götürərək
prosesi idarə edirdilər. Bu fəhlələrin işini azaltmaqla bərabər, zay
məhsulların sayını minimuma endirirdi [2.108].
Şəkil 2.131. Müstəvi pardaqlama dəzgahı, Pratt&Witney Co., 1930.
Texniki səthlərin xassələrinin əhəmiyyəti qarşılıqlı əvəzolunmanın
tətbiqi ilə daha da artmışdır. Ancaq bu dövrdə səthi xarakterizə edən
parametrləri kəmiyyətcə təsvir etmək çətinlik yaradırdı. Pardaqlama
Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru
440
əsrin əvvəlindən qarşılıqlı əvəzoluna bilən, yüksək dəqiqlikli və
keyfiyyətli səthlərə malik hissələri kiçik xətalarla hazırlamağa imkan
verən yeganə üsul olaraq qalırdı.
Şəkil 2.132. Pardaqlamada tətbiq olunan ölçü qurğuları.
Yüksək dəqiqlikli hissələrə artan tələbat təmiz emal üçün yeni emal
üsullarının inkişafına təkan vermişdir. Səthləri hamar hazırlamaq üçün
xüsusi dəzgahlar düzəldilib tətbiq olunurdu. Buraya hamarlama,
cilalama, honlama kimi üsulları aid etmək olar. Bu finiş
əməliyyatlarının köməyi ilə verilmiş səthləri daha incə emal edərək
yüksək dəqiqlik və aşağı kələ
−
kötürlük əldə etmək mümkün idi.
Müharibə dövründə dəzgahlarda əsas inkişaf ayrı-ayrı əməliyyatların
bir dəzgahda inteqrasiya olunması nəticəsində, az dəzgah və kiçik işçi
qüvvəsi ilə böyük məhsuldarlıq əldə etməyə yönəldilmişdir.
Müharibədən sonra isə inkişaf perspektivlərini avtomatlaşdırma və
universallaşdırma təyin edirdi.
Avtomatlaşdırmanın yayılması
441
Dostları ilə paylaş: |