Xx əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər

3.5.  Azərbaycanda maşınqayırmanın yaranmasına dair 
 
 
Ə
vvəlki bölmədə qeyd edildiyi kimi, XIX əsrin ortalarında Apşeron 
yarımadasında  tapılan  zəngin  neft  yataqları  Bakı  və  onun  ətrafındakı 
ərazilərdə  neft  sənayesinin  yaranmasının  əsasını  qoymuşdur.  Neft 
quyularında  tətbiq  olunan  neft  avadanlıqları  ilkin  vaxtlarda  xaricdən 
gətirilsə  də  bu  sonralar  artan  neft  istehsalı  ilə  əlaqədar  olaraq  daha 
səmərəli deyildi. XX əsrin əvvəlində Bakıda yalnız təmir emalatxanaları 
fəaliyyət  göstərirdi.  Burada  sıradan  çıxmış  nasoslar,  baltalar  və  digər 
neft avadanlıqları təmir olunurdu. 
Neft  sənayesinin  sonrakı  inkişafı  oktyabr  inqilabından  sonra,  bütün 
ölkədə  baş  verən  sənayeləşmə  prosesinin  təsiri  altında  yerli  neft 
maşınqayırması  müəssisələrinin  yaradılmasına  gətirib  çıxarmışdır.  Bu 
müəssisələrin  bir  qismi  yerli  təmir  emalatxanalarının  bazasında  təşkil 
olunsa da, böyük hissəsi yenidən yaradılırdı. Buna misal olaraq 1834-cü 
ildən  Azərbaycanda  fəaliyyətdə  olan  Leytenant  Şmidt  adına    zavodu 
göstəmək  olar.  Bu  zavod  yenidən  qurulmuş,  poladəritmə  və  ştamplama 
sexləri  ilə  tamamlanmışdır.  Montin  adına  zavodda  isə  mexaniki  emal 
proseslərinin  aparılması  üçün  dəzgah  parkı  genişləndirilmişdir.  Bu 
ərəfədə Bakı şəhərində neft-mədən avadanlıqlarının istehsalı üçün tətbiq 
olunan dəzgahların sayı 1000-i keçmişdir [3.29]. 
Sovetlər ölkəsi üçün istehsal olunan neftin əksər hissəsi Bakıda hasil 
olunduğundan,  burada  neft  maşınqayırması  da  getdikcə  inkişaf 
etdirilmiş  və  bütün  ölkə  üçün  aparıcı  sahəyə  çevrilmişdir.  1925-ci  ildə 
Bakıda  yaradılan  Dzerjinski  adına  dərinlik  nasosları  zavodu  da  bu 
yönümdə  atılan  addımlardan  idi.  Bu  zavod  ilk  vaxtlardan  SSRİ  üzrə 
aparıcı  mövqe  qazanmış  və  bunu  90-cı  illərin  əvvəlinə  qədər  qoruyub 
saxlamışdır.  
Bu  dövrdə 
Azərbaycanda  neft 
maşınqayırması  sənayesinin 
genişlənməsi  bu  sahədə  çalışa  biləcək  mütəxəssislərin  hazırlanması 
tələbini  qoymuşdu.  Məsələni  həll  etmək  üçün  1920-ci  ildə  Azərbaycan 
Politexnik İnstitutu yaradılır. Bu ali məktəb neft-mədən avadanlıqlarının 

Azərbaycanda maşınqayırmanın yaranması 
510 
 
istehsalı  və  tətbiqi  üzrə  ölkədə  çalışa  biləcək  mühəndislərin 
hazırlanması yolunda önəmli rol oynamışdır. Azərbaycanda 1931-ci ildə 
“Azərbaycan  neft  maşınqayırması  institutu”nun  və  1961-ci  ildə 
“Ümumittifaq  neft  maşınqayırma  elmi-tədqiqat,  layihə-texnoloji 
institutu”nun  yaradılması  və  uzun  müddət  fəaliyyət  göstərməsi  yerli 
mühəndis-ixtisasçıların  formalaşmasında  və  onların  bütün  ölkədə 
tanınmasında xüsusi rol oynamışdır.  
40-cı  illərin  əvvəlində  Azərbaycan  maşınqayırma  sənayesi  yalnız 
neft-mədən 
avadanlıqlarından 
ibarət 
olsa 
da, 
Böyük 
Vətən 
müharibəsindən  sonra  ölkədə  yeni  sahələri  əhatə  edən  texniki 
avadanlıqların hazırlanması üçün zavodlar yaradιlmağa başlayır. Onu da 
qeyd  etmək  lazımdır  ki,  maşınqayırmanın  sürətlə  inkişafı  təkcə  Bakıda 
yox,  onun  hüdudlarından  kənarda  da,  əhalinin  sıx  cəmləşdiyi  şəhərləri 
əhatə  etməyə  başlayır.  1946-cı  ildə  tikilmiş  Bakı  elektrik  mühərrikləri, 
50-ci  illərdə  inşa  olunmuş  Sumqayıt  boruyayma,  Mingəçevir  yol 
maşınları,  Xankəndi  elektrotexniki  qurğuları,  Naxçıvan  elektrotexniki 
qurğuları,  Ağdam  dəzgahqayırma,  Gəncə  dəzgahqayırma  və  avtomobil 
zavodlarını buna misal göstərmək olar.  
Altmışıncı  illərdə  ittifaq  üzrə  neft-mədən  avadanlığı  və  alətləri 
istehsal  edən  31  zavoddan  17-ni  özündə  cəmləməklə  Bakı  aparıcı  rol 
oynayırdı.  Bu  zavodlarda  istehsal  olunan  avadanlıqların  istehsalının 
texnoloji  təminatı  Bakıda  yerləşmiş  institutlarda  təhsil  almış  yerli 
mühəndislər  tərəfindən  yerinə  yetirilirdi.  Azərbaycanda  istehsal  olunan 
neft-mədən  avadanlıqları  SSRi-dən  başqa,  dünyanın  37-i  ölkəsinə  ixrac 
olunurdu [3.32].  
Neft  maşınqayırmasının  sonrakı  inkişafı,  70-ci  illərdə  zavodların 
irimiqyaslı  yenidənqurulması,  müasir  dəzgahlarla  təmin  olunması  və 
genişləndirilməsi  ilə  səciyyələnir.  Bu  yeniləşmə  ərəfəsində  Bakı 
kondisioner,  Azərbaycan  elektrik-istilik  qurğuları,  Bakı  dəzgahqayırma 
zavodları tikilib istismara verilir.  
1980-ci 
illərdə 
respublikada 
istehsal 
olunan 
maşınqayırma 
avadanlıqlarının 70% -i İttifaq  tələbatlarının  ödənilməsinə yönəldilmiş- 

Azərbaycanda maşınqayırmanın yaranması 
511 
 
dir.  Məhsulları  bir  çox  hallarda  2...3  min  km  uzaqlıqda  yerləşmiş 
istehlakçılara  daşımaq  tələb  olunurdu.  İttifaq  daxilində  inteqrasiya 
siyasətinin  tərkib  hissəsi  olan  bu  əməliyyat  Azərbaycan  istehsalçılarını 
sərbəst fəaliyyət göstərmək imkanlarından məhrum edirdi.     
Keçən əsrin 90-cı  illərindən başlayaraq Sovetlər ölkəsinin  dağılması 
ilə  əlaqədar  olaraq  Azərbaycan  maşınqayıranları  ilə  istehlakçılar 
arasında  olan  əlaqə  tədricən  zəifləmiş  və  əsrin  sonuna  yaxın  kəskin 
azalmışdır.  Azərbaycan  sənayesində,  əvvəllər  aparıcı  sahələrdən  olan 
neft  maşınqayırması  sahəsi  öz  rolunu  enerji  kompleksinə  vermişdir. 
Azərbaycanda  XX  əsrin  sonunda  baş  verən  neft  bumu  yerli 
maşınqayırma  sənayesinin  inkişafından  yan  keçmişdir.  Azərbaycanda 
neft  hasilatı  ilə  məşğul  olan  xarici  şirkətlərin  tətbiq  etdikləri  neft 
avadanlıqlarını xaricdən  gətirmələri yerli sənayeyə  mənfi təsir etmişdir. 
1990
−
97-ci  illərdə  böhran  vəziyyətində  olan  Azərbaycan  sənayesində, 
maşınqayırma  məhsullarının payı cədvəl 3.2-də  göstərilmişdir. Buradan 
tənəzzülün səviyyəsi aydın görünür.  
XXI  əsrin  əvvəlindən  başlayaraq  respublikada  maşınqayırma 
sənayesində  müəyyən  dirçəliş  hiss  olunur.  Maşınqayırma  müəssisələri 
özlərini  yerli  tələbləri  ödəmək  üçün  yenidən  təşkil  etmiş  və  keçmiş 
əlaqələri bərpa etməyə çəhd göstərmişlər. 
Azərbaycanda yaranmış neft sənayesinin genişlənməsi maşınqayırma 
sənayesində  çalışabiləcək  mühəndislər  ordusunun  yaradılmasına  təkan 
vermişdır. 
Respublika 
ali 
texniki 
məktəblərində 
hazırlanmış 
mühəndislər təkcə ölkə daxilində yox, həm də keçmiş Sovetlər ölkəsinin 
bir  çox  ərazilərində  fəaliyyət  göstərmişlər.  Hal-hazırda  yerli 
mütəxəssislər 
əsasən  daxili  bazara  üz  tuturlar.  Azərbaycan 
maşınqayırma sahəsinin xarici ölkələrlə əlaqəsi zəifləsə də, azərbaycanlı 
mühəndislərə bir çox xarici ölkələrdə rast gəlmək olar.  
Maşınqayırma  mühəndisləri  ölkə  daxilində  ilk  dəfə  olaraq  1920-ci 
ildə yaradılmış Azərbaycan Politexnik İnstitutunda hazırlanmışdır.  
Sonradan  Azərbaycan  Sənaye  İnstitutu  adlanan  bu  ali  məktəbin 
mexanika  fakültəsində  neft  maşınqayırması,  neftayırma  müəssisələri, 

Azərbaycanda maşınqayırmanın yaranması 
512 
 
neftçıxarma  işləri  və  qazma  avadanlığı  istehsalının  texnoloji  təminatı 
üçün mühəndislər hazırlanmağa başlanmışdır.  
   1932-ci  ildə  Azərbaycan  Sənaye  İnstitutunda  “Metalların  soyuq 
emalı”  kafedrası  yaradılır  və  onun  rəhbərliyi  F.Yaroşevskiyə  həvalə 
olunur. 1942-ci ildən bu kafedra “Maşınqayırma texnologiyası” adlanır. 
1950-ci  ilin  dekabr  ayında  mexanika,  dəmiryol  nəqliyyatı  və  tikinti 
fakültələrinin bazasında Azərbaycan Politexnik İnstitutu yaradılır. Dos., 
t.e.n.  F.Yaroşevski,  dos.,  t.e.n.  Semyanin  və  t.e.n.  Sultanovdan  ibarət 
müəllim  tərkibinə  malik  olan  “Maşınqayırma  texnologiyası”  kafedrası 
artıq  ixtisas  kafedrasına  çevrilmiş  və  bu  ixtisas  üzrə  mühəndislər 
hazırlamağa başlamışdır.  1950-ci ildə bu ixtisas üzrə müxtəlif kurslarda  
123  tələbə  təhsil  alırdı.  “Maşınqayırma  texnologiyası”  ixtisası  üzrə  son 
50  ildə  hazırlanmış  mütəxəssislərin  sayı  şəkil  3.43-də  verilmişdir. 
Buradan göründüyü kimi, 60
−
80-ci  illər arasında mühəndis hazırlığı bu 
sahəyə  artan  tələbatla  bağlı  olaraq  sürətlə  artmış  və  90-cı  illərdə 
başlayan  böhrandan  sonra  aşağı  düşmüşdür.  1951
−
96-cı  illərdə 
Azərbaycanda bu ixtisas üzrə 15527 tələbə təhsil almışdır [3.30]. 
“Maşınqayırma texnoloğiyası” kafedrasında aparılan çoxsahəli elmi- 
tədqiqat  işləri  yeni  kafedraların  yaradılması  üçün  zəmin  yaratmışdır. 
Yeni  mühəndis  hazırlığına  yönəldilmiş  bu  kafedraların  siyahısı  cədvəl 
3.2-də  verilmişdir.  Yeni  kafedraların  yaranması  maşınqayırma  ixtisası 
üçün  maddi-texniki  bazanın  möhkəmləndirilməsi,  mütərəqqi  fənlərin 
tətbiqi  və  elmi-pedaqoji  kadrların  hazırlığı  üçün  əlverişli  şərait 
yaratmışdır.  1950-ci  ildən  1970-ci  ilə  qədər  bu  sahədə  14  nəfər  texnika 
elmləri  namizədi,  sonrakı  30  ildə  55  nəfər  texnika  elmləri  namizədi  və 
10 nəfər texnika elmləri doktoru yetişmişdır.  
1993-cü  ildən  başlayaraq  Azərbaycanda  çoxpilləli  təhsil  sisteminə 
keçidlə  əlaqədar  olaraq  “Maşınqayırma  və  material  emalı”  istiqaməti 
üzrə  bakalavr  hazırlığına  başlanmışdır.  1997-ci  ildən  etibarən  isə 
Azərbaycan  Texniki  Universitetində  magistratura  açılmış  və  bu  ixtisas 
üzrə magistr hazırlığı həyata keçirilmişdir.    
 

Azərbaycanda maşınqayırmanın yaranması 
513 
 
Cədvəl 3.2. Respublika sənayesində əsas məhsul növləri istehsalının  
durumu [3.31]. 
Məhsulun növü 
1990 
1992 
1993 
1994 
1995 
1996 
1997 
 
Enerji kompleksi 
Elektrik enerjisi, mlrd. kVt.s 
 
13,2 
 
 
19,6 
19,1 
17,6 
17,0 
17,0 
16,8 
Neft və qaz kondensatı, mln. t 
12,5 
11,1 
10,3 
9,6 
9,2 
9,1 
9,1 
Təbii qaz, mlrd. m
3
 
9,9 
7,9 
6,8 
6,4 
6,6 
6,3 
6,0 
 
Metallurgiya sənayesi 
Dəmir filizi, min t  
 
 
501 
 
 
360 
 
 
374 
 
 
4 
 
 
1,5 
 
 
3,9 
 
 
3,2 
Polad borular, min t 
493 
260 
146 
31 
9,9 
3,1 
3,0 
 
Maşınqayırma kompleksi 
Mancanaq dəzgahları, min ədəd 
 
 
5,2 
 
 
2,9 
 
 
1,9 
 
 
0,3 
 
 
0,06 
 
 
0,07 
 
 
0,07 
Dərinlik nasosları, min ədəd 
57,0 
55,1 
52,7 
29,2 
23,8 
15,0 
15,7 
Dərinlik quyu ştanqları, min ədəd 
527 
393 
161 
35 
0,5 
00 
17,7 
Fontan armaturları, min ədəd 
6,5 
4,6 
6,8 
1,6 
0,7 
0,5 
0,6 
Elevatorlar, min ədəd 
2,1 
1,2 
1,3 
0,4 
0,2 
0,2 
0,6 
Atmaya qarşı qurğular, dəst 
365 
241 
113 
42 
15 
5 
7 
Yuyucu aqreqatlar, ədəd 
764 
216 
170 
72 
50 
36 
51 
Sınaq aqreqatları, ədəd 
885 
452 
246 
82 
92 
17 
27 
Təmir aqreqatları, ədəd 
485 
252 
253 
174 
37 
38 
60 
Elektrik mühərrikləri, min ədəd 
4860 
1637 
1355 
834 
512 
339 
416 
Güc transformatorları, min kVt 
1996 
651 
226 
97 
56 
124,5 
116,7 
Kompressorlar, min ədəd 
1000,4 
839 
976,7 
392,2 
57,8 
10,2 
9,6 
Soyuducular, min ədəd 
330 
223 
228 
97 
25 
6,8 
0,1 
Kondisionerlər, min ədəd 
309 
268 
179 
119 
64 
78,8 
16,5 
  
 
 

Azərbaycanda maşınqayırmanın yaranması 
514 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
k
i
l
 
3
.
4
3
.
A
z
TU
-d
a 
„
Ma
şı
n
q
ay
ır
m
a
 te
x
no
lo
g
iy
as
ı“
 i
x
ti
sas
ı ü
zr
ə 
m
üh
ən
d
is
 b
ur
ax
ılı
şı
 [3
.32]
. 

Azərbaycanda maşınqayırmanın yaranması 
515 
 
Maşınqayırma  sahəsinin  yaranması  və  bu  sahədə  mütəxəssislərin 
hazırlanması  üçün  elmi-texniki  bazanın  olması  vacib  şərtlərdəndir. 
1950-ci 
ildə 
Azərbaycan 
Politexnik 
İnstitutunda  yaradılmış 
“Maşınqayırma  texnologiyası”  kafedrası  ilkin  olaraq  Bakı  şəhərinin 
Çapayev  küçəsində  yerləşən  “Dəmir  yol  nəqliyyatı  texnikumunun” 
binasında  kiçik  bir  otaqda  yerləşdirilir.  Kafedrada  tədris  olunan 
laboratoriya  işləri  bu  müddətdə  Azərbaycan  Sənaye  İnstitutunun 
emalatxanasında  aparılırdı.  Sonralar  SSRİ  Nazirlər  Sovetinin  qərarı  ilə 
“AzNeftmaş”  trestinə  daxil  olan  zavodlardan  6  dəzgah  və  24  çilingər 
yeri  alınmaqla  kafedranın  ilkin  emalatxanası  yaradılır.  1957-ci  ildə 
AzPİ-nin indiki binası inşa olunur və kafedra öz emalatxanası ilə buraya 
köçür. Kafedranın İttifaq daxilində müxtəlif elmi-tədqiqat mərkəzləri ilə 
apardığı işlər onun elmi-texniki bazasının inkişafına və yeni sahələr üzrə 
kafedraların yaranmasına imkan vermişdir (cədvəl 3.3). Belə ki, 1982-ci 
ildə Ə. H. Xəlilovun rəhbərliyi ilə “Avtomatlaşdırılmış istehsalın texno- 
logiyası”  kafedrası  yaradılaraq  onun  əsas  binada  aldığı  yerdə 
emalatxanası  yaradılır.  Bu  emalatxana  müasir robotexniki  avadanlıqlar, 
RPİ  (rəqəmli  proqramla  idarəetmə)  dəzgahları,  manipulyatorlar, 
avtomatlaşdırılmış  layihələndirmə  sistemləri,  hesablayıcı  maşınlarla 
təchiz 
olunaraq, 
kafedranın 
profilinə 
uyğun 
mütəxəssislərin 
hazırlanması üçün baza yaradılmışdır.    
1986-ci  ildə  AzPİ-nin  nəzdində  yaradılan  “Standartlaşdırma  və 
metrologiya” kafedrasι maşınqayırma ixtisası üzrə təhsil alan tələbələrə 
ölçmə  texnikası  və  texnologiyası  üzrə  biliklərin  verilməsi  ilə  məşğul 
olur.  1988-ci  ildə  AzPİ-nin  həyətında  inşa  olunmuş  modul  tipli 
laboratoriya  ən  yeni  robot  dəzgahları  ilə  təchiz  olunaraq  tədrisin 
keyfiyyətinin artırιlmasına səbəb olmuşdur.  
1991-ci  ildə  H.  Ə.  Hüseynovun  rəhbərliyi  altında  “Maşınqayırmada 
avtomatlaşdırılmış  layihələndirmə  sistemləri”  kefedrası  təşkil  olunur. 
Bu  kafedrada  yerləşdirilmiş  müasir  hesablama  texnikası  və  proqramları 
tələbələrə  layihələndirmə  işlərindəki  mütərəqqi  üsullarla  tanış  olmağa 
imkan yaratmışdır.  

Azərbaycanda maşınqayırmanın yaranması 
516 
 
Cədvəl  3.3.  “Maşınqyırma  texnologiyası”  kafedrası  əsasında  yaradılmış  yeni 
kafedralar 
[3.32].
 
 
Kafedra 
1932-ci 
ildə 
“Metalların soyuq emalı” adı ilə 
Azərbaycan  Sənaye  İnstitutunda 
yaradılmışdır,  kafedra  müdiri 
F.Yaroşevski. 
1942-ci  ildə  kafedranın  adı 
“Maşınqayırma  texnologiyası” 
kimi dəyişdirilmişdir. 
 1950-ci 
ildən 
kafedra 
Azərbaycan 
Politexnik 
İnstitunda fəaliyyət göstərir.  
Kafedra müdirləri:  
1950
−
1974-ci  illər  dos.,  t.e.n. 
F.Yaroşevski: 
1975
−
1984-ci  illər  dos.,  t.e.n. 
N. Ağayev: 
1984
−
1987-ci  illər  dos.,  t.e.n. 
Ə.Sadıxov : 
1987-ci ildən i.q. prof., t.e.d., 
 V. Mövla-zadə  
 
  
N-
si 
Yeni  yaradaılmış  kafedraların  adı, 
kafedra müdirləri 
Yaranma 
tarixi 
1 
“Tikiş  və  yeyinti  maşınları”,  prof., 
t.e.d. R.Əlizadə 
1970 
2 
“Metalkəsən dəzgahlar və alətlər” 
1970
−
1980  ci  illər  prof.,  t.e.d. 
C.Məmmədov 
1980
−
1993  ci  illər  prof.,  t.e.n.  M. 
Rüstəmov 
1993-i.q. prof., t.e.d. V. Abbasov 
 
1970 
3 
“Avtomatlaşdırılmış 
istehsalın 
texnologiyası” 
1982
−
1995-ci  illər  prof.,  t.e.n.  Ə. 
Xəlilov 
1995
−
2000-ci 
illər 
dos., 
t.e.n. 
N.Məmmədov 
1982 
4 
“Metrologiya və standartlaşdırma”  
1986-cı  ildən  i.q.  prof.,  t.e.d. 
A.Qafarov 
1986 
5 
“Nəqliyyat maşınqayırması”, 1992-ci 
ildən 
“Maşınların 
bərpası 
və 
etibarlığı” 
1989
−
1992-ci 
illər 
prof., 
t.e.d. 
N.Ağayev 
1992
−
2003-ci 
illər 
prof., 
t.e.n. 
Ə.Sadıxov 
1989 
6 
“Maşınqayırmada  avtomatlaşdırılmış 
layihələndirmə sistemləri” 
1991-ci  ildən  i.q.  prof.,  t.e.d. 
H.Hüseynov 
1991 
 
 
“Maşnqayırma  texnologiyası”  kafedrası  və  onun  bazasında 
yaradılmış  digər  kafedralarla bərabər  Azərbaycanda  maşınqayırma  üzrə 
mütəxəssislərin 
hazırlanmasında 
yerli 
müəssisələrin 
texniki 
imkanlarından da geniş istifadə olunmuşdur.   

Azərbaycanda maşınqayırmanın yaranması 
517 
 
1960-cı ildən Azərbaycan Politexnik İnstitutunda açılmış aspirantura 
bu  sahədə    yerli  elmi  kadrların  hazırlanması  istiqamətində  atılan  vacib 
addımlardan  biri  idi.  Bu  imkandan  istifadə  edərək  onlarla  azərbaycanlı 
mühəndis  elmi  dərəcə  əldə  edərək  ali  məktəbdə  mühəndis  hazırlığının 
daha  təkmil  aparılmasına  nail  olmuşlar.  1950
−
2000-ci  illərdə 
“Maşınqayırma texnologiyası” ixtisası üzrə 70 texnika elmləri namizədi 
və  10  texnika  elmləri  doktoru  yetişdirilmişdir  [3.32].  Bu  mütəxəssislər 
Azərbaycan  Texniki  Universitetində  təhsilin  təkmilləşdirilməsi  ilə 
bərabər,  həm  də  bu  ali  məktəbin  təşkili  və  idarə  olunmasında  yaxından 
iştirak etmişlər.  
Azərbaycan  ali  texniki  məktəbləri  istər  Sovet  dövründə,  istərsə  də 
sonra  xarici  dövlətlərin  ali  məktəbləri  ilə  elmi  mübadilədə  olmuşlar. 
Əsasən  Azərbaycan  Politexnik  İnstitutu  və  Azərbaycan  Neft 
Akademiyası  bu  sahədə  Avropanın  qabaqcıl  ali  məktəbləri  ilə 
əməkdaşlıq etmişlər. 
Sovetlər  ölkəsi  dağıldıqdan  sonra  yerli 
mütəxəssislər  qarşısında  xaricdə  elmi  staj 
keçmək  üçün  yeni  imkanlar  açılır.  Əsasən 
Almaniyanın  Akademik  Mübadilə  Xidməti 
(Deutscher  Akademischer  Austausch  Dienst- 
DAAD)  öz  fəalliyyəti  ilə  daha  da  fərqlənir. 
Burada,  özü  ilk  azərbaycanlı  olaraq  1975-ci 
ildə 
Almaniyanın 
Braunşvayq 
Texniki 
Universitetində  onaylıq  elmi  staj  keçmiş  Prof. 
Vaqif  Mövla-zadənin  (şəkil  3.44)  azərbaycan 
gənclərinin 
xarici 
səfərlə 
bağlı 
stimullaşdırılmasında  böyük  rolu  olmuşdur.  Vaxtilə  AzPİ-nin  məzunu 
olmuş  Prof.  Mövla-zadə  öz  elmi  karyerasına  bu  ali  məktəbdə 
başlamışdır. O, 35 illik fəaliyyəti  dövründə  məşğul olduğu pardaqlama 
prosesinin  optimallaşdırılması  sahəsində  yeni  elmi  məktəb  yaratmış  və 
bu  sahədə  elmi  mütəxəssislər  hazırlamışdır.  Onun  müasir  gənc  elmi 
mütəxəssislər   formalaşmasında  da   rolu  təkzib  olunmazdır. Professor 
 
Şəkil 3.44.  
Prof. V. Mövla-zadə. 

Azərbaycanda maşınqayırmanın yaranması 
518 
 
Mövla-zadə 
1987-ci 
ildən 
rəhbərlik 
etdiyi 
“Maşınqayırma 
texnologiyası”  kafedrasında  qabiliyyətli  gənc  alimlərin  yetişməsi  üçün 
böyük imkanlar yaratmışdır.        
Hal-hazırda  DAAD  xətti  ilə  Almaniyaya  getmiş,  orada  təhsillərini 
davam  etdirərək,  Alman  sənayesinin  müxtəlif  sahələrində  aparıcı 
vəzifələrdə  çalışan  azərbaycanlı  mühəndislər  AzTU-da aldıqları  texniki 
təhsili  daha  da  artıraraq,  maşınqayırmanın  müxtəlif  sahələrində  dəyərli 
elmi  işlər  görürlər.  Lazerlə  emal,  örtükçəkmə,  prototiplərin  sürətli 
hazırlanması, 
qaynaq, 
mexaniki 
emal, 
maşın 
hissələri, 
avtomatlaşdırılmış  layihələndirmə,  termodinamika  həmyerlilərimizin 
çalışdıqları 
vacib 
sahələrdəndirlər. 
Bu 
gənclər 
Azərbaycanın 
mühəndislik elmində yeni bir pillənin başlanğıcını qoymuşlar. Dünyada 
öz  güclü  sənayesi  ilə  məşhur  olan  Almaniyada  aparıcı  mühəndis  kimi 
çalışaraq,  həmyerlilərimiz  əldə  etdikləri  elmi  bilikləri  Azərbaycana 
transfer  etməklə,  mövcud  elmi  bazanın  daha  da  zənginləşdirilməsində 
əhəmiyyətli rol oynayırlar.         
 
 

Ədəbiyyat 
519 
 
Ədəbiyyat 
 
Fəsil I 
1.1.  De Camp, L., Ritscher, R. Ingenieure der Antike. Verlag: Econ, 1964, 486 S.                 
1.2.  Richard  Shelton  Kirby.  Engineering  in  History  (Dover  Books  on  Engineering). 
Verlag: Dover Publications Inc.1990,  530 S.                    
1.3.   Abbott  Payson  Usher.  A  History  of  Mechanical  Inventions,  Revised  Edition. 
Dover Publications Inc., 1988, 461 S.              
1.4.   Döbler,  H.  7000  Jahre  frühe  technische  Kultur.  Bd.  1.  Vom  Ackerbau  zum 
Zahnrad. Verlag: Rowohlt; 1969, 251 S. 
1.5.  Müller-Karpe, H. Geschichte der Steinzeit. München, 1976 
1.6.  Grünert, H. u.a. Geschichte der Urgesellschaft. Berlin, 1982 
1.7.  Feuerstein,  Rohstoff  der  Steinzeit  -  Bergbau  und  Bearbeitungstechnik. 
Archäologisches Museum der Stadt Kehlheim, Museumsheft 3, 1987.    
1.8.  Schuldt,  E.  Technik  der  Steinzeit.  Verlag:  Museum  für  Ur-  u.  Frühgeschichte, 
1963, 83 S.   
1.9.   Stodiek,  U.  Paulsen,  H.  Mit  dem  Pfeil,  dem  Bogen.  Technik  der  steinzeitlichen 
Jagd. Verlag: Isensee Florian GmbH, 1996, 72 S.   
1.10. Lionel  Bender.  Sehen.  Staunen.  Wissen.  Erfindungen.  Vom  Handbohrer  der 
Steinzeit bis zum Superrechner unserer Tage. Verlag: Gerstenberg,  5.Aufl., 2003, 
64 S. 
1.11. Horn-van  Nispen,  M.-L.  400  000  Jahre  Technikgeschichte.  Von  der  Steinzeit  bis 
zum Informationszeitalter.  Nikol Verlagsges., 2005, 173 S.   
1.12. Sonneman, R. Geschichte der Technik. Köln, 1987. 
1.13.  Troitzsch,  U.  Technik  -  von  den  Anfängen  bis  zur  Gegenwart.Braunschweig: 
Westermann, 1982, 640 S.  
1.14. Hüseynov, M. Daş dövrü. Dərs vəsaiti. Azərbaycan Dövlət Universiteti, 1975, 164 
səh.  
1.15. Hüseynov, M. Uzaq daş dövrü. Gənclik , 1973, 72 səh.  
1.16. Schuschardin, S.W. u.a. Allgemeine Geschichte der Technik von den Anfängen bis 
1870. VEB Verlag Fachbuchverlag Leipzig, 1981. 334 S. 
1.17. Klengel,  H.  Kulturgeschichte  des  alten  Vorderasien.  Akademie-Verlag,  Berlin, 
1989.          
1.18.  Awdijew, W.I. Geschichte des alten Orients. Berlin, 1953 
1.19. Spur,  G.  Vom  Wandel  der  industriellen  Welt  durch  Werkzeugmaschinen:  Eine 
kulturgeschichtliche Betrachtung der Fertigungstechnik. Hanser Verlag,  

Ədəbiyyat 
520 
 
 
München 1991, 628 s.  
1.20. Hrouda,  B.,  Pfeilschifter,  R.  Mesopotamien.  Die  antiken  Kulturen  zwischen 
Euphrat und Tigris. Verlag: C.H.Beck; 4.Aufl.  2005, 125 S.  
1.21. Gericke, H. Mathematik in Antike und Orient, Mathematik im Abendland. Verlag: 
Marix, Wiesbaden 2005. 
1.22. Vogel,  K.  Vorgriechische  Mathematik,  1:  Vorgeschichte  und  Ägypten.  Verl. 
Ferdinand Schönigh, Paderborn 1958. 
 
1.23.  Kaiser, 
H., 
Nöbauer, 
W. 
Geschichte 
der 
Mathematik. 
Oldenbourg 
Schulbuchverlag, 3. Auflage, 2002. 
1.24. Dietz O. Edzard. Geschichte Mesopotamiens. Von den Sumerern bis zu Alexander 
dem Großen (Gebundene Ausgabe). Verlag: Beck; 1. Aufl., 2004, 288 S. 
1.25.  Wiltshire, K. Zeittafel der Antike. Mesopotamien - Ägypten - Griechenland - Rom 
(Gebundene Ausgabe). Verlag: Tessloff; 1. Aufl., 2005, 32 S.   
1.26. Fischer,  H.  Die  Geburt  der  Hochkultur  in  Ägypten  und  Mesopotamien.  Verlag: 
Klett, 1960, 304 S.  
1.27. Feldhaus, F. Technik der Antike und des Mittelalters. Auflage  Reprograf. Nachdr. 
d. Ausg. Potsdam 1931, 2. Aufl. Hildesheim: Olms, 1985, 442 S. 
1.28. Platon. Georgias oder über die Beredsamkaeit. Reclam Phillipp. 1998 
1.29  Lionel Casson. Bibliotheken in der Antike.Verlag: Artemis & Winkler, 2002, 220 
s. 
1.30.  Werner  Ekschmitt:  Die  Sieben  Weltwunder.  Ihre  Erbauung,  Zerstörung  und 
Wiederentdeckung. Zabern, Mainz, 1996. 
1.31. Feldhaus, F.M. Die Technik der Antike und des Mittelalters. Potsdam 1931. 
1.32. Velter, A., Lamothe, M.J. Das Buch vom Werkzeug. Genf 1979 
1.33. Hausbuch 
der 
Mendelschen 
Zwölfbrüderstiftung, 
1388-1799. 
3 
Bd., 
Stadtbibliothek Nürnberg. 
1.34. Blümmer,  H.  Technologie  und  Terminologie  der  Gewerbe  und  Künste  bei 
Griechen und Römern. 4 Bd., Leipzig 1879-1912. 
1.35. Mutz, A. Die Kunst des Metalldrehens bei den Römern. Basel, Stuttgart 1972. 
1.36. Diels, H. Antike Technik. 3 Aufl. , Berlin 1942 
1.37.  Niemann, H.W. Vom Fauskeil zum Computer. Stuttgart 1985 
1.38. Schneider,  I.  Archimedes.  Ingenieur,  Naturwissenschaftler  und  Mathematiker, 
Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1979 
1.39. Wolfgang O. Schmitt. Art. Tzetzes, Johannes, in Der Kleine Pauly. Bd. 5, S. 1031-
1034. 

Ədəbiyyat 
521 
 
1.40. Strathern, P. Archimedes und der Hebel. Verlag:Fischer, Frankfurt/M. 2002  
1.41. Reviel Netz : The Works of Archimedes. Cambridge, 2004  
1.42. Vitruviius  Pollo,  Marcus  (  von  Fensterbusch,  Curt):  De  archtectura  libri  decem- 
Zehn  Bücher  über  Architektur.  Darmstadt:  Wissensch.  Buchgeselschaft,  1991,  
585 S. 
1.43. Polybius. Historien. Stuttgart : Reclam, 2006, Bibliogr. erg. Ausg. 
1.44.  Ch; MacLean, The principle of the hydraulic organ. S.I.M. 1905. 
1.45. Beck,  Th.  Beiträge  zur  Geschichte  des  Maschinenbaues.  Reprograf.  Nachdr.  d. 
Ausg. Berlin 1899, Hildensheim : Oms, 1970, 559 S. 
1.46. Schmidt, W.  Herons von Alexandria Druckwerke und Automatentheater. Leipzig: 
Teubner, 1899 
1.47. Philo of Byzantium. Pneumatica. Dr.Lüdwig reichert Verlag, Wiesbaden, 1974. 
1.48. Beck,  Th..  “Philon  von  Byzantium”,  in  Beiträge  zur  Geschichte  der  Technik  und 
Industrie, II, 1911, S. 64-77.  
1.49.  Diels,  H.,  Schramm, E.    Philons  Belopoiika  (viertes  Buch der Mechanik).  Berlin, 
Verlag der Akademie der Wissenschaften,  1919. 
1.50.  Jones,  A..  Pappus  of  Alexandria,  Book  7  of  the  Collection.  Verlag:  Springer, 
Berlin, 1998, 375 S. 
1.51. Donald R Hill. Studies in Medieval Islamic Technology. Edited by David A King, 
Ashgate Variorum collected studies series, 1998, p. 253. 
1.52. Ahmad Y Al-Hassan and Donald R Hill, Islamic Technology (An Illustrated 
History). Cambridge University Press, 1986, p.12. 
1.53.  Al-Hasan, Ahmad Y. Tagiyaddin wa-l-handasa al-mikanikiya al-arabiya. Aleppo 
1976. 
1.54. Wiedemann, E. Beitrage zur Geschichte der Naturwissenschaften. X. Zur Technik 
bei den Arabern. Erlangen, 1906. 
1.55. Wiedemann, E. und. Hauser, F. Uber Trinkgefasse und Tafelaufsatze nach al-
Jazari und den Benu Musa, Der Islam, vol. 8, 55-93, 268-291, 1918; Isis, III, 478. 
1.56. Wiedeman, E. Zur Mechanik und Technik bei den Arabern. In: Aufsätze zur 
arabischen Wissenschaftsgeschichte Bd.1, S. 1483-1516. 
1.57. Wiedemann, E. "Ueber al Biruni und seine Schriften" in Sitz. d. Physik. mediz. 
Gesell. (1920), S.55-96. 
1.58. Donald, R. u.a. [Banu Musa. Kitab al Hiyal] The Book of ingenious Devices by 
the Banu (sons of Musa) Musa bin Shakir, translated and annotated. Dordrecht 
1979.  
 

Ədəbiyyat 
522 
 
1.59. Donald R.H. The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices (Kitab fi 
marifat al-Hiyal al-handasiyya) by Ibn al-Razzaz al-Jazari. Dordrecht, 1974 
1.60. Wiedeman, E. Apparate aus dem Werk fi’l-Hiyal der Banu Musa. In. Aufsätze zur 
arabischen Wissenschaftsgeschichte. Bd.1, S. 306-313. 
1.61. Wiedeman, E. Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen 
Wissenschaftsgeschichte. Frankfurt a.Main: Institut für Arabische Geschichte der 
Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1984 (Series B, 1-3). 
1.62. Wiedeman, E. Über Vorrichtungen zum Heben von Wasser in der islamischen 
Welt. In: Beiträge zur Geschichte der Technik und Industrie, Berlin 8(1918) S.121-
154. 
1.63. Banu Musa. Kitab al-Hiyal. Ed. By Ahmad Y. al-Hasan. Allepo 1981. 
1.64. Wussing, H. u.a. Geschichte der Naturwissenschaften . Köln: Aulis-Verlag 
Deubner, 1987. 
1.65. Strohmaier, G. Avicenna. München: Beck Verlag, 2006, 182 S.
 
 
1.66. Sezgin, F. u.a.  Wissenschaft und Technik im Islam.Band V, Verlag: Johann 
Wolfgang Goethe-Universität Frankfurt a.M. Jahr, 2003. 
1.67. Terzioglu, A. Türk-islam kültür çevresinde IX yy. Dan XVIII yy. sonuna kadar 
uçma denemeleri ve tekniğe ait elyazma eserler. İllim ve sanat (İstanbul), 8 (1986) 
s.54-63. 
1.68. Schmeller, H.. Beiträge zur Geschichte der Technik in der Antike und bei Arabern. 
Erlangen 1922 (Nachdruck in Natural Sciences in Islam Bd. 39, S. 197-246). 
1.69. Horwitz, Hugo Th. Über das Aufkommen, die erste Entwicklung und die 
Verbreitung von Windrädern. In: Beiträge zur Geschichte der Technik und 
Industrie (Berlin), 22(1930), s.93-102. 
1.70. Kaiser,  Walter.  Geschichte  des  Ingenieurs.  Ein  Beruf  in  sechs  Jahrtausenden. 
Hanser Verlag, 2006, 351 s. 
1.71. Lindgren,  U.  Europäische  Technik  im  Mittelalter  800-1400.  Tradition  und 
Innovation. Verlag: Mann, Berlin; 4 Aufl., 1996, 644 S. 
1.72.  Richter,  H.  Die  Hornbogenarmburst.  Geschichte  und  Technik.  Verlag  Angelika, 
Hönig, 2006. 
1.73. Popitz, H. Epochen der Technikgeschichte. Tübingen: Mohr, 1989,  73 S.  
1.74. Rathgen, B. Das Geschütz im Mittelalter. Düsseldorf, 1987. 
1.75. Mommertz, K.H. Bohren, Drehen und Fräsen. Geschichte der Werkzeugmaschinen. 
Reinberk bei Hamburg, 1981. 
1.76. Düttmann,  M.,  Sensen,  S.  Draht.  Vom  Kettenhemd  zum  Supraleiter.  Verlag 
Mönnig, Iserlohn, 2001. 

Ədəbiyyat 
523 
 
1.77. Philipp Mönch. Kriegsbuch.  Heidelberg ,1496. 
1.78. Das  Hausbuch  der  Mendelschen  Zwölfbrüderstiftung  zu  Nürnberg.  München: 
Bruckmann, 1966, 156 S. 
1.79. Gille, B. Engineers of the Renaissance.  Cambridge: MIT Press. 1966 
1.80. Hill,  D.  1984.    A  History  of  Engineering  in  Classical  and  Medieval  Times.    La 
Salle, IL: Open Court. 
1.81. Parsons, W. B. 1939.  Engineers and Engineering in the Renaissance.  Cambridge: 
MIT Press. 
1.82.  Silvio A. Bedini. Leonardo. Forscher, Künstler. Verlag: Bassermann; 1.Auflage, 
2005. 318 S. 
1.83. Grothe, H. Leonardo da Vinci. Erfinder und Konstrukteur. Verlag: Reprint-Verlag-
Leipzig;  2003, 94 S. 
1.84. Bramly,  S. Leonardo da Vinci. (Broschiert). Verlag: Rowohlt Tb.; Aufl.6., 1995, 
564 S. 
1.85. Biringuccio,  V.  De  la  pirotechnia.  Venedig  1540.  Übersetzt  ins  Deutsche  von 
O.Johannsen. Braunschweig 1925. 
1.86. Fischer,  H.  Georgius  Agricola  :  Bilder  aus  dem  Leben  eines  großen  deutschen 
Humanisten.    2.  Aufl.,  Fotomechanischer  Nachdr.,  1969  anläßlich  der  500. 
Wiederkehr des Geburtstages von Georgius Agricola. Quedlinburg: Convent-Verl.,  
1994, 320 S.  
1.87. Agricola,  Georg  (von  Hoover,  Herbert).  De  re  metallica  ,  Verlag    Kessinger  ,  
2003 , 638 S.  
 1.88.  Kessler,  E.  Girolamo  Cardano  :  Philosoph,  Naturforscher,  Arzt.  In  Vorträge 
gehalten  anlässlich  eines  Arbeitsgespräches  vom  8.  bis  12.  Oktober  1989  in  der 
Herzog-August-Bibliothek,  Wolfenbüttel,  Verleger:    Wiesbaden  :  Harrassowitz, 
1994 , 376 S.  
1.89. Girolamo 
Cardano. 
Des 
Girolamo 
Cardano 
von 
Mailand 
eigene 
Lebensbeschreibung.  Aus  d.  Latein.  übers.  von  Hermann  Hefele,  Verfasser 
Cardano, Geronimo, München : Köselverlag, 1969, 291 S.    
1.90. Martha  Teach  Gnudi.  The  Various  and  Ingenious Machines  of  Agostino  Ramelli: 
A  Classic  Sixteenth-Century  Illustrated  Treatise  on  Technology  (Paperback)  by 
Agostino  Ramelli,  Publisher:  Dover  Publications;  Reprint  edition  (September 
1994), pp. 608.  
1.91. Vittorio Zonca (1985). Novo teatro di machine et edificii 1607, a cura di C. Poni, 
Milano, Il Polifilo. 1985; ril., pp. 194 
1.92. Christa Weber Miloradovic. Die englische Hinterlassenschaft. Der Gartenarchitekt 
Salomon de Caus (1576-1626) und seine Zeit. Ein historisch-literarischer Bericht, 
Zürich: Chronos, 1990. 

Ədəbiyyat 
524 
 
1.93. Salomon  de  Caus.  Kunst  der  Mechanik:  die  phantastischen  Erfindungen  des 
Salomon  de  Caus  (Reprint  der  unter  dem  Titel:  Von  gewaltsamen  Bewegungen, 
1615 in Frankfurt erschienenen Ausgabe), Halle an der Saale: Stekovics, 2003. 
 
Fəsil II 
2.1.  Paulinyi,  Á.,  Troitzsch,  U.  Mechanisierung  und  Maschinisierung  1600  bis  1840. 
Berlin: Propyläen-Verl., 1991, 529 S.  
2.2.  Schuschardin, S.W. u.a. Allgemeine Geschichte der Technik von den Anfängen bis 
1870. Leipzig: Fachbuchverlag Leipzig 1981. 334 S. 
2.3.  Henseiling,  K.  Bronse,  Eisen,  Stahl.  Bedeutung  der  Metalle  in  der  Geschichte. 
Verlag: Reinberk bei Hamburg, 1981. 
2.4.  Buchanan,  R.  A.  The rise  of  scientific  engineering  in  Britain.    British  Journal  for 
the History of Science, 1985, 18: 218-33 
2.5.  Spur,  G.  Vom  Wandel  der  industriellen  Welt  durch  Werkzeugmaschinen:  Eine 
kulturgeschichtliche  Betrachtung  der  Fertigungstechnik.  Hanser  Verlag, München 
1991, 628 s.  
2.6.  Klemm, F. Technik. Eine geschichte ihrer Probleme. Freiburg, München 1954. 
2.7.  Mommertz, K.H. Bohren, Drehen und Fräsen. Geschichte der Werkzeugmaschinen. 
Verlag: Reinberk bei Hamburg, 1981.  
2.8.  Burstall,  A.  F.  A  History  of  Mechanical  Engineering.  London:  Faber  and  Faber, 
1963. 
2.9.  Musson,  A.  E.  and  Robinson,  E.  Science  and  Technology  in  the  Industrial 
Revolution. Toronto: University of Toronto Press, 1969. 
2.10. Preuss, E. George Stephenson. Fachbuchverlag Leipzig 1987. 
2.11. Загорский Ф. Н. Андрей Константинович Нартов. 1693—1756. Л., 1969. 
2.12. John Cantrell and Gillian Cookson, eds., Henry Maudslay and the Pioneers of the 
Machine Age. Tempus Publishing, Ltd, pb., 2002. 
2.13. Paulinyi,  A.  Industrielle  Revolution.  Vom  Ursprung  der  modernen  Technik. 
Verlag: Reinberk bei Hamburg, 1989. 
2.14. Fernand Braudel, Ernest Labrousse. Wirtschaft und Gesellschaft in Frankreich im 
Zeitalter der İndustrialisierung. 1789-1880. Band 2, Athenäum Verlag in Frankfurt 
am Mainz, 1998, 458 S.  
2.15. Cipolla, B. Europäische Wirtschaftsgeschichte. Bd.4. Stuttgart, 1977. 
2.16. Rauck,  Max  J.  B.:  Cugnot,  1769  -  1969:  der  Urahn  unseres  Autos  fuhr  vor  200 
Jahren. München: Münchener Zeitungsverlag, 1969. 
 

Ədəbiyyat 
525 
 
2.17. Wolfram  Fischer  (Hrsg.).  Europäische  Wirtschafts-  und  Sozialgeschichte  von  der 
Mitte des 19. Jahrhunderts bis zum ersten Weltkrieg. Band 5, Stuttgart, 1985. 
2.18.  Hindle,  Brooke  &  Steven  Lubar.  Engines  of  Change:  the  American  Industrial 
Revolution, 1790-1860. Washington: Smithsonian Institution Press, 1986. 
2.19. Pursell  C.W.  Early  Stationary  Steam  Engines  in  America:  A  Study  in  the 
Migration of a Technology. Wash., 1969. P. 73-74. 
2.20. Шпотов Б. Переворот в черной металлургии США (первая половина XIX в.) 
// Американский ежегодник, 1987. М., 1987. 
2.21. Соbb  J.C.  Beyond  Planters  and  Industrialists:  A  New  Perspective  on  the  New 
South. Journal of Southern History. 1988. Vol. 54. N 1. P. 45-68. 
2.22. NA, RG 29. MP. Schedules of the Minnesota Census of 1857. T. 1175. Rol. 1-5. 
2.23. Amerikanische Eisenbahnschienen [Rundschau], in: BeitrGeschTechnik 16, 1926, 
S. 325. 
2.24. Woodbury, R.S. History of the Milling Machine. Cambridge, Massachusetts 1960. 
2.25. Buxbaum,  B.  „Die  Amerikanische  Werkzeugmaschinen  und  Werkzeugbau  im 
achtzenten  und  neunzehnten  Jahrhundert“,  Beiträge  zur  Geschichte  der  Technik 
und Industrie, 10(1920), 121-155 
2.26. James  Benes.    Four  metalworking  pioneers  join  Machine  Tool  Hall  of  Fame. 
„American Machinist,“ 02/01/1999 
2.27. Wallichs,  A.  Eindrücke  vom  amerikanischen  Maschinenbau.  Werkstattstechnik  6, 
1912. 
2.28. Cappon L.J. Trend of the Southern Industry under the Plantation System // Journal 
of Economic and Business History. 1930. Vol. 2. N 2. P. 381. 
2.29. Henning,  F.W.  Die  Industrialisierung  in  Deutschland    1800  bis  1914.  Paderborn 
u.a.O. 1984 
2.30. Kiesewetter,  H.  Industrielle  Revolution in  Deutschland  (1815-1914).  Frankfurt.  a. 
Main, 1989. 
2.31. Matschoß, C. Ein Jahrhundert Deutscher Maschinenbau (1819-1919). Berlin,1919. 
2.32. Schröter  A.  Becker  W.  Die  deutsche  Maschinenbauindustrie  in  der  industriellen 
Revolution. Berlin, 1962. 
2.33. Buxbaum,  B.  Der  deutsche  Werkzeugmaschinen-  und  Werkzeugbau  im  19. 
Jahrhundert.  In  Beitrage  zur  Geschichte  der  Technik  und  Industrie.  B.  9,  Berlin 
1919.    
2.34. Reuleaux,  F.  Bericht  von  F.  Reuleaux  zur  Pariser  Weltausstellung  1867.  In: 
Berichte über die allgemeine Ausstellung zu Paris, 1867. 
 

Ədəbiyyat 
526 
 
2.35.  Яцунский В. К., Крупная промышленность России в 1790—1860 гг., в книгe: 
Очерки экономической истории России первой половины XIX в., М., 1959. 
2.36.
 
Пажитнов  К,  А.  К  вопросу  о  промышленном  перевороте  в  России, 
«Вопросы истории», 1952, № 5. 
2.37.
 
Ковальченко  И.  Д.  Завершение  промышленного  переворота.  Формирование 
пролетариата и буржуазии, в книгe: Очерки истории СССР. 1861—1904, М., 
1960, с. 86—90. 
2.38.
 
Рашин  А.  Г.  Формирование  рабочего  класса  в  России.  Историко-
экономические очерки, М., 1958. 
2.39.
 
Рындюнский  П.  Г.  Вопросы  истории  русской  промышленности  в  XIX  в., 
«История СССР» 1972 № 5. 
2.40.
 
Виргинский  В.  С.  3ахаров  В.  В.  Подготовка  перехода  к  машинному 
производству в дореформенной России; «История СССР», 1973, № 2.  
2.41.  Железные  дороги  СССР.  Прошлое  и  настоящее  /  Сост.  и  спец.  съемка  Б.  С. 
Баратова.- М.: Планета, 1989.- 199 с.: цв. Ил. 
2.42.  Козлов  А.Г.  Творцы  науки  и  техники  на  Урале  XVII  -  начала  XX  в. 
Свердловск, 1981. 
2.43.  
Артоболевский  И.И.    Очерки 
история  техники  в  Росии,  Москва,  1978,   
Москва, «Наука» 1973. 376 с. 
2.44.  Беляев  А.И.  История  алюминия.  Труды  ИН-а  истории  естествознания  и 
техники АН СССР 1959, т. 20, с.2-152.  
2.45.  Smith  E.H.  Mechanical  Engineer's  Reference  Book,  12th  Edition.  Published  by 
Elsevier, Amsterdam, 1998.   
2.46.   Frederick  Walters.  Fundamentals  of  Manufacturing  for  Engineers.  Taylor  and 
Francis, London, 2001.  
2.47.  Ламан,  Г.К.  Развитие  техники  волочения  металлов.  М.,  Издательство  АН 
СССР, 1963. 
2.48.  В.П.Смоленцев,  А.  В.  Кузовкин,  А.  И.  Болдырев,  А.  И.  Часовских.  История 
развития  технологии  машиностроения:  Учеб.  Пособие.  Воронеж:  Изд-во 
Воронеж. гос. техн. ун-та, 1999. 152с. 
2.49.   Richard  Shelton  Kirby  at  al.  Engineering  in  History.  Dover  Publications  INC., 
New York, 1990, 530 p. 
2.50.  Kurt Jäger (Hrsg.): "Lexikon der Elektrotechniker". VDE-Verlag, 1996.  
2.51.  Faraday  und  seine  Entdeckungen.  Tyndall,  John.  -  Saarbrücken  :  VDM,  Müller, 
2006.  
2.52.  Истомин, C. Самые знаменитые изобретатели России. Москва: „Вече“, 2002. 

Ədəbiyyat 
527 
 
2.53.  Rolf  Lindborg:  Anden  i  naturen.  Naturfilosofen  Hans  Christian  Ørsted, 
experimentalfysiker. Nya Dox, Nora 1998. 
2.54.  Feldenkirchen,  W.    Werner  von  Siemens.  Erfinder  und  internationaler 
Unternehmer. Piper-Verlag, München, 1996.  
2.55.   Matschoss,  C.  Ein  Jhrhundert  deutscher  Maschinebau  von  der  mechanischen 
Werkstätte bis  zur deutschen Maschinefabrik (1819-1919). Berlin, 1919.  
2.56.  Richter,  U.  Über  elektrische  Einzelantriebe.  In:  Elektrotechnische  Zeitschrift,  Jg. 
14, 1893, S.141-148. 
2.57.  Zworykin,  A.А.  Geschichte  der  Technik.  2.Aufl.  Leipzig:  VEB  Fachbuchverlag, 
1974 
2.58. Sigvard,  St.  Die Maschine.  Geschichte, Elemente,  Funktion.  Ein enzyklopädische 
Sachsbuch. Augusburg, 1992, 240 S.  
2.59.  Troitzsch,  U.  Technik  -  von  den  Anfängen  bis  zur  Gegenwart.  Braunschweig: 
Westermann, 1982, 640 S. 
2.60. Sass, F. Geschichte des Verbrennungsmotorenbaues 1860-1918. Berlin, 1962.  
2.61. Streit, K.W. Geschichte der Luftfahrt. Küzelsau, 1976 
2.62. Анисимов  Ю.А.  Основные  этапы  развития  техники  бурения  нефтяных 
скважин в дореволюционной России: Автореф. дис. канд. техн. наук.-1952. 
2.63. Рагозин В.И. Нефть и нефтяная промышленность. С.-Петербург, 1884. 150 с.  
2.64. Ахундов  Б.Ю.  Монополистический  капитал  в  дореволюционной  бакинской 
нефтяной промышленности. - М., 1959. – 180 с.  
2.65. Самедов В.А. Нефть и экономика России (80 - 90-е гг. XIX век). – Баку: Элм. 
- 1988. – 200 с.  
2.66. Мир-Бабаев  М.Ф.,  Фукс  И.Г.,  Матишев  В.А.  Иностранный  капитал  в 
нефтяном  деле  России  (Апшерон  до  1917  г.)//Наука  и  технология 
углеводородов. – 2000. - №5. - С.75 - 80. 
2.67. Schuschardin, S.W. u.a. Allgemeine Geschichte der Technik von den Anfängen bis 
1870. Fachbuchverlag Leipzig, 1981. 334 S. 
2.68.  Laboulaye,  Ch.  Pierre  Lefebvre  de  Traité  de  cinématique,  ou  Théorie  des 
mécanismes. A Text Book Paris, E. Lacroix, 1861.  
2.69.  Reuleaux,  F.  Lehrbuch  der  Kinematik,  V.1  -  Theoretische  Kinematik  Grundzüge 
einer  Theorie  des  Maschinenwesens  /  von  F.  Reuleaux;  Mit  einem  Atlas  und 
Zahlreichen  in  den  Text  Eingedruckten  Holzstichen    Braunschweig  :  F.  Vieweg 
und Sohn, 1875. 
2.70.  Kennedy,  Alex  B.W. The  Berlin  Kinematic Models  An article in  Engineering,  V. 
22, pp. 239-240. London: Design Council, 1876.  

Ədəbiyyat 
528 
 
2.71. Burmester, L. Lehrbuch der Kinematik. Leipzig, 1888. 
2.72. Scherbach,  H.  Ein  Erfolg  mit  Messen.  Die  Geschichte  der  Ausstellungen  für 
Werkzeugmaschinen. Frankfurt a.M. 1989. 
2.73.  Bart,  E.  Neue  Forschung  zur  Entwicklung  der  Maschinenbauindustrie  in  der 
Industriellen Revolution. In: Jahrbuch für Wirtschaftsgeschichte. Berlin, 1973. 
2.74. Spur, G. Mehrspindelautomaten. München, 1970. 
2.75.  Feldhaus,  F.  Aus  der  Geschichte  der  Bohrmaschine.  In:  Werkzeugmaschine  Jg. 
30, 1926. S.613-614 
2.76. Shaw,  M.C.  Historical  aspecte  concerning  removal  operations  on  metals.  Paper 
presented  at  the  Second  Buhl  International  Conference  on  Materials.  Carnegie 
Institute of Technology, Pittsburgh, 1956. 
2.77. Plumier,  Ch.  L’art  de  turner  ou  de  faire  en  perfection toutes sortes  d’ouvrages  au 
tour. Lyon : J.Gerte, 1701. 
2.78. Holtzapffel,  Ch.  Turning  and  mechanical  manipulation.  Vol  II:  The  principles  of 
construction,  action  and  application  of  cutting  tools  used  by  hand  and  also  of 
machines derived from the hand tools. London: Holzapffel&Co., 1846. 
2.79. Coquilhat, E. De la quantite de travail absorbee par les frottements dans le forage 
des bouches a feu a la fonderie royale de Liege. Liege : H.Dessain, 1847. 
2.80. Coquihat,  E.  Versuche  über  den  beim  Bohren  von  Metallen,  Holz,  Steinen  usw. 
entstehenden  Wiederstand  oder  über  die  dazu  erforderliche  Kraft.  Zeitschr.  des 
österr. Ing.-und Archtitekt.-Vereine, 25(1853), S. 211-217. 
2.81. Babbage,  Ch.  Paper  on  the  principles  of  tools  for  turning  an  planing  metals  by 
Charles  Babbage.  In  Appendix  Holtzapffel,  Ch.Turning  and  mechanical 
manipulation Bd. 2, London, Holtzapffel&Co., 1846. 
2.82.  Babbage,  Ch.  Description  of  tools and toolsholder  for turning and  planing  metal, 
constructed  by  Charles  Babbage,  Esq.,  F.R.S.  In  Appendix  Holtzapffel, 
Ch.Turning and mechanical manipulation Bd. 2, London, Holtzapffel&Co., 1846 
2.83.  Morin, A. Resistance des matriaux. 2.Aufl. Paris : L’Hachette et Cie., 1862. 
2.84.  Clarinval, M. Experience sur les machine a percer les metaux. Paris : J. Correard, 
1859. 
2.85.  Joessel,  M.  Memoire  sur  des  experiences  relatives  a  la  forme  et  a  l’emploi  des 
outils  d’ajustage  faites  a  l’usine imperiale  d’Indret  a  l’aide  d’un dynamometre  de 
M.Raurines. Annuare de la societe des anciens eleves des ecoles imperiales d’arts 
et metriers, Paris, 1864. 
 
2.86.  Woodbury, R.S. History of the Milling Machine. Cambridge, Massachusetts, 1960. 
2.87. Тиме  И.  Сопротивление  металлов  и  дерева  при  резании.  Петербург,  изд. 
Демаков. 1870. 

Ədəbiyyat 
529 
 
2.88.  Birks, A.  Резания металлов. Москва, 1896. 
2.89. Sawwin,  N.N.  Versuche  über  das  Schneiden  vo  Geschützstahl.  Dinglers  Polyt. 
Journal 328(1913), Heft 2, S. 21-24 und H.5, S. 67-69. 
2.90. Folz, F.J. Über die Anfänge der Zerspanforschung. Düsseldorf VDİ-Verlag, 1980. 
2.91. Tresca,  H.E.  Memoire  sur  la  rabotage  des  metaux.  Bulletin  de  la  Societe 
d’Encouragemnt pour l’industrie nationale, Paris, 1873 
2.92. Smith,  R.H.  Cutting  Tools  worked  by  hand  and  machine,  London,  Paris,  New 
York: Galpin&Co., 1882. 
2.93. Mallock,  A.  The  action  of  cutting  tools.  Proceedings  of  the  Royal  Society  of 
London (1881/1882) Nr.33, S. 127-139. 
2.94. Kick, F. Vorlesungen über mechanische Technologie, der Metalle, des Holzes, der 
Steine  und  anderer  formbarer  Materialien.  Leipzig  und  Wien:  Franz  Dendicke-
Verlag, 1889. 
2.95. Opitz,  H.,  Hucks,  H.  Der  Zerspanvorgang  als  Problem  der  Mohrschen 
Gleitflächentheorei  bei  2-  und  3-achsigem  Spanungszustand.  Werkstatt  und 
Maschinenbau, 1953. 
2.96. Nasmyth,  J.  Remarke  on  the  introduction  of  the  slide  principle  in  tools  and 
machines employed  in  the  production  of  machinery.  In  Appendix B  of  Robertson 
Buchanan,  Practical  essays  on  mill  works and  other  machinery.  London,  J.Weale, 
1841. 
2.97.  Nasmyth,  J.  Some  observations  respecting  the  form  of  the  tools  employed  for 
turning and planing iron, Brass&Co., together with some remarks on the hardening 
and  tempering  of  such  tools.    In  Appendix  B  of  Robertson  Buchanan,  Practical 
essays on mill works and other machinery. London, J.Weale, 1841. 
2.98. Hartig, J. Versuche über Leistung und Arbeitsverbrauch der Werkzeugmaschinen. 
Leipzig: B.G.Teuber, 1873. 
2.99. Sellergen,  G.  Das  Messen  des  Wiederstandes  der  Metalle  bei  Anwendung  von 
Schneidestählen.  Zeitschr.  Des  össter.  Ing.-  und  Architekt.-Vereins  68  (1896) 
H.32, S.473-478. 
2.100.  Nicholson, 
J.T. 
Experiments 
with 
a 
lathe-dynamometer. 
Am.Soc.Mech.Energ.Tans.25(1904), S.637-684. 
2.101.  Schlesinger,  G.  Die  Fortschritte  der  deutschen  Stahlwerke  bei  der  Herstellung 
hochlegierter Schnellarbeitsstähle. Stahl und Eisen 33(1913), S. 929. 
2.102.  Ludwik,  P.  Die  “Technologische  Mechanik”  und  ihre  Beziehung  zur 
mechanischen Technologie. Technische Blätter 36 (1906), S. 73-75. 
2.103.  Taylor,  Frederick  Winslow.  Die  Grundsätze  wissenschaftlicher  Betriebsführung. 
Mönchen, 1919, 156 S
. 

Ədəbiyyat 
530 
 
2.104.  Brentjes, B., Richter, S., Sonnemann, R. Geschichte der Technik. 1. Aufl. Verlag  
Ed. Leipzig , 1978, 501 S. 
2.105.  Grodzinski,  P.  Neue  Drehbänke  für  Bearbeitung  mittels  Diamanten. 
Maschinenbau, der Betrieb, 10(1931), S.B 740-742. 
2.106.  Häuser  K.  Entwicklung  der  Schneidstoffe.  Vom  Kohlenstoffstahl  zum 
Schnellarbeitsstahl. Werkstatt und Betrieb, 121(1988), S.407-411. 
2.107.  Häuser,  K.  Spanen  mit  Sinter-Hartmetall  in  der  Anfangszeit.  Werkstatt  und 
Betrieb, 122 (1989), S. 411-414. 
2.108.  Haas,  M.  Spanende  Metallbearbeitung  in  Deutschland  während  der 
Zwischenkriegszeit (1918-1939). Hamburg: Dr.Kovac, 1997. 
2.109.   Schlesinger, G. Bearbeitbarkeit und Werkstätenausnutzung, Zeitschrift des VDİ, 
76 (1932), S. 1281-1293. 
2.110.  Heidenreich,  R.  Elektrische  Schalt-  und  Steuerungsmittel  als  Bauteile  für 
Werkzeugmaschinen. Werkstattstechnik und Werksleiter, 30(1936), S. 205-209, 
230-232. 
2.111.  Maecker,  K.  Die  elektrisch  gesteuerte  Fräsmaschine.  Werkstattstechnik  , 
28(1934), S.24-26. 
2.112.  Maecker,  K.  Die  elektrisch  gesteuerte  Drehbank.  Werkstattstechnik  ,  28  (1934), 
S. 337-341. 
2.113.  Maecker,  K.  Elektrische  Drehzahlregelung  an  Drehbanken.  Werkstattstechnik 
und Werksleiter, 33(1939), S.97-105. 
2.114. Pollok, O. Werkzeugmaschine und Reguliermotor. Werkstattstechnik , 15(1921), 
S. 81-85. 
2.115.  Schmidt, 
P. 
Flussigkeitsantriebe 
für 
Werkzeugmaschinen. 
Die 
Werkzeugmaschine, 31 (1927), S. 61-64. 
2.116.   Kienzle, 
O. 
Die 
internationale 
Vereinheitlichung 
der 
Passungen. 
Werkstattstechnik , 24 (1930), S.39-44. 
2.117.  Kienzle,  O.  Das  ISA-Toleranz  System.  Stand-Einführung-Fortentwicklung. 
Werkstattstechnik  27(1933), S.291-296. 
2.118.  Buxbaum,  B.  Fortschritte  der  Metallbearbeitungstechnik  unter  Berücksichtigung 
der  Leipziger  Fruhjahrsmesse.  Zeitschrift  des  VDI,  68(1924),  S.  745-750,  798-
802. 
2.119.  Franken,  H.  Der  Einbau  elektrischer  Schaltgeräte  für    Werkzeugmaschinen  in 
Schränke, Werkstattstechnik, 26 (1932), S.135-138. 
 
 
 
 

Ədəbiyyat 
531 
 
Fəsil III 
3.1.  Brentjes,  B.,  Richter,  S.,  Sonnemann,  R.  Geschichte  der  Technik.  1.  Aufl.  Verlag  
Ed. Leipzig , 1978, 501 S. 
3.2.  Bechstein,  E.,  Hesse,  S.  Aus  der  Geschichte  der  Automatisierungstechnik.  VEB 
Verlag Technik Berlin, 1974. 
3.3.  Kriesel,  W.,  Rohr,  H.,  Koch,  A.  Geschichte  und  Zukunft  der  Mess-  und 
Automatisierungstechnik. Düsseldorf: VDI Verlag 1995. 
3.4.  Lindner,  R.,  Wohak,  B.,  Zeltwanger,  H.  Planen,  Entscheiden,  Herrschen.  Reinbek 
bei Hamburg 1984. 
3.5.  Troitzsch, K., Weber,W., Hg.: Die Technik. Von den Anfängen bis zur Gegenwart, 
Stuttgart 1987. 
3.6.  Adam,  W.  Informationsfluß  in  rechnergeführten  Fertigungssystemen  unter 
besonderer Berücksichtigung der erforderlichen Systemelemente. Diss., TU Berlin 
1973. 
3.7.  Spur,  G.  Vom  Wandel  der  industriellen  Welt  durch  Werkzeugmaschinen:  Eine 
kulturgeschichtliche Betrachtung der Fertigungstechnik. Hanser Verlag,  München 
1991, 628 s. 
3.8.  Spur,  G.,  Specht,  D.,  Schröder,  S.  Die  nummerische  Steuerung  –  Fallstudie  einer 
erfolgreichen  Innovation  aus  dem  Bereich  des  Maschinenbaus.  AdW  zu  Berlin 
1990. 
3.9.  Noble,  D.F.  Forces  of  Production  –  A  Social  History  of  Industrial  Automation. 
New York 1984. 
3.10. Piegert, 
R. 
Knoblauch, 
J. 
Salzmesser, 
Ch. 
Nummerisch 
gesteurte 
Werkzeugmaschinen. VEB Verlag Technik Berlin, 1977. 
3.11. Häuser.  K.  Erste  Anwendungen  nummerischer  Steuerungen.    Werkstatt  und 
Betrieb 117, 1984. 
3.12. Kapp, B. Ohne Werkzeugmaschinen kein CIM. Werkstatt und Betrieb 121, 1988. 
3.13. Surveys Set Standarts Gauge UK Inventory. Metalworking Produktion, 1990. 
3.14. Spur, G. Bildung in der Arbeitswelt von morgen. PTK Berlin, 1986. 
3.15. Mitthof, F. Was brachte die 10.EWA Neues auf dem Gebiet der Numerik? TZ für 
praktische Metallbearbeitung 61, 1967, H.12. 
3.16. Herold,  H.-H.,  Maßberg,  W.,  Stute,  G.  Die  numerische  Steuerung  in  der 
Fertigungstechnik. Düsseldorf, 1971. 
3.17.Сoломенцев,  А.  Гибкие  производственные  системы  Японии.  Москва, 
«Машиностроение», 1987. 
 

Ədəbiyyat 
532 
 
3.18.  Krause,  F.-L.  Wohin  geht  die  CAD-Entwicklung?  CAD,CAM,  CIM.  München, 
1990. 
3.19.  Harrington, J. Computer Integrated Manufacturing. New York, 1973. 
3.20. Naval, N. Roboter-Praxis, Würzburg: Vogel Verlag, 1989. 
3.21. Wittig, F. Maschinenmenschen. Königshausen & Neumann, 1997. 
3.22. Volmer, J. Industrieroboter. VEB Verlag Technik Berlin, 1983. 
3.23.  İchbian,  D.  Roboter.  Geschichte-Technik-Entwicklung.  Verlag  Knesebeck,  2005, 
540 S. 
3.24. Белянин П.Н. Промышлeнные роботы. М., Машиностроения, 1975, 400 с. 
3.25.  Furgac,  I.,  Mertins,  K.  Flexible  Automatisierung  in  Frankreich.  ZwF77(1982)11,    
S.548-553. 
3.26.  Felsing,  W.  Tendenzen  flexibler  Automatisierung  durch  Industrieroboter  in  den 
USA. ZwF 78(1983) 11, S. 507-512. 
3.27. Əliyev, R. Hentşel, B. Sürətli hazırlama texnologiyasının mütərəqqi üsulları. Bakı: 
Elm 2005 
3.28. Weigold, M.; Stein, S. "Trendbericht: Spanende Bearbeitung mit Industrierobotern. 
Werkstatt und Betrieb 5 (2006), S. 34-42. 
3.29. Асадуллаев, 
А.Б.  Развитие 
и 
специализация  заводов 
нефтяного 
машиностроения Азербайджана. Баку, Азернешр, 1975, 204с. 
3.30. Азербайджан в цифрах. Краткий статический сборник. Баку, Азернешр, 1987, 
132с. 
3.31. Статический ежегодник Южно-Кафказких стран. Тасis, 2000, 439c. 
3.32.  Mövla-zadə,  V.  Maşınqayırma  texnologiyası  ixtisası  uzrə  mühəndis  kadrların 
hazırlığının yarım əsrlik tarixi. AzTU: Elmi əsərlər, İX cild, N3, s.10-20. 

Registr 
533