Xx əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər

III.  Elmi
−
texniki  inqilab  ərəfəsində  və  ondan  sonra 
maşınqayırmanın inkişafı 
 
  K
eçən  əsrin  ortalarından  başlayaraq  texnikanın,  o  cümlədən 
maşınqayırmanın inkişafı elmi-texniki inqilabın təsiri altında baş verirdi. 
İnkişaf zamanı edilən yeni elmi ixtiralar, texniki nailiyyətlər və texnoloji 
üsulların,  elmi-texniki  səviyyənin  mövcud  sərhədlərini  keçməsi  nəzərə 
çarpırdı. Bu yeniliklərin istehsalda tətbiqi sosial sferada həmişəlik təsirə 
malik idi. 
 
Aparılan  elmi  işlər  göstərmişdir  ki,  bu  ərəfədə  cəmiyyət,  sənaye 
inqilabı  zamanı  olduğu  kimi,  istehsal  qüvvələrinin  dəyişilməsi 
qarşısında  dururdu  [3.1].  XX  əsrin  ortalarında  mövcud  olan  proseslər 
istər  texnolji,  istərsə  də  sosial  məzmunda  XIX  əsrdəki  sənaye 
inqilabından  fərqlənsə  də,  onların  fərqi  mövcud  elmi-texniki  tərəqqini 
səciyyələndirmək üçün əsas əlaməti əks etdirirdi [3.1]. 
 
Elmi-texniki  inqilab  daha  çox  istehsalın  maddi-texniki  bazasında  və 
onun gücündə, həmçinin insanların iş prosesindəki funksiyasında və işin 
xarakterində əsaslı keyfiyyət dəyişiklikləri demək idi. Onun  məğzi elm, 
texnika  və  istehsal  arasındakı,  istehsal  prosesinin  texniki-iqtisadi 
elementlərinin  dəyişdirilməsi  ilə  müşaiyət  olunan  qarşılıqlı  əlaqədən 
ibarət idi. Bu prosesi bəzi  mütəxəssislər, hətta ikinci sənaye inqilabı da 
adlandırırlar [3.1].  
 
Bu  yeni  texniki  eranın  yaranması  XIX  əsrdə  sənaye  inqilabı 
ərəfəsində  formalaşmış  və  XX  əsrin  birinci  yarısında  təkmilləşdirilmiş 
istehsal  güclərinin  nəticəsi  kimi  büruzə  vermişdir.  Digər  tərəfdən  elmi-
texniki inqilab ənənəvi texnologiyalar ilə bərabər prinsipial yeni elmi və 
texniki  işlərin  tətbiqini  də  əhatə  etmişdir.  Bu,  məhsulların  yalnız 
ənənəvi  texnologiyalar  əsasında  hazırlanmasından  kənara  çıxaraq  
proseslərin avtomatlaşdırılmasında  daha aydın nəzərə çarpırdı.  
 
XX  əsrin  ortalarından  başlayaraq  sürətlənən  elmi-texniki  inqilab  bir 
çox  böyük  maşınqayırma  müəssisələrinin  iri  monopolistlərə  (məs. 
Daymler, Simens, General Motors və s.) çevrilməsinə şərait yaratmışdır. 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
442 
İri  müəssisələr  dövlətin  köməyi  ilə  elmi  tədqiqat  işlərini 
maliyyələşdirməyə  və  bunun  nəticələrini  istehsalda  tətbiq  etməyə  nail 
olmuşlar.  Bu  proses  bir  çox  sosioloqlar  tərəfindən  tənqidi  analiz 
olunmuşdur.  Onların  fikrincə,  kapitalistlər  elmi-texniki  inqilabın 
nəticələrindən  yüksək  gəlir  əldə  etmək  üçün  istifadə  edirdilər.  Onu  da 
qeyd  etmək  lazımdır  ki,  texnika  inkişaf  etdikcə  proseslərin  kapitalist 
istehsal münasibətləri ilə idarə olunması çətinləşirdi. Buna misal olaraq, 
kapitalist cəmiyyətində mövcud olan tsiklik böhranları göstərmək olar.  
 
Sosialist  cəmiyyətində  isə  elmi
−
texniki  inqilaba  cəmiyyətin  ümumi 
inkişafı  nöqteyi  nəzərindən  baxılırdı  [3.1].  Hamı  birlikdə  işləyir  və 
nəticənin  bölünməsində  iştirak  edirdilər.  Burada  insanların  istehsal 
prosesindən  ayrılması  ilə  bərabər,  onların  sosial  cəhətdən  də  ayrılması, 
yəni  onların  kapitaldan  asılılığının  azaldılmasına  çalışılmışdır.  Belə 
fikirləşirdilər  ki,  insanlar  bu  halda  ümumi  cəmiyyətin  rifahı  üçün  əqli 
əməyini əsirgəmədən yerinə yetirəcək. Sosialist ölkələrində ölkə siyasəti 
ilə  elmi-texniki  inqilabın  inkişafı  bir-birindən  ayrılmaz  bir  vəhdət  kimi 
nəzərdə tutulurdu. 50-ci illərdən başlayaraq sosialist ölkələrində, əsasən 
isə  Sovetlər  ölkəsində  sosializmin  qələbəsi  elmi  texniki  tərəqqi  ilə  bir
−
 
başa  əlaqələndirildiyindən,  burada  texnikanın  inkişafında  böyük 
sıçrayışlar  əldə  edilir.  Əsasən,  kosmos  texnikasındakı  nailiyyətləri  ilə 
sosilaist  ölkələri,  güclü  iqtisadiyyata  malik  kapitalist  ölkələri  ilə 
rəqabətə  girə  bilirdilər.  Bu  ərəfədə  SSRİ-də  elmi  işlərin  təşkili  və 
planlaşdırılması  üzrə  dövlət  komitələri  yaradılır.  Bu  komitələrin 
məqsədi  elmi  nəticələrin  istehsalatda  tətbiqini  gücləndirməkdən  ibarət 
idi.  
 
Elmi  tədqiqatlarda,  istehsalda  və  sonralar  idarəetmədə  elmi-texniki 
inqilabın  simvolu  olan  elektron  hesablama  maşınlarının  (EHM)  tətbiqi 
baş verir. EHM-lərin yaranması ilə insanların yerinə yetirdikləri məntiqi 
məsələlərin  maşınlara  ötürülməsi  və  gələcəkdə  istehsalın  avtomatlaş- 
dırılması və idarə olunması üçün şərait yaradılır. EHM, insanın istehsal 
prosesində yerini və rolunu dəyişən yeni bir texniki nailiyyət olaraq, özü 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
443 
ilə  cəmiyyətdə  sosial  effektlər  yaratmışdır.  Bu  sahədə  mütəxəssislər 
hazırlanaraq müxtəlif sahələrdə tətbiq olunurdular.  
 
Ümumiyyətlə,  XX  əsrin  ortalarından  başlayaraq  mövcud  olan  elmi-
texniki  inqilab  elmdə  və  elmi  fəaliyyətdə  köklü  dəyişikliklərə  səbəb 
olaraq    elm,  texnika  və  istehsal  arasında  qarşılıqlı  əlaqə  yaratmışdır. 
Keçən əsrdə texnikanın qədəm qoyduğu yeni bir epoxa bu günə kimi də 
davam etməkdədir.  
 
Kibernetika və elektronikaya əsaslanan avtomatlaşdırma son bir neçə 
on  illikdə  maşınqayırmada  yeni  bir  mərhələ  açmışdır.  Bu,  istər 
maşınların  konstruksiyasında,  istərsə  də  hazırlanmasında  mövcud  olan 
istehsal  münasibətlərində  kəmiyyət  və  keyfiyyət  dəyişikliklərinə  səbəb 
olmuşdur.       
 
Növbəti 
bölmələrdə 
elmi
−
texniki 
inqilabın 
təsiri 
altında 
maşınqayırmada baş verən inkişaf haqqında məlumat verilir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
444 
3.1. Avtomatlaşdırmanın geniş yayılması 
  
 
E
lmi-texniki 
inqilabın 
əsas 
fenomeni 
avtomatlaşdırmadır. 
Avtomatlaşdırma dedikdə, ümumiyyətlə insan əməyi  və nəzarətini əvəz 
edən,  avtomatik  işləyən  maşın,  tərtibat  və  proseslər  nəzərdə  tutulur. 
Əlbəttə  avtomatlaşdırma  bütün  insan  əməyinə  aid  edilmir.  Əsasən  bu, 
təkrar  olunan  işlərin  əvəz  olunmasında  özünə  yer  tapmışdır.  Məsələn, 
torna  dəzgahında  forma  səthlərin  emalını  avtomatlaşdırmağa  ehtiyac 
olarsa,  onda  bütün  proses 
−
  pəstahın  verilməsi,  bərkidilməsi,  prosesə 
nəzarət,  hətta  alətin  yeyilməsinin  nəzarət  olunması  kimi  addımları  da 
avtomatlaşdırmaq  lazımdır.  Ancaq,  onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
avtomatlaşdırmaya  çəkilən  xərc,  yalnız  hissələrin  böyük  istehsal 
proqramında səmərəli olur.  
 
İş  proseslərinin  çoxu  nəinki  fiziki,  həm  də  psixoloji  cəhətdən 
(məsələn, hesabat işləri) təkrar olunan funksiyalara aid olunur. Ona görə 
də, avtomatlaşdırmanın tətbiq sahəsi təkcə istehsal proseslərini yox, həm 
də əqli işlərin müəyyən hissəsini əhatə edir.   
 
Avtomatik  işləyən  mexanizmlə- 
rin  yaranması  kitabın  əvvəlində 
təsvir 
olunduğu 
kimi, 
çox-çox 
qədimlərə 
gedib 
çıxır. 
Buraya 
Heronun,  Ktesibiosun  və  bir  çox 
antik  mexaniklərin  işlərini  misal 
göstərmək 
olar. 
Çox 
vaxt 
avtomatlaşdırma  ilə  məşğul  olanlar  
XVIII 
əsrdə  yaşamış,  məşhur 
mexanik, Vokosonun  işlərinə  istinad 
edirlər [3.2, 3.3]. O, 1738-ci ildə sərt 
proqramlar  əsasında  hərəkət  edən 
“dəmir  ördəyi”  nümayiş  etdirir  (şəkil  3.1).  Bu  ördək  addımlayaraq 
özünəməxsus  səslər  çıxardır,  yerdəki  dənləri  götürür  və  hətta  onu 
“həzm” edilmiş şəkildə xaric edirdi.   
 
 
Şəkil 3.1. Dəmir ördək. 
 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
445 
Vattın  buxar  maşını  üçün  ixtira 
etdiyi  mərkəzdənqaçma  tənzimləyi- 
cisi  də  ilk  avtomatik  işləyən  mexa- 
nizmlərə  aid  edilir  (şəkil  3.2).  Bu 
mexanizm  maşına  düşən  yükün 
dəyişməsi 
zamanı 
onun 
stabil 
işləməsini təmin edirdi. 
Sənaye  inqilabı  zamanı  bir  çox 
maşınlarda 
avtomatik 
işləyən 
mexanizmlərin  olması  ona  dəlalət 
edir  ki,  avtomatlaşdırma  hələ  elmi-
texniki  inqilabdan  əvvəl  tətbiq  olunurdu.  Bu,  maşın  və  mexanizmlərin 
müasir  avtomatlaşdırmanın  inkişafındakı  rolu  o  qədər  də  böyük  məna 
kəsb etmir. Onlar öz dövrünün mexaniki və ya avtomatlaşdırılmış yerinə 
yetirilən ictimai-istehsal üsullarını əks etdirirdilər. Əvvəllər məlum olan 
avtomatik  sistemlər  mövcud  istehsal  proseslərinin  inkişafına  səbəb 
olmamışlar  və  onların  tətbiqi  nəticəsində  yeni  texnoloji  proseslərin 
yaranması  halları  məlum  deyildir.  Qədim  mexanizmlərdən  yalnız,  
mütərəqqi avtomatik sistemləri nəzəri cəhətdən izah edən zaman istinad 
nöqtəsi kimi istifadə edirlər.     
 
Müasir  avtomatlaşdırmanın  əsaslarının  yaranması  isə  I  dünya 
müharibəsindən  sonraya  təsadüf  edir.  Bu,  həm  ayri-ayrı  aqreqatlara, 
həm  də  avtomatlaşdırılmış  proseslərə  aid  edilir.  20-ci  illərdə  metalların 
emalında  mexaniki  axın  istehsalında  bir  çox  iş  prosesləri  təkrar  oluna 
bilən  kiçik  əməliyyatlara  bölünmüşdür.  Emal  maşınları  böyük  həcmdə 
ixtisaslaşdırılmışdır.  Fəhlələrin  bu  maşınlarda  işi  pəstahı  daxil  etmək, 
hazır  məhsulu götürmək və  maşınlara nəzarət etməkdən ibarət idi. Bəzi 
hallarda  pəstahın  verilməsi  tamamilə  avtomatlaşdırılmış  yerinə 
yetirilirdi.     
 
Bu texnoloji şərait bir başa avtomatlaşdırma ilə bağlı idi. Avtomatik 
dəyişilə  bilən  alətlərlə  təchiz  olunmuş  iş  maşınları  böyük  həcmdə 
hazırlanaraq 
istehsalda 
tətbiq 
olunurdular. 
Metalların 
emal 
 
 
Şəkil 3.2. Mərkəzdənqaçma 
tənzimləyici. 
 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
446 
texnologiyasında  avtomatlaşdırmanın  tətbiqinə  baxmayaraq,  burada 
proses  başa  çatdıqdan  sonra  hissələrin  keyfiyyətinə  nəzarət  insanların 
üzərinə  düşürdü.  Prosesin  gedişinə  nəzarət  zamanı  statistik  üsullardan 
istifadə  etməklə  meyillənmələri  müsaidə  daxilində  elə  tənzim  etmək 
olurdu ki, nəticədə zay məhsul alınmasın. Bu prinsiplə işləyən maşınlara 
yarımavtomat deyilirdi. Onlar təyyarə, avtomobil və traktor istehsalında 
geniş tətbiq olunurdular. 
 
1940-cı  ildən  etibarən  istehsalda  elektrik  cərəyanı  ilə  işləyən 
maşınların  tətbiqi  adi  hal  almışdır.  Bu  ərəfədə  İngiltərə,  ABŞ  və  SSRİ-
də  eyni  zamanda  fotoelementlərlə  işləyən  dəzgahlar  hazırlanıb  tətbiq 
olunur.  İstər  SSRİ  torna  dəzgahı,  istərsə  də  Amerikada  hazırlanmış 
avtogen  qaynaq  maşını  cizgiləri  oxuyaraq  aləti  lazım  olan  trayektoriya 
üzrə  hərəkət  etdirə  bilirdi.  Bir  çox  hallarda  fotolement  tərəfindən 
oxunan  informasiya  bir  neçə  dəzgaha  ötürülürdü.  Hələ  30-cu  illərdə 
ixtira  olunmuş  elektronik  elementlərin,  maşınların  idarə  olunmasında 
tətbiqi  araşdırılmağa  başlanmışdır.  II  dünya  müharibəsində  bu 
elementlərin  tətbiqi  ilə  avtomatlaşdırılmış  dəzgahların  tətbiqinə  öncə 
ABŞ-da rast gəlinir.  
 
Maşınların avtomatlaşdırılması istiqamətində əsas addım 40-ci illərin 
sonunda  proqramlaşdırılan-idarəolunan  sistemlərin  yaranması  ilə 
qoyulur.  İş  prosesinin  aparılması  perfokartların  və  ya  maqnit    lentlərin 
üzərinə  yazılmış  sərt  proqramlar  əsasında  yerinə  yetirilirdi.  İdarəetmə 
servo  element  və  elektron  elementlər  əsasında  baş  verirdi.  Hissələrin 
dəqiqliyi  emal  zamanı  verilən  həddən  kənara  çıxdıqda,  bu  nəzarət 
sistemlərinin  köməyi  ilə  siqnal  şəklində  xəbər  verilir  və  ya  dəzgah 
dayandırılırdı.  
 
Təxminən  60-cı  illərin  ortalarında  avtomatlaşdırma  yeni  pilləyə 
qədəm qoyur. Mexaniki emalda pəstahın dəqiqliyinin permanent nəzarət 
olunması  və  verilən  qiymətlə  müqayisə  edilməsi  sayəsində  xətaları 
azaltmaq  mümkün olmuşdur. Bununla, ilk dəfə olaraq insan  müdaxiləsi 
olmadan  proses  avtomatlaşdırılmış  şəkildə  aparılırdı.  Bu  cihaz  bütün 
mexaniki emal üsullarında tətbiq tapmışdır.  

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
447 
 
Əlbəttə,  avtomatlaşdırma  təkcə  ayrı-ayrı  dəzgahlara  aid  edilə 
bilməzdi.  Avtomatlaşdırma  axın  xətlərində  də  özünə  yer  tapmağa 
başlayır  [3.2,  3.3].  Bu  istiqamətdə  ilk  cəhd  20-ci  illərin  sonunda 
edilmişdir.  Burada  dəzgahlar,  bir-biri  ilə  əlaqələndirilərək  transfer 
xətlərini yaratmışdır. İdarəetmə əvvəlcə mexaniki olaraq sərt proqramlar 
əsasında yerinə yetirilirdi (şəkil 3.3). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 3.3. Elektrik lampaların yığılmasında sərt proqramdaşıyıcılarla  
 
idarə olunan avtomatik sistem.   
 
İlk  vaxtlarda  mexaniki  idarəetmə  sistemlərinin  aşağı  keyfiyyətə 
malik  olması  baxımından  bu  texnologiya  geniş  tətbiq  tapa  bilmir.  İlk 
avtomatlaşdırılmış 
axın 
xəttində 
tətbiqinə 
kimi, 
Morris 
avtomobilqayırma  firmasında  (İngiltərə)  1923-cü  ildə  mühərriklərin 
silindr  başlıqlarının  emalı  üçün  tətbiq  olunmuş  transfer  xəttini 
göstərmək olar. Bu transfer xətti 60 m uzunluqda olub, 53 əməliyyatı 21 
işçinin  köməyi  ilə  yerinə  yetirirdi.  1928-ci  ildə  Milvaukedə  (ABŞ) 
avtomobil  çərçivələrinin  hazırlanması  üçün  avtomatik  axın  xətti 
yaradılır.  Bu axın  xəttinin  avtomatlaşdırılma  səviyyəsi  o  vaxt  üçün  çox 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
448 
yüksək  səviyyədə  idi,  çünki,  burada  insanlar  yalnız  nəzarət  işlərini 
yerinə  yetirirdilər.  Qurğuda  gün  ərzində  10000  çərçivə  hazırlanırdı  və 
bu ABŞ-ın çərçivələrə olan ehtiyacın ¾-ü ödəyirdi.  
 
SSRİ-də  də  eyni  inkişaf  təmayülü  hiss  olunmaqda  idi.  İlk  transfer 
xətti  1939
−
1940-cı  ildə  Stalinqrad  traktor  zavodunda  tətbiq  olunur.  Bu 
axın  xəttində  təkərlərin  diskləri  hazırlanaraq,  onun  üzərinə  rezin 
üzlüklərin  keçirilməsi  yerinə  yetirilirdi.  Sonralar  həmin  zavodda  daha 
bir neçə axın xətti yaradılır. Bu xətlərdə nəzarət sistemləri tətbiq edilir.  
 
SSRİ-də  avtomatlaşdırma  problemləri  həm  nəzəri,  həm  də  iqtisadi 
cəhətdən  araşdırılmağa  başlayır.  II  dünya  müharibəsinin  başlaması 
ucbatından SSRİ-də avtomatlaşdırmanın inkişafı və tətbiqi müharibədən 
sonrakı dövrə təsadüf edir.  
 
Bu  vaxtda  isə  II  dünya  müharibəsi  ABŞ-da  SSRİ-yə  nisbətən 
avtomatlaşdırılmış  istehsalın  inkişafı  üçün  əlverişli  şərait  yaratmışdır. 
1940-44  cü  illərdə  dövlətin  hərbi  sənayeyə  verdiyi  sifarişin  həcmi  175 
mlrd.  dolları  keçmişdir.  Bu  maliyyə,  böyük  monopolistlərə  mexaniki 
emalla  məşğul  olan  axın  xətlərinin  genişləndirilməsi  ilə  bəarbər, 
proseslərin avtomatlaşdırılmasına imkan vermişdir. Avtomatlaşdırmanın 
inkişafını stimullaşdıran əsas amillərdən biri də, qəflətən işçi qüvvəsinə 
artan tələbat idi. 
 
XX  əsrin  50-ci  illərində  maşınqayırmada  avtomatlaşdırma  öz  yeni 
mərhələsinə  qədəm  qoyur.  Bu  həm  kapitalist,  həm  də  sosialist  istehsal 
sistemlərində  nəzərə  çarpırdı.  Avtomatlaşdırmanın  inkişafının  texniki 
cəhətdən  təhlili  göstərmişdir  ki,  yenilik  bu  vaxta  kimi  məlum  olan 
praktiki təcrübə və üsullardan ibarət idi. Elmi cəhətdən bu prosesə nəzər 
saldıqda  görmək  olurdu  ki,  yeni  yaranmış  informasiya  nəzəriyyəsi  və 
kibernetika  elmi  avtomatlaşdırmanın  genişlənməsi  üçün  zəmin 
yaratmışdılar. 
 
SSRİ-də  1950-ci  ildə  dünyada  ilk  tam  avtomatlaşdırılmış  zavod 
yaradılır  (şəkil  3.4).  Onun  ardınca  avtomatlaşdırılmış  yastıq  hazırlayan 
qurğuların  istehsalı  baş  verir  (şəkil  3.5).  Bu  hər  iki  müəssisə  öz  dövrü 
üçün  avtomatlaşdırmanın  səviyyəsini  göstərmək  üçün  nümunə  kimi 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
449 
göstərilirdi.  Bununla  həm  də  mexaniki  emal  əməliyyatlarının  tam 
avtomatlaşdırılması məsələsi həll olunur.  
 
Həmin  vaxtda  ABŞ-da  avtomobil  sənayesində    avtomatlaşdırılmış 
qurğuların tətbiqi və sayı sürətlə artmağa başlayır. Bu qurğular SSRİ-də 
olduğu  kimi,  elektron  idarə,  tənzim  və  nəzarət  sistemləri  ilə  təchiz 
olunmuşdular.  Avtomatlaşdırılmış  maşınların  ümumi  prosesdə  tətbiqi 
gücləndikcə prosesin idarə olunması çətinləşirdi.  
 
1950-ci  illərin  ortalarında  avtomatlaşdırmanın  mərkəzində  elektron 
elementlərlə  təchiz  olunmuş  transfer  xətləri  dururdu.  Bundan  əlavə 
avtomatik  işləyən  qurğular,  həmçinin  sərt  və  çevik  proqramlarla  idarə 
olunan  dəzgahlar  və  elektron  şüaları  ilə  işləyən  avadanlıqların  tətbiqi 
genişlənmişdir  [3.1].  Ənənəvi  texnologiyalarda  avtomatlaşdırmanın 
tətbiqi  ilə  məhsuldarlığı  artırmaq  mümkün  olmuşdur.  Məsələn,  domna 
sobalarında  və  Siemens-Martin  prosesində  bəzi  iş  pillələrinin 
avtomatlaşdırılmasını misal göstərmək olar.  
 
Avtomatlaşdırmanın  genişlənməsi 
getdikcə  yeni-yeni  sənaye 
sahələrini  əhatə  edirdi.  Elektronika  sənayesidə  elektrik  və  elektron 
hissələr  avtomatik  hazırlanırdı.  Tikinti  sənayesində  bir  çox  qarışdırma 
prosesləri  artıq  avtomatlaşdırılmış  mexanizmlərin  köməyi  ilə  yerinə 
yetirilirdi.  Kimya  sənayesi,  ərzaq  məhsullarının  hazırlanması  və  hətta 
idarəçilik  işlərində  də  avtomatlaşdırmadan  geniş  istifadə  olunmağa 
başlayır. 
 
İstehsal  ilə  məşğul  olan  sahələrdə  avtomatlaşdırmanın  inkişaf 
səviyyəsinin  avtomobil  istehsalında  tətbiq  olunan  maşın  və  üsullarla 
xarakterizə  olunması  bir  qayda  olmuşdur.  Dəzgahlara  olan  tələbat, 
hissələrin  konstruktiv  dəyişilməsi  zamanı  çevik  uyğunlaşmanı  və 
dəzgahların  vaxt  keçdikcə  qohum  əməliyyatlara  uyğunlaşdırılmasını 
təmin  etməkdən  ibarət  idi.  Dəzgahların,  idarə  və  tənzimetmə 
sistemlərinin  inkişafına  adaptasiya  olunmasına  imkan  vermək  üçün 
hissələrin düyüm şəklində hazırlanması tətbiq olunurdu. 
 
 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
450 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 3.4. Mühərrik kolbası hazırlayan avtomatik axın xəttinin təsviri. 
(1- külçə, 2-tökmə, 3-kəsmə, 4- termiki emal, 5- oturaq hissənin emalı, 6- deşmə və 
mərkəzləmə,  7-  şlisin  frezlənməsi,  8  -  ilk  hamarlama,  9  –  yağlama  deşiyinin 
açılması, 10 – hamarlama, 11 – üst səthin yonulması, 12 – çəkinin yoxlanması, 13 – 
çilalama, 14 – yuma, 15 – avtomatik soba, 16 – son deşmə, 17 – nəzarət, 18 – yuma, 
19 – qoruyucu örtüyün çəkilməsi, 20 – yağlı kağıza bükmə, 21 – qablaşdırma)  
  

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
451 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 3.5. SSRİ-də yastıq hayırlayan avtomatik axın xətti.  
 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
452 
 
 
Transfer xətlərində müxtəlif strategiyalardan istifadə olunurdu (şəkil 
3.6).  Ölçmənin    nəticələri  çox  vaxt  alətlərin  yenidən  sazlanması  üçün 
istifadə  olunurdu.  Bununla,  alətin  yeyilməsini  proses  zamanı  nəzərə 
almaq  olurdu.  Avtomatlaşdırılmış  istehsal  xətlərinin  əsas  özəyi 
idarəetmə  sistemi  idi.  Bu  sistemlərin  işləməsinə  nəzarət  etmək  və  onun 
istismarında  yaranan  problemləri  aradan  qaldırmaq  üçün  istehsal 
maşınlarında idarəetmə sistemi ayrıca aqreqat kimi tətbiq edilirdi. 
 
  Avtomatlaşdırmanın  tətbiqi  ilə  texnologiyada  yeni  düşüncə  tərzi 
yaranır. Bununla prosesin avtomatlaşdırılması ilə ideyadan tam məhsula 
qədər olan proses zəncirində yeni imkanların açılması nəzərdə tutulurdu. 
Burada  söhbət  sadəcə  olaraq  mexaniki  proseslərin  avtomatlaş- 
dırılmasından getmirdi. Umumilikdə, elektronikanın tətbiqi ilə yaranmış 
yeni  texnika  və  texnologiyalar  insanların  istehsal  prosesində  təkrar 
olunan,  yorucu  fiziki  əməkdən  azad  edilməsinə  yönəlməklə  bərabər, 
istehsalın  məhsuldarlığının  artırılmasına  xidmət  edirdi.  Bu  prosesin 
sosial  nəticəsi  ondan  ibarət  idi  ki,  insan  əməyinə  az  ehtiyacı  olan 
maşınların  intensiv tətbiqi  müəyyən sənaye sahələrində işçilərin kütləvi 
şəkildə işdən azad olunmasına gətirib çıxarmışdır. Yüksək məhsuldarlıq 
və  işsizlik  kimi  ziddiyyətli  qarşıdurma,  avtomatlaşdırmanın  istehsala 
tətbiq olunduğu gündən bu prosesi müşaiət edir.  
 
Elmi-texniki  inqilabın  əsas  anlarından  biri  informasiyanın  maşın  və 
elektron  hesablama  texnikasının  köməyi  ilə  emal  olunması  idi. 
Hesablama  texnikasının  yaranma  tarixi    avtomatlaşdırmanın  inkişaf  ilə 
sıx bağlıdır.                
 
 
 
 
 
 
 
 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
453 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 3.6. 4 və 6 silindrli mühərrik bloklarının hazırlanması  
 
 
üçün transfer xətti. 
 
 
 
 
 
 
 
 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
454 
3.2. Hesablama texnikasının maşınqayırmada tətbiqi 
3.2.1. Hesablama texnikasının yaranması haqqında  
 
 
M
aşınlarda  rəqəmli  idarəetmə  sistemlərinin  yaranması  hesablama 
texnikasının və elektronikanın inkişafı ilə birbaşa bağlı idi.  
 
Hesablama  maşınlarının  yaranma  tarixi  orta  əsrlərə  təsadüf  edir.  İlk 
dəfə  olaraq  1623-cü  ildə  alman  riyaziyatçısı  Vilhelm  Şikard  (alm. 
Wilhelm  Schikard)  sadə  əməliyyatları  aparmaq  üçün  hesablama  maşını 
düzəldir.  Ancaq  bu  maşın  öz  tətbiqini  tapmır.  Bundan  başqa  Blez 
Paskalın (ingl. Blaise Pascal) işlərindən də məlumdur ki, o 1643-ci ildə 
ilk  mexaniki  hesablama  maşınını  düzəltmişdir  (şəkil  3.7).  Paskalın 
maşınları nisbətən uğurlu olur. O, öz maşınlarından təxminən 50-ni sata 
bilir [3.5].  
 
Bu,  hər  iki  maşın  eyni  problem  ucbatından  məişətdə  tətbiq  oluna 
bilmirlər.  Əsasən  maşın  mexaniki  işlədiyindən  böyük  rəqəmlərin 
cəmlənməsi  zamanı  çarxları  hərəkət  etdirmək  üçün  böyük  qüvvə  tələb 
olunurdu.  Məsələn,  9+1  asanlıqala  yerinə  yetirildiyi  halda,  9999+1 
əməliyyatını  yerinə  yetirmək  üçün  böyük  qüvvə  lazım  idi.  Bu  məsələ 
texniki cəhətdən kifayət qədər həll olunmamışdı. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 3.7. Paskalın düzəltdiyi “Pascaline” maşını. 
 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
455 
Hesablama  maşınlarının  inkişafında başqa alman riyaziyyatçısı Qottfrid 
Vilhem  Laybnitsin  işləri  mühüm  rol  oynamışdır.  1671-ci  ildə  Laybnits 
ağacdan  hazırlanmış  maşınını  özü  ilə  Londona  götürür  (şəkil  3.8). 
Laybnits  o  dövrdə  Londonda  təzəcə  yaradılmış  “Kral  cəmiyyəti”-nə 
(ingl. Royal Society) üzv olmaq üçün onu cəmiyyətin üzvləri qarşısında 
nümayiş  etdirir.  Onun  maşını  Sir  Samuel  Morland  tərəfindən 
düzəldilmiş  maşınla  yarışa  qoyulur.  Laybnitsin  maşını  uduzsa  da,  onun 
konsepti yüksək qiymətləndirilir və o cəmiyyətə üzv götürülür [3.4]. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 3.8. Laybnitsin hesablama maşını. 
 
Laybnitsin  əlyazmalarından  məlum  olur  ki,  o  maşının  hissələrinin 
hazırlanması  zamanı  böyük  problemlərlə  üzləşir.  Maşının  hissələrini 
dəqiq  hazırlamaq  mümkün  olmadığından,  ona  ixtira  etdiyi  maşının 
üstünlüyünü  nümyiş  etdirmək  qismət  olmur.  Laybnitsin  ideyasının 
düzgünlüyünü  yalnız  1894-cü  ildə  dəqiq  emal  üsullarının  tətbiqi  ilə 
maşının hazırlanmasından sonra sübut etmək mümkün olmuşdur [3.5].   

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
456 
 
Müasir  hesablama  texnikasının  atası,  XIX  əsrdə  hesablama 
avtomatlarının  düzəldilməsi  ilə  məşğul  olan  ingilis  riyaziyatçıları  Çarlz 
Bebbij  və  Herman  Hollerit  sayılırlar.  Bebbij  maşının  effektivliyini 
artırmaq  üçün  onu  iki  hissəyə  bölür:  yaddaş  və  əməliyyat  texnikası. 
1833-cü ildə Bebbij bizə bu gün məlum olan hesablama maşını ilə oxşar 
olan  maşının  düzəldilməsinə  başlayır.  Bu  maşın  dörd  əməliyyat  üçün 
nəzərdə  tutulub,  50000  rəqəmin  yaddaşına  imkan  verməli  idi.  Bebbij 
rəqəmlərin  maşına  verilməsi  üçün  deşikli  kartlardan  istifadə  etməyi 
nəzərdə tutmuşdu. O, əməliyyatların yerinə yetirilməsi üçün proqramları 
baraban  üzərində  yerləşdirmək  istəyirdi.  Bu  maşın  proqramla  idarə 
olunan  ilk  maşın  idi.  Burada  proqram  sərt  olmayıb  hər  bir  istifadəçi 
tərəfindən dəyişdirilə bilərdi. Prosesin idarəsi üçün Bebbij ikinci bir kart 
daxil  etmək  istəyirdi.  Bu  kart  ilə  əməliyyatların  təkrarı  və  prosesin 
gedişində müəyyən kartları adlamaq mümkün idi. Təsvir olunmuş maşın 
ilk  proqramla  idarəolunabilən  maşın  idi  [3.6].  Ancaq  Babbijin  bu 
maşınını  emal  texnologiyasının  problemləri  səbəbindən  düzəltmək 
demək olar ki, mümkün deyildi.  
 
Alman-amerikan  mühəndisi 
Hollerit 
də 
deşikli 
kartla 
işləyən 
seçmə 
və 
sayma 
maşınını  düzəldir  (şəkil  3.9). 
O,  ilk  dəfə  olaraq  deşikli 
kartlardan  verilənlər  yaddaşı 
kimi  istifadə  edir.  Onun  bu 
maşını 1890-cı ildə Amerikada 
keçirilən 
əhalinin  siyahıya 
alınması  prosesində  işləmə 
qabiliyyətini sübut edir. Holle- 
ritin 
maşınından 
kartların 
qiymətləndirilməsində  istifadə 
olunur [3.5].           
 
 
Şəkil 3.9. Holleritin sayğac maşını.  

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
457 
 
Elektron  hesablama  maşınlarının  sonrakı  inkişafında  XIX  əsrin 
ortalarında  Bul  (ingl.  George  Bool)  tərəfindən  yaradılmış  riyaziyyatın  
yeni  bölməsi  böyük  rol  oynamışdır.  Burada  işlənmiş  yeni  hesablama 
qaydası formal  məntiqi fikri  ifadə  etməyə imkan  verirdi. Sonralar onun 
nəzəriyyəsi Bul cəbri kimi məşhurlaşır.  
 
Təxmiən  bir  əsr  sonra  alman  mühəndisi  Tsuze  (alm.  Zuse)  və 
amerikalı  Ayken  (ingl.  Aiken)  tərəfindən  hesablama  texnikasının 
yaradılması  istiqamətində  növbəti  addım  edilir.  Tsuzenin  düzəltdiyi 
hesablama maşını rəqəmlərin dual təsvirinə əsaslanaraq uğurla işləyir.     
 
Tsuze  Berlində  təyyarə  zavodunda  mühəndis  kimi  fəaliyyət 
göstərirdi.  O,  təyyarələrin  statik  hesabatları  və  riyazi  məsələlərin  həlli 
zamanı  bu  işlərin  avtomatlaşdırılması  üzərində  düşünməyə  başlayır. 
Tsuzenin  ideyası:  dişli  çarx  və  ştanqalardan  imtina  etmək  və  dual  say 
sistemindən  istifadə  etməklə  yeni  bir  məntiqə  əsaslanan  hesablama 
maşını  düzəltməkdən  ibarət  idi.  Artıq  1938-ci  ildə,  o,  özünün  ilk  sınaq 
maşınını-Z1-i  nümayiş  etdirir.  Bu  maşın  öz  məntiqinə  və  yaddaş 
prinsipinə  görə mexaniki  maşınlara oxşayırdı. Maşında verilənləri  daxil 
etmək,  yaddaş,  idarə  və  xaric  etmək  üçün  ayrıca  proqramlar  nəzərdə 
tutulmuşdur.  Tsuzenin  maşını  hesablama  əməliyyatlarını  sırf  düal 
məntiq  əsasında  yerinə  yetirirdi.  Burada  “inkar  etmək”,  “və”,  “yaxud” 
kimi  əməliyyatların  da  aparılması  mümkün  idi.  Sonra  Tsuze  öz 
hesablama maşınında telefon relelərindən istfadə edərək Z2-ni düzəldir. 
 
Tsuze  apardığı  təkmilləşdirmələrdən  sonra    1941-ci  ildə  yeni 
keyfiyyətdə  işləyən  Z3  maşınını  nümayiş  etdirir  (şəkil  3.10).  Bu  qurğu 
artıq 
proqramlaşdırılabilən 
hesablama 
maşınının 
bütün 
vacib 
elementlərinə malik idi. Bununla Tsuze dünyada ilk dəfə olaraq, bu gün 
bizə  məlum  olan  EHM  ilə  eyni  konseptə  malik  olan,  tam  elektrik 
cərəyanı  ilə  işləyən  elementlərlə  təchiz  olunmuş  maşını  düzəltmiş  olur. 
Bu  maşın  2600  reledən  ibarət  idi.  Yaddaş  hər  biri  22  bitə  malik  64 
ədəddən  ibarət  idi.  Verilənlər  klaviatura  vasitəsilə  daxil  edilirdi.  Maşın 
taktla  işləyirdi.  Bu  takt  saniyədə  təxminən  5  dəfə  fırlanan  baraban 
tərəfindən  yerinə  yetirilirdi.  Maşını  dörd  hesablama  əməliyyatı  üçün 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
458 
tətbiq  etmək  mümkün  idi  [3.7].  Tsuze  maşınlarının  planlı  inkişafı 
sayəsində  1945-ci  ildə  dördüncü  nəsil  elektron  hesablama  maşını  -Z4 
yaradılır və bu maşın 1960-cı ilə qədər tətbiq olunur.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 3.10. Konrad Tsuze və onun Z3 maşını. 
 
 
1945-ci  ildə  ABŞ-da  mühəndislər  Maukli  (ingl.  John  Mauchly)  və 
Ekert  (ingl.  John  Presper  Eckert)  tərəfindən  ilk  elektron  hesablama 
maşını  düzəldilir  (şəkil  3.11).  Bu  maşın  mütəxəssislər  arasında  ENIAC 
(Electronic  Numerical  İntegrator  and  Computer)  adı  ilə  məşhurlaşır. 
Mütəxəssislər  1943-cü  ildə  Pensilvaniya  Universitetində  bu  maşının 
yaradılmasına başlayırlar. 18000 elektron  lampasından və 500000 əl ilə 
lehimlənmiş  birləşmədən  yığılmış  bu  maşının  çəkisi  30  t  idi  və  onun 
yerləşdirilməsi  üçün  150  m
2
  sahə  tələb  olunurdu.  ENİAC  maşınının 
düymə  və  ştekerlərlə  işləməsi  proqramlaşdırmanı  çətinləşdirirdi. 
Bundan  əlavə,  maşının  etibarlığı  aşağı  olduğundan,  onun  işləmə  vaxtı 
yalnız bir neçə dəqiqədən ibarət idi. Əməliyyatın aparılması zamanı baş 
verə  biləcək  xətaları  azaltmaq  üçün  əvvəlcədən  bir  çox  lampanın 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
459 
dəyişdirilməsi lazım idi. Ona görə də, bu maşının praktiki tətbiqi bir çox 
çətinliklərlə bağlı idi [3.8]. 
Proqramlaşdırıla  bilən  hesablama  maşınlarının  inkişafında  Noyman 
(ingl. John von Neumann) tərəfindən işlənmiş iki yeni konseptlə müasir 
hesablama  texnikasının  əsası  qoyulur.  O,  paralel  işləyən  ENİAC 
maşınından fərqli olaraq yalnız bir mərkəzi riyazi əməliyyat sistemindən 
istifadə edir və əməliyyatları ardıcıl olaraq yerinə yetirir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 3.11. ENİAC hesablama maşını.
 
 
 
1948-ci  ildə  tranzistorların  ixtirası  ilə  hesablama  maşınlarının 
təkmilləşdirilməsi  və  praktikada  geniş  tətbiqi  üçün  növbəti  imkan 
yaranır. Tranzistorların  kiçik  ölçüyə  və  yüksək  etibarlığa  malik  olması, 
ucuz  başa  gəlməsi  və  az  enerji  işlətməsi  kimi  üstün  cəhətləri,  tezliklə 
elektron lampalarını sıxışdırır (şəkil 3.12).  
 
Bundan sonra yarımkeçiricilər texnikasının kiçik intervallarla inkişafı 
ilə  hesablama texnikasının  da  gücü  artmağa  başlayır. 1959-cu ildə ilk  

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
460 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
a) relelər   
       b) elektron lampaları 
 
c) tranzistorlar 
 
 
Şəkil 3.12. Reledən mikroelektronik elementə doğru. 
 
dəfə  olaraq  inteqrasiya  olunmuş  çevirici  sxemlər  (Integrated  Gircuits, 
IC),  1965-ci  ildə  yüksək  səviyyəli  çevirici  sxemlər  (Large  Scaled 
Integrated  Circuits,  LSI)  və  1975-ci  ildə  isə  ilk  mikroprosessorlar 
yaradılır  (cədvəl  3.1).  Çevirici  sxemlər  adətən  lövhələr  üzərində 
tranzistorları  lehimləyərək  düzəldilirdi.  Yüksək  səviyyəli  sxemlərdə  isə 
diod,  kondensator,  müqavimət  və  birləşmələr  ekstrem  kiçik  formada 
silisiumkarbid  lövhənin  üzərində  birbaşa  yaradılır.  Bu  yeni  texnologiya 
mikroelektronikanın  gələcək  inkişafını  müəyyən  edərək,  getdikcə 
hesablama texnikasında miniatürləşdırməyə imkan yaratmışdır. 
 
Cədvəl 3.1. Elektron elementlərin inkişaf mərhələləri. 
Yaranma 
tarixi 
Element 
Funksiya  elementlərinin 
sayı 
1837 
1906 
1947 
1960 
1970 
1975 
1980 
bu gün 
Elektromexanik rele 
Elektron lampa 
Tranzistor 
Inteqrasiya olunmuş idarə sxemləri 
(Mikroelektronikanın başlanğıcı) 
 
1 
1 
1 
10-a qədər 
təxm. 1000-ə qədər 
təxm. 10000-ə qədər 
təxm. 100000-ə qədər 
100000000-dan artıq