Xx əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər

3.2.3. Rəqəmli idarəetmə sistemlərinin tərkibi və  
 
 
proqramlaşdırılması 
 
 
Rəqəmli  idarəetmə  sistemlərinin  əsas  məqsədi  maşınlarda  işçi 
hissələrin  mövqeləşdirilməsinin  idarə  olunmasından  və  nəzarət 
edilməsindən ibarətdir. Mövqeləşdirmənin növündən asılı olaraq mövqe, 
xətti və kontur üzrə idarəetmə fərqləndirilir (şəkil 3.19). 
 
Mövqe  idarəetmə  ən  sadə  variant  olub,  maşının  işçi  hissələrini 
verilmiş  nöqtədə  bir-birinə  nisbətən  mövqeləşdirmək  və  bu  vəziyyətdə 
hər  hansı  bir  əməliyyatı  yerinə  yetirməyə  xidmət  edir.  Bir  nöqtədən 
başqa  nöqtəyə  hərəkət  boş  gedişdə  yerinə  yetirilir.  Buna  misal  olaraq, 
burğulama və qaynaq proseslərini göstərmək olar. 
 
Xətti  idarəetmə  emal  şəraitində  baş  verdiyindən  sistemə  böyük 
ağırlıq  düşür.  Dəzgahın  hərəkət  oxuna  paralel  hərəkət  zamanı  alət 
kəsmədə iştirak edir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 3.19. Idarəetmə sistemlərinin növləri. 
 
 
Bu iki idarəetmə sisteminin üstün cəhəti onların sadə quruluşa malik 
olması  və  ucuz  başa  gəlməsindən  ibarətdir.  Sadə  əməliyyatlarda  tətbiq 
olunduğundan bahalı hesablama texnikasına ehtiyac qalmır.    

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
474 
 
Üçüncü  qrupa  daxil  olan  rəqəmli  idarəetmə  sistemləri  maşının  işçi 
hissəsini  eyni  zamanda  üç  koordinat  oxu  boyu  verilmiş  kontur  üzrə 
hərəkət etdirməyə imkan veirir. Bu sistemlər nisbətən mürəkkəb hərəkət 
yerinə yetirdiyindən, onların hazırlanmasında maşının hərəkətini ani bir 
zamanda  hesablayıb,  rəqəmli  şəkildən  real  hərəkətə  çevirmək  üçün 
güclü  hesablama  texnikasına  ehtiyac  yaranır.  Kontur  boyu  hərəkət 
proqramlaşdırılan zaman  hərəkət kiçik  yol parçaları şəklində hesablanır 
və idarə proqramı bu parçaların başlanğıc və son nöqtələrini birləşdirən 
xətlər  şəklində  verilir.  Proses  zamanı  dəzgahın  idarə  sistemi  bu 
proqrama  əsasən  verilmiş  kiçik  yol  parçalarını  (millimetr  həddində) 
interpolyasiya  edərək  əyrixətli  hərəkəti  həyata  keçirir.  Bu  növ 
proqramların  hazırlanması  böyük  zəhmət  tələb  etdiyindən  60-cı  illərdə 
ilk  növbədə  mövqe  və  xətti  idarəetmə  sistemləri  geniş  tətbiq  olunur. 
Ancaq sənayeçilər qarşısında duran mürəkkəb texnoloji proseslər kontur 
üzrə 
idarəetmə 
sistemlərinin 
proqramlaşdırılmasının 
inkişaf 
etdirilməsini də tələb edirdi.  
 
60-cı  illərdə  bir  neçə  proqramlaşdırma  üsulları  işlənib  tətbiq  olunur. 
Bir  çox  istehsalçılar  perfolentlərdən  istifadə  edirdilər.  Bunun  səbəbi 
ondan  ibarət  idi  ki,  perfolentlər  maqnit    lentlərinə  nisbətən  toz,  rütubət 
və  elektromaqnit  sahələrindən yaranan təsirlərə davamlı idilər. Bundan 
əlavə  proqramlaşdırmada  edilən  səhvləri  asanlıqla  aradan  qaldırmaq 
olurdu.  Kağız  və  plastikdən  hazırlanan  perfolentlərdəki      deşiklərin 
açılması  ilk  vaxtlarda  əl  ilə  aparılırdı.  Sonralar  perfolentləri  yazan 
maşınlar  düzəldilir  (şəkil  3.20).  Perfolentlərin  tətbiqinin  əvvəlində 
universallaşdırılmış  kodlaşdırma  məlum  deyildi.  Amerikada  8  yollu 
perfolentlərdən  istifadə olunduğu halda, Avropada 5 yollu lentlər tətbiq 
olunurdu.  
 
Sonralar  yarımkeçirici,  tranzistor  və  elektron  hissələr  əsasında 
düzəldilmiş  idarəetmə  sistemlərinin  yaranması  ilə  informasiyaların 
yaddaşa verilməsi və emalı asanlaşır.       
 
1966-cı  ildə  Londonda  keçirilən  NC  dəzgahları  sərgisində  artıq  yeni 
informasiya  daşıyıcılarının  inkişafı  görünürdü.  Elektronikada  yarım- 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
475 
keçirici inteqral sxemlər öz kiçik qabaritləri ilə  idarəetmə sistemlərində 
tətbiq  olunaraq  yeni  sistemlərin  yaranması  üçün  şərait  yaratmışdır.  Bu 
yeni  elektron  sistemi  yüksək  dayanıqlığa  malik  olduğundan  prosesləri 
problemsiz aparmaq olurdu.    
 
Getdikcə güclü elektron hissələrin idarəetmədə tətbiqi nəticəsində, bu 
sistemlərin  məhsuldarlığını  artırmaqla  bərabər,  hesablama  texnikasının 
istehsal  prosesləri,  layihələndirmə,  nəzarətetmə  və  idarəetmədə  tətbiqi 
mümkün  olmuşdur.  Beləliklə,  60-cı  illərin  ortalarında  Adaptiv  Control 
(AC-  adaptiv  idarəetmə),  Direct  Numerical  Control  (DNC  –  birbaşa 
rəqəmli  idarəetmə)  və  Computerized  Numerical  Control  (CNC  – 
kompyüterlə  rəqəmli  idarəetmə)  sistemləri  yaradılıb  istehsalda  tətbiq 
olunurlar.   
 
1970-ci  ildə  ilk  AC 
sistemləri  tətbiq  olunur. 
Prosesə 
təsir 
edən 
çoxsaylı 
parametrləri 
ölçmək  üçün  dəzgahda 
əlavə 
ölçü 
cihazları 
quraşdırılmalı  idi.  Bun- 
lar  əlavə  xərclə  bərabər, 
proses  zamanı  texniki 
problemlər 
yaratdı- 
ğından  AC  sistemləri 
praktikada geniş tətbiq tapa bilmir.   
 
Elektronikanın  inkişafı  nəticəsində  hesablama  texnikasının  gücünün 
artması bu texnikanın, həm də proqramlaşdırmada tətbiq olunması üçün 
zəmin  yaratmışdır.  Bununla  əməktutumlu  perfolentlərin  hazırlanmasını 
aradan  götürmək  üçün  dəzgahların  birbaşa  kompyüterdən  idarə 
olunmasına  cəhd  edilir.  1971-ci  ildə  Milan  sərgisində  Jerard  Dülen 
(ingl.  Gerard  Duelen)  tərəfindən  nümayiş  etdirilən  CNC  torna  dəzgahı 
ilk  mini  kompyüterdən  idarə  olunan  dəzgah  hesab  olunur. 
Minikompyüterlərin üstünlüyü ondan ibarət idi ki, burada idarə sistemi 
 
Şəkil 3.20. Perfolentləri hazırlayan maşın. 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
476 
çevik  olaraq  istənilən  dəzgah  üçün  proqramlaşdırma  yolu  ilə 
uyğunlaşdırıla  bilirdi.  Bundan  əlavə,  bu  sistemlərlə  təchiz  olunmuş 
dəzgahlarda  işçi  proqramları  düzəliş  etmək  imkanı  ilə  insan-maşın 
dialoquna  şərait  yaranmışdı.  Bu  sistemlərin  çatışmayan  əsas  cəhəti 
onların baha olması idi. 
 
1975-ci  ildə  mikroprosessorların  tətbiqi  ilə  dəzgahların  idarə 
olunmasında  yeni  bir  texniki  mərhələnin  başlanğıcı  qoyulur.  Cəmi  bir 
neçə  millimeter  ölçüyə  malik  kiçik  mikroprosessorlar  minlərlə  kiçik 
tranzistorları özündə cəmləyərək böyük gücə malik idilər (şəkil 3.21).  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3.21. Mikroprosessor, Intel firması. 
 
    Intel  firmasının  1971-ci  ildə  yaratdığı  və  bazara  çıxartdığı  ilk 
mikroprosessor  2300  tranzistordan  ibarət  olub  saniyədə  60000 
əməliyyat yerinə yetirə bilirdi. İntel firmasının apardığı sonrakı tədqiqat 
işlərinin  nəticəsində  mikroprosessorlar  daha  da  inkişaf  etdirilərək,  8 
BİT,  16  BİT,  32  BİT  mikroprosessorları  yaradılmışdır.  Bu  yeni 
arxitekturaya  malik  prosessorlar    əvvəlki  nəsilə  aid  olanlardan  öz  gücü 
ilə  fərqlənirdilər.  Prosessorların  qiymətinin  getdikcə  aşağı  düşməsi 
maşınlarda  bir  neçə  prosessorun  quraşdırılmasına  imkan  yaratmışdır. 
Nəticədə  güclü  idarəetmə  sisteminə  malik  CNC  dəzgahlarda  nəinki 
rəqəmli proqramlara düzəliş etmək, həm də emal prosesi zamanı paralel 
olaraq  yeni  proqramların  işlənməsi  mümkün  olmuşdur.  Dəzgahların 
dəqiqliiyi  və  sürətinin  artması  sayəsində  CNC  dəzgahlarında 
məhsuldarlıq artmışdır.   
 
Mikroprosessorlarla işləyən  idarəemə sistemi bu gün CNC dəzgahla-  

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
477 
rının sənayedə uğurla tətbiq olunması üçün zəmin yaratmışdır. 
 
Kompyüter  texnikasının  tətbiqi  ilə  əlaqədar  olaraq  idarəetmə 
sistemlərinin  proqramlaşdırılmasında  daimi  inkişaf  mövcud  idi. 
Mürəkkəb  həndəsəyə  malik  olan  səthlərin  emalından  məlum  olan 
praktiki 
təcrübələr 
göstərmişdir 
ki, 
belə 
hissələrin 
emalının 
proqramlaşdırılması həddindən çox əmək və vaxt tələb edirdi. Ona görə 
də,  mütəxəssislər  bu  istiqamətdə  əsas  rasionallaşdırma  potensialını, 
əsasən  yeni  və  məhsuldar  proqramlaşdırma  üsullarının  yaradılmasında 
görürdülər.  Çətin  emal  olunan  deşiklərin  açılmasında  və  mürəkkəb 
frezləmə 
işlərinin 
aparılmasında, 
bir 
çox 
torna 
işlərinin 
proqramlaşdırılmasında  böyük  hesablama  maşınları  tətbiq  olunurdu. 
İnsanlar üçün sadə başa düşülən dildə, qısa şəkildə tərtib olunmuş emal 
proqramlarına ehtiyac getdikcə artırdı.        
 
Proqramların tərtib edilməsi problemyönlü dillərin köməyi ilə yerinə 
yetirilirdi.  Belə  hazırlanmış  informasiya  NC  postprosessorlarda  
dəzgahın idarəetmə sisteminə uyğun şəkildə dəyişdirilirdi. Bu məqsədlə 
tətbiq  olunan,  ABŞ-da  1950-ci  ildə  işlənmiş  APT  proqramlaşdırma  dili 
mürəkkəb,  üçölçülü  frezləmə  əməliyyatının  layihələndirilməsi  üçün 
nəzərdə  tutulmuşdu.  Fortran  proqramlaşdırma  dilinə  əsaslanan  bu  dilin 
köməyi  ilə  istənilən  dəzgah  üçün  idarəetmə  proqramının  işlənməsi 
mümkün idi. Çatışmayan cəhəti ondan ibarət idi ki, o alətin kinematikası 
və  kəsmə  parametrləri  kimi  texnoloji  informasiyanı  özündə  əks 
etdirmirdi. Bu parametrləri əl ilə daxil etmək lazım idi. 
 
Bu  problemi  aradan  qaldırmaq  üçün  Pittler  firması  1963-cü  ildə 
AUTOPİT  -  dəzgaha  uyğunlaşdırılmış  proqram  dilini  işləyir. 
Perfolentlərin maşınların köməyi ilə avtomatik hazırlanması və texnoloji 
problemlərin  hesablama  texnikasının  köməyi  ilə  həll  olunması  Autopit 
dilinin  tətbiqi  ilə  nisbətən  aradan  götürülür.  Sistemdə  NC  dəzgahı 
texnoloji  prosesin  layihələndirilməsi  və  aparılmasında  işlədilən 
informasiya axınının tərkib hissəsi kimi göstərilirdi.  
 
Proqramlaşdırma  sistemlərinin  getdikcə  inkişafı  texnoloji  prosesləri 
optimallaşdırmaq imkanı verdiyindən iki istiqamətdə – həndəsiyönümlü  

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
478 
və texnolojiyönümlü sistemlər yaranmışdır.        
 
1965-ci ildə aparılmış araşdırma nəticəsində məlum olur ki, o dövrdə 
bütün  əməliyyatları  əhatə  edə  biləcək  ümumi  proqramlaşdırma  dili 
yoxdur.  Bu  məsələ  ilə    alman  alimləri  məşğul  olurlar  və  hər  bir 
əməliyyat  üçün  ayrıca  proqramlaşdırma  dili  yaradırlar.  Bu  dil  EXAPT 
(Extendet Subset of APT) adlanaraq aşağıdakı tərkibdə nümayiş etdirilir 
[3.7]: 
-
 
EXAPT  1
−
  burğulama  və  sadə  frezləmə  əməliyyatları  üçün 
(1966-cı il), 
-
 
EXAPT 2
−
  xətti və kontur üzrə torna əməliyyatı üçün (1967-ci 
il), 
-
 
EXAPT  3
−
  dəzgahın  hər  hansı  bir  oxuna  perpendikulyar 
müstəvidə  xətti  və  kontur  üzrə  burğulama  və  frezləmə 
əməliyyatı üçün. 
Belə  sinifləşdirmə,  proqramlaşdırma  dilinin  verilmiş  əməliyyatın 
qoyduğu  texnoloji  tapşırığa  uyğunlaşdırılmasını  asanlaşdırmışdır. 
Proqramlaşdırmada  işlədilən  sözlər  və  göstərişlərin  tətbiqi  bütün 
dillərdə eyni idi.   
Perfokartlarda  yaddaşa  verilmiş  informasiyalar  hissə  proqramları 
adlanırdı.  Kompyüterin  işi,  sadə  şəkildə  hazırlanmış  hissə  proqramları 
əsasında  NC  dəzgahının  idarə  olunması  üçün  tam  perfolenti 
hazırlamaqdan  ibarətdir.  Bu  işi  kompyüterdə  görmək  üçün,  idarə 
proqramının emal edilməsi və uyğunlaşdırılması üçün iki proqram lazım 
idi.  Nəticədə,  dəzgahın  idarə  perfolenti,  istehsalın  hazırlığı  və  təşkili 
üçün sənədlər hazırlanırdı (şəkil 3.22). 
60-cı  illərdə  EXAPT  proqramlaşdırma  dilinin  inkişafı  və  geniş 
yayılması  məqsədi  ilə  Almaniyada  EXAPT  cəmiyyəti  yaranır.  Bu 
cəmiyyət,  9  ölkədən  90-a  yaxın  mütəxəssisin  iştirak  etdiyi  bir  mərkəzi 
təşkilata  çevrilərək  geniş  tədqiqat  işləri  görür.  NC  texnologiyasının 
ümumi  şəkildə  yayılmasında  bu  cəmiyyətin  gördüyü  işlər  əhəmiyyətli 
rol oynamışdır.     

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
479 
 
Mikroprosessorların  getdikcə  inkişaf  etməsi  idarəetmə  sistemlərinin 
də  təkmilləşdirilməsi  və  proqramlaşdırmanın  asanlaşması  üçün  şərait 
yaratmışdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 3.22. EXAPT sisteminin quruluşu. 
 
70-ci  illərin  sonunda  birbaşa  sexlərdə  proqramlaşdırma  ideyası 
güclənərək  sonrakı  inkişafın  istiqamətini  müəyyənləşdirir.  Bununla 
bərabər  hazırlanmış  NC  proqramlarının  birbaşa  dəzgaha  verilməsi 
məsələsi də gündəmə gəlir. Bu dəzgahlarda eyni idarəetmə strukturunun 
yaranması  məsələsini  qoyur  ki,  bütün  dəzgahlar  eyni  prinsiplə 
proqramlaşdırıla bilsin.  
 
80-cı  illərdə  də rəqəmli  idarəetmədə əsas inkişaf dəzgah və  operator 
arasında  interaktiv  dialoqa  əsaslanan  proqramlaşdırma  sistemlərinin 
yaranması  ilə  səciyyələnir.  Dəzgahlarda  elektron  ekranlarının  tətbiqi 
prosesin  qrafiki  olaraq  simulyasiya  edilməsini  və  beləliklə,  dəzgahı 
tətbiq etmədən prosesin gedişini real zamanda görmək olurdu.  

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
480 
 
Hal-hazırda  mövcud  olan  texnoloji  prosessorlar  alətin  emal  zamanı 
trayektoriyasını hesablamaqla bərabər, həm də iqtisadi cəhətdən əlverişli 
emal  parametrlərinin  seçilməsinə  şərait  yaradır  (şəkil  3.23).  İdarəetmə 
sisteminin texniki və proqram təminatının modular şəkildə hazırlanması 
nəticəsində  istehsalatda  məhsuldar  və  etibarlı  işləyən  idarəetmə 
sistemlərinin yaranması mümkün olmuşdur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 3.23. CNC frez dəzgahı, Hermle firması (AFR)
 
 
Həndəsi  və  texnoloji  verilənlərin  ayrıca  daxil  edilməsi  nəticəsində 
hissənin  CAD  proqramı  tərəfindən  tərtib  edilmiş  modeli  birbaşa  NC 
proqramlarının  hazırlanmasında  istifadə  edilir.  Bu  şəffaf  kompyüter 
sistemi  inteqrasiya  olunmuş  texnoloji  prosesin  (CİM-  Computer 
İntegrated Manufacturing) yaradılması və istehsalda tətbiqi üçün zəmin 
yaratmışdır.   

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
481 
3.3. Çevik istehsal sistemlərinin yaranması 
 
İ
darəetmə  sistemlərinin  inkişaf  etməsi  dəzgah  funksiyalarının 
modifikasiya  olunması  və  genişləndirilməsinə  gətirib  çıxarmışdır.  NC 
idarəetmə  sistemlərinin  yaranması  ərəfəsində  onların  dəzgahqayırmada 
rolu aşağı idi. NC sistemlər ilk vaxtlarda adi dəzgahlara quraşdırılırdılar. 
Buraya  oxboyu  hərəkət  etdirilən  və  mürəkkəb  frezləmə  əməliyyatının 
tətbiqi  üçün  nəzərdə  tutulan  iri  və  bahalı  dəzgahlar  daxil  idilər.  NC 
sistemlərinin  inkişafı  ilə  dəzgahların  yeni  tətbiq  sahələri  meydana 
gəlmişdir.  
 
Texnoloji  proseslərin  avtomatlaşdırılması  zamanı  iri  seriyalı  və 
kütləvi  istehsalda  NC  sistemi  ilə  təchiz  olumuş  dəzgahların  tətbiqi 
nəzərə  çarpırdırsa,  sonralar  bu,  fərdi  və  kiçik  seriyalı  istehsalda  tətbiq 
olunmağa başlayır.  
 
60-cı illərin əvvəllərində məhsuldar işləyən dəzgahlardan əldə edilən 
təcrübələr  göstərmişdir  ki,  rəqəmli  idarə  olunan  dəzgahların  kiçik 
seriyalı istehsalda tətbiqində də aşağı  maya dəyəri əldə  etmək  olar. Bu, 
əsasən köməkçi vaxtın, tərtibat və alət xərclərinin azaldılması hesabına 
yerinə yetirilirdi.    
 
Rəqəmli  sistemlərin  inkişafı  və  onun  geniş  tətbiqi  dəzgah 
konstruksiyalarında  da  dəyişiklərin  edilməsini  tələb  edirdi.  İdarəetmə 
sistemlərinin  quraşdırılması  dəzgahlarda xüsusi uyğunlaşdırma işlərinin 
aparılmasından sonra  mümkün  olmuşdur. 1963-cü ildə Milan şəhərində 
keçirilən  sərgidə  xüsusi  idarə  sisteminə  malik  rəqəmli  dəzgahlar  geniş 
yer  almışdır.  Dəzgahlarda  mövqeləşdirmə  dəqiqliyini  artırmaq  üçün 
konstruktorlar  ötürmə  sistemindəki  hissələrin  oturtma  dəqiqliyini 
artırmalı və onların yeyilməsini azaltmalı idilər.    
 
Əsasən dəyişən sürətlərlə hərəkət zamanı bir-birinə nisbətən hərəkətli 
hissələr  arasında  müxtəlif  sürtünmə  halları  baş  verir.  Sürtünmənin 
rəqəmli  idarə  olunan  dəzgahların  dəqiqliynə  təsirini  azaltmaq  ötürmə 
sistemlərində  xüsusi  yastıqların  tətbiqindən  sonra  mümkün  olmuşdur 
(şəkil 3.24). 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
482 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 3.24. Diyircəklərdə oturan sürüşmə yastığı.
 
 
Dəzgahlarda  tətbiq  olunan  güclü  ötürmə  sistemləri  dəzgahın  bütün 
komponentlərinin 
statik, 
dinamik 
və 
termiki 
xassələrinin 
yaxşılaşdırılmasını  tələb  edirdi.  Bundan  əlavə,  yonqar  nəql  edən 
mexanizmin  yaxşılaşdırılması,  müxtəlif  soyuducu-yağlayıcı  mayelərin 
tətbiqi  və  ölçü-nəzarət  sistemlərinin  tam  izolə  olunması  vacib 
məsələlərdən idilər.  
 
İdarə sistemlərinin inkişafı dəzgahların texniki imkanlarını artırmaqla 
bərabər,    yeni  texnoloji  imkanlara  malik  dəzgah  funksiyaları  da 
yaratmışdır. Beləliklə, 50-ci illərin sonunda emal mərkəzləri yaradılır və 
1960-cı  ildə  ilk  dəfə  olaraq  Çikaqo  dünya  sərgisində  nümayiş  etdirilir. 
Bu  yeni  dəzgah  konstruksiyasında  inteqrasiya  olunmuş  alət  seçimi 
sistemi, alət  maqazinindən avtomatik alət və pəstah dəyişdirilməsi  kimi 
yeni  funksiyalar  mövcud  idi.  Yeni  tipli  dəzgahda  torna,  frez  və 
burğulama əməliyyatları avtomatik olaraq aparılırdı [3.14].   
 
Sərgidə  mütəxəssislərin  böyük  marağına  səbəb  olan  emal  mərkəzi, 
idarəetmə  sistemləri  və  dəzgahların  hazırlanması  ilə  məşğul  olan 
firmaları  öz  tətbiq  sahələrinin  genişləndirməsinə  həvəsləndirmişdir. 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
483 
Sonralar  hər  hansı  kiçik  bir  əlavə  funksiyaya  malik  olan  NC  dəzgahı 
emal mərkəzi adlandırılmağa başlayır. 
 
1967-ci  ildə  Hannoverdə  keçirilən  sərgidə  nümayiş  etdirilən  emal 
mərkəzlərindən,  artıq  Avropa  istehsalçılarının  hazırladıqları  NC 
dəzgahlarının  ABŞ-da  istehsal  olunanlarla  eyni  səviyyədə,  bəzi 
sahələrdə  isə  hətta  müəyyən  texnoloji  üstünlüyə  malik  olmaları  aydın 
görünürdü  [3.15].  Buna  misal  olaraq,  alət  dəyişdirilməsinin  mexaniki 
aparılmasını göstərmək olar (şəkil 3.25).       
 
 
 
 
 
     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 3.25. CNC-emal mərkəzi.
 
 
  
 
Bir çox dəzgahlar pəstahların mexaniki dəyişdirilməsinə imkan verən 
tərtibatlara  malik  idilər.  Dəzgahdan  kənarda,  diyircəkli  stolun  üzərində 
yerləşdirilmiş  müxtəlif hissələrin  hər biri ayrılıqda kodlara malik idilər. 
Pəstah  dəzgaha  verildikdən  sonra  idarəetmə  sistemi  koda  uyğun  olaraq 
rəqəmli proqramlardan istifadə edirdi.   
 
Rəqəmli  idarəetmə  sistemindən  geniş  istifadə  olunması  robotların 
inkişaf  etdirilib,  sənayedə  tətbiqinə  imkan  yaratmışdır.  Əvvəllər  yalnız 
mövqe idarəetməyə  malik olan robotlar əl ilə yerinə  yetirilən birdəfəlik 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
484 
hərəkətləri təkrar-təkrar yerinə yetirirdi. Rəqəmlə idarə olunan köməkçi 
avtomatların tətbiqi çevik istehsal sistemlərinin yaranmasında ilk addım 
idi.  
 
Verilmiş  sayda  hissələrin,  əl  əməyinin  müdaxiləsi  olmadan  tam 
avtomatik  emal  olunması  üçün  emal  mərkəzlərinin  texniki  imkanları 
hələ  kifayət  etmirdi.    Bu  məsələnin  həlli  istiqamətində  ilk  addım  60-cı 
illərin  ortalarında  atılaraq,  transfer  xətlərində  bir-birinin  ardınca 
qoşulmuş dəzgahlar tətbiq olunur. Bu, ilk  dəfə olaraq ABŞ-da fəaliyyət 
göstərən  İnternational  Harvester  şirkətində  tətbiq  olunur.  Pəstahların 
ayrı-ayrı  yerlərdə  emalı  bir  mərkəzi  kompyüter  tərəfindən  nəzarət 
olunurdu.  
 
İri  seriyalı  istehsalda  böyük  sayda  pəstahın  hazırlanması 
avtomatlaşdırılmış texnologiya ilə uğurla həyata keçirildiyi  halda, kiçik 
seriyalı  istehsalda  bu  texnologiyaların  tətbiqi  əlverişli  deyildi.  Kiçik 
seriyalı  istehsalda  avtomatlaşma  dərəcəsini  artırmaq  üçün  emal 
mərkəzləri  və  transfer  xətlərinin  sintezindən  ibarət  texnoloji  prosesin 
əsasları işlənməli idi.  
 
Kiçik və orta seriyalı istehsalda proseslərin avtomatlaşdırılması üçün 
1970-ci  ildə  Ropol  və  Doletsalek  yeni  çevik  istehsal  sistemlərinin 
işlənməsini təklif edirlər.  
 
Onlar  yeni  istehsal  sistemində  avtomatlaşdırılmış  emal  prosesini 
yerinə  yetirmək  məqsədilə  informasiya,  enerji  və  material  axınının 
maşın sistemində cəmləşdirilməsini nəzərdə tuturdular. Bu, o demək idi 
ki,  ayrı-ayrı  dəzgahlar  ümumi  texnoloji  sistemin  tərkib  hissəsi  olub, 
prosesin  ümumi  informasiya  və  material  axınına  inteqrasiya  olunur. 
Emal  mərkəzlərindən  fərqli  olaraq,  burada  tətbiq  olunan  dəzgahlardan 
yalnız  öz  imkanlarını  mövcud  texnoloji  prosesdə  iştirak  edən  başqa 
dəzgahlara uyğunlaşdırılması tələb olunurdu [3.16]. 
 
İnteqrasiya  olunmuş  çevik  istehsal  sistemləri    bir  neçə  emal 
mərkəzindən ibarət olub, həm də ölçü və təmizləmə maşınları və termiki 
emal  avadanlıqlarını  özündə  cəmləşdirir.  Avtomatik  nəqledici  sistemlər 
emal  olunan  hissələri  bir  əməliyyat  yerindən  başqasına aparır. Prosesin 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
485 
çevik yerinə yetirilməsi üçün lazım olan informasiya mərkəzi hesablama 
maşınında yığılır, emal olunur və yerinə yetirilir (şəkil 3.26).    
 
Çevik  istehsal  sistemlərində  istifadə  olunan  dəzgahlar  adətən  CNC-
emal  mərkəzləridir.  Dəzgahlarda  alət,  pəstah  maqazinləri,  ölçü  və 
nəzarət  sistemləri  avtomatlaşdırılmışdır.  Material  axını  qurğuları  
nəqliyyat,  yükləyici  və  boşaldıcı  qurğu  və  anbarlardan  ibarətdir. 
Elektron  idarə  olunan  sistem  və  diyircəklərlə  təchiz  olunmuş  nəqliyyat  
arabaları,  palet  avadanlıqları  və  robotlar  emal  olunan  hissələrin,  bəzi 
hallarda  hətta  alətlərin  də  ayrı-ayrı  emal  mərkəzləri,  anbarlar  və  aralıq 
yığma məntəqələri arasında daşınmasına xidmət edir.  
 
İnformasiya sisteminin  vəzifəsi çevik  istehsal sistemlərində prosesin 
idarə  və  nəzarət  olunmasından  ibarətdir.  Buraya  işçi  planların  və  idarə 
informasiyalarının  hazırlanması  və  həmçinin  texnoloji  prosesin  təşkili 
və  verilənlərin  yığılması  üçün  proqramlaşdırma  sistemləri  daxildir. 
 
Bununla  avtomatik  yerinə  yetirilən  emal  prosesində  tətbiq  olunan 
sistemlərin  nəzarət  və  idarə  edilməsi  sexin  mərkəzi  iş  prosesinə 
çevirilərək getdikcə əl əməyindən avtomatik hazırlama prosesinə  keçidi 
formalaşdırırdı.  
 
Doletsalek  və  Ropol  hələ  60-cı  illərin  sonunda  anlamışlar  ki, 
ineqrasiya olunmuş texnoloji sistemlər heç də utopiya olmayıb, mövcud 
texniki imkanlardan istifadə etməklə həyata keçirilə bilən bir konseptdir. 
O  da  məlum  idi  ki,  belə  bir  istehsal  sisteminin  yaradılması 
dəzgahqayırma  və  idarəetmə  sistemlərinin  istehsalçıları  qarşısında  yeni 
tələblər qoyurdu.  
 
İlk  çevik  istehsal  sistemi-  “System  24”  Firma  Molins  Machine  Co. 
tərəfindən  İngiltərədə  yaradılmışdır  (şəkil  3.27).  Bu,  sistem  böyük, 
əlvan  metallardan  hazırlanmış  hissələri  pəstah  maqazinindən  götürərək 
bir və ya bir neçə dəzgaha nəql etməyə və verilən tələblərə uyğun olaraq 
emal  etməyə  imkan  verirdi.    “System  24”  sisteminin  texnoloji 
üstünlüklərinə  baxmayaraq,  o  dövrdə  idarə  sistemlərinin  kifayət  qədər 
inkişaf  etməməsi  nəticəsində,  bu  sistem  geniş  tətbiq  oluna  bilmir  və 
onun istehsalı  dayandırılır. 60-cı  illərin sonunda, ABŞ-da  NC  dəzgah- 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
486 
    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
k
il
 3
.2
6
. 
Ç
e
v
ik
 i
st
eh
sa
l 
si
st
e
m
in
in
 s
x
e
m
a
ti
k
 t
əs
v
i
r
i
. 
 
( 
1 
–
 r
əfl
ər
ə 
q
u
ll
u
q
 ed
ən 
a
v
t
o
m
a
t,
 2
-r
əfl
ər
,
 3
-a
r
al
ı
q
 m
ənt
əq
ə,
 4
-d
əz
g
ah
 p
al
etl
ər
i 
ü
çü
n
 yü
kl
əm
ə 
m
ənt
əq
əs
i
,
 5
-ş
a
q
u
li
 
e
m
a
l m
ərk
əz
i
, 6
-y
ükl
əm
ə 
v
ə 
bo
ş
a
l
t
m
a
 t
ər
t
i
b
at
ı
,
 7
-d
əz
g
ah
 s
p
u
tn
ikl
ər
in
i y
ığ
m
aq
 ü
çü
n
 y
er
, 8
-r
e
l
s
 
ü
zr
ə 
h
ər
ək
ət
 
ed
ən 
r
ob
o
t
,
 9
-ü
fi
qi
 e
m
a
l
 m
ərk
əz
i
,
 
10
-i
k
it
ər
əf
l
i
 
al
ət 
m
aq
az
in
i,
 
11
-al
ət
ö
t
ür
ən
 m
ənt
əq
ə,
 
12
-r
e
l
s
 
ü
zr
ə 
h
ər
ək
ət
 
ed
ən
 r
ob
o
rt
,  
   
  
13
-b
ər
k
i
tm
ə 
v
ə 
a
ç
m
a
 m
ənt
əq
əs
i
,
 
14
-f
ı
r
l
a
n
a
n
 
k
r
a
n
,
 
15
-d
i
y
i
rc
ək
l
i
 
y
o
l 
) 
 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
487 
larının  tətbiqi  ilə  inteqrasiya  olunmuş  transfer  xətlərinin  yaradılmasına 
başlanır.  Burada  əsas  söhbət  bir-biri  ilə  yükləmə  tərtibatı  ilə 
əlaqələndirilmiş  ayrı-ayrı  dəzgahlardan  gedir.  İlk  belə  inteqrasiya 
olunmuş  sistem  səkkiz  emal  mərkəzi  və  iki  burğu  dəzgahından  ibarət 
idi.    
 
Buna  paralel  olaraq  avtomatik  alətdəyişmə  sisteminə,  pəstah  nəql 
edən  tərtibatlarla  işləyən  yükləmə  sisteminə    və  iri  işçi  sahəsinə  malik 
emal mərkəzlərinin yaranması prosesi baş verir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 3.27. “System 24” çevik istehsal sistemi. 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
488 
70-ci illərin sonunda çevik istehsal sistemlərinin inkişafında yeni bir 
addım  atılır.  Tam  təcrid    olunmuş  və  texniki  təminat  sisteminə  malik 
emal  mərkəzləri  emal  hücrələrinə  daxil  edilir.  Emal  hücrələrində 
yerləşdirilmiş  dəyişmə  tərtibatı,  dəzgahları  ilkin  mövqelərdə  yığılmış 
materialla  avtonom  təmin  edir.  Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
istehsalda  tətbiq 
olunan  avadanlığın 
çevikliyi  artdıqca  onun 
məhsuldarlığı  aşağı  düşürdü  (şəkil  3.28).  Çünki,  çevik  texnoloji 
sistemlərinin sazlanmasına daha çox vaxt lazım gəlir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 3.28. Çevik istehsal sistemləri arasında əlaqə.   
 
 
Çevik  istehsal  sistemlərinin  1975-ci  ildə  Yaponiyada  geniş  tətbiqi 
nəzərə  çarpır  [3.17].  Bu,  Yaponiyada  istehsalın  məhsuldarlığının 
artırılması üçün NC dəzgahlarının tətbiqi  ilə bağlı idi. Avropa və  ABŞ-
dan fərqli olaraq Yaponiyada tətbiq olunan çevik istehsal sistemləri çox 
hallarda  hazırlama  prosesi  ilə  bəarbər  yığmanı  da  əhatə  edirdi.  Şəkil 
3.29-da  avtomobil  vallarının  hazırlanması  üçün  Hitaşi  firmasının 
hazırladığı bir çevik sistem təsvir olunmuşdur.   

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
489 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 3.29. Çevik istehsal sistemi, 1981. 
( 1-yükləmə məntəqəsi, 2 və 3- CNC torna dəzgahları AX-25N, 4-ötürücü mexanizm, 5-
üfiqi  çoxməqsədli  dəzgah  MN630,  6-ötürücü  mexanizm,  7-  pardaqlama  dəzgahı 
CGU100N, 8- boşaltma məntəqəsi, 9-avtomatik yükləmə, 10- CNC idarə qurğusu)   
 
 
1980-ci  illərin  əvvəlində  Avropada  da  çevik  istehsal  sistemlərinin 
tətbiqi  sürətlənir.  Çevik  istehsal  sistemlərinin  tətbiq  olunması 
tendensiyası  onların  köməyi  ilə  hazırlanan  hissələrin  sayından  asılı 
olaraq  qiymətləndirilir.  Bu  baxımdan  Avropa,  ABŞ  və  Yaponiyada 
tətbiq  olunan  sistemlər  müxtəlif  sayda  hissələrin  emalı  üçün  nəzərdə 
tutulmuşdur.  Bunların  arasında  Alman  sistemlərinin  çevikliyi  daha 
yüksək  idi.  Çevik  sistemlər,  adətən  gövdə  hissələrin  hazırlanmasında 
özünə  geniş  yer  tapmışdır.  Gövdə  hissələrin  payı  bu  istehsalda  60% 
təşkil  edirdi. Çevik  istehsal sistemlərinin tətbiqində  qapalı axın öz asan 
idarə olunması və texnolojiliyi ilə müəyyən üstünlüyə malik  idi. Qapalı 
axın  texnologiyasından  Yaponiyada  da  çox  istifadə  olunurdu.  Bu 
texnologiya  Yaponiya    çevik  istehsalında  60%  təşkil  etdiyi  halda, 
Avropada  və  ABŞ-da  45%  idi.  Ümumiyyətlə,  çevik  istehsal 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
490 
sistemlərinin  tətbiqi  emal  olunan  hissələrin  həndəsi  formasından, 
məhsuldarlıq 
kriteriyalarından 
və 
istehsalın 
idarə 
olunması 
tələblərindən,  hissələrin  sayından,  emal  dəqiqliyindən,  həmçinin 
avtomatlaşdırma dərəcəsindən asılı olaraq həyata keçirilir.  
 
Son  50  ildə  çevik  istehsal  sistemlərinin  inkişafına  nəzər  saldıqda 
görünür  ki,  burada  tətbiq  olunan  dəzgahlar  yüksək  səviyyə  və 
mürəkkəbliyə malikdirlər. Sistemlərin daimi inkişafı nəticəsində onlarda 
yüksək etibarlıq, aşağı maya dəyəri və yüksək səmərəlik əldə edilmişdir. 
Gələcəyin zavodu  modular şəklində işləyən  və  yüksək avtomatlaşdırma 
səviyyəsinə  malik çevik  istehsal sistemlərindən ibarət olacaqdır. Dünya 
üzrə 
Almaniya 
və 
Yaponiya 
çevik 
istehsal 
sistemlərinin 
hazırlanmasında aparıcı yer tuturlar.    
 
Mütərəqqi  texnologiyanın  inkişaf  etdirilb  istehsalda  tətbiq  olunması, 
istehsal  proseslərinə  informasiya  texnikasının  inteqrasiyası  şəraitində 
baş  verirdi.  Hazırlama  proseslərinin  layihələndirilməsi  və  praktikada 
reallaşdırılması  getdikcə  informasiya  texnikasının  güclü  iştirakı  ilə 
həyata keçirilirdi. 
 
İnkişaf etmiş  hazırlama sexləri üçün ümumi səciyyə  kompyüterlərin 
köməyi 
ilə 
avtomatlaşdırmanın 
tətbiqi 
idi. 
Burada 
söhbət 
avtomatlaşdırılmış  layihələndirmə  (CAD  -  Computer  Aided  Design), 
avtomatlaşdırılmış  planlaşdırma  (CAP  -  Computer  Aided  Planing), 
avtomatlaşdırılmış  hazırlama  (CAM  -  Computer  Aided  Manufacturing) 
və  avtomatlaşdırılmış  keyfiyyətə  nəzarət  (CAQ  -  Computer  Aided 
Quality  Assurance)  sistemlərindən  gedir.  Bu  sistemlərin  tətbiqi  ilə 
istehsalın  ənənəvi  təşkilində  də  EHM  inteqrasiyası  qaçılmaz  olmuşdur. 
Gələcəyin 
fabrikində 
məhsulun 
layihələndirilməsindən 
tutmuş, 
hazırlama  prosesi  və  sifarişçiyə  göndərilməsini  əhatə  edən  açıq 
informasiya  axınının  tətbiqi  ilə  yeni  bir  istehsal  prosesinin  həyata 
keçirilməsi mümkün olmuşdur.         
 
CAD  sistemləri  yeni  məhsulun  yaradılması  ilə  bağlı  olan 
layihələndirmə  və  konstruksiyaetmə  işlərinin  yerinə  yetirilməsində 
istifadə edilir. Mühəndis kompyüterdə qrafiki-interaktiv şəkildə verilmiş 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
491 
məhsulun  layihələndirilməsini  yerinə  yetirir.  İlk  dəfə  olaraq  CAD 
sistemi 
60-cı 
illərin 
əvvəlində  MİT-də  D.T.Ross  tərəfindən 
yaradılmışdır.  Bu,  NC  sistemlərinin  tətbiqi  ilə  şərtlənmişdir.  Hissənin 
modeli  əsasında  dəzgahların  idarə  proqramlarının  yaradılması  məsələsi 
o dövrdə CAD sistemlərinin inkişafını stimullaşdırmışdır [3.18].  
 
Kompyüterlərin  tətbiqi  ilə  konstruksiyaetmə  prosesi  yeni  mərhələ 
qədəm  qoyur.  Konstruksiyaemədə  aparılan  aramsız  tədqiqatlar 
nəticəsində,  layihələndirmə  prosesinin  təşkili,  emal  üçün  optimal 
həndəsənin  yaradılması  və  qısa  vaxtda  CAD  modellərinin  hazırlanması 
mümkün olmuşdur. CAD sistemlərinin tətbiqi maşınqayırmada daha ge- 
niş  tətbiq  olunur.  Artıq  elektrotexnika,  elektronika  və  tikinti  də 
avtomatlaşdırılmış  konstruksiyaetmə  sistemlərinin  tətbiq  sahəsinə 
çevrilmişdir. 
 
CAD  sistemlərində  hazırlanmış  verilənlər  sonrakı  mərhələdə 
texnoloji 
proseslərin 
layihələndirilməsində 
istifadə 
olunur. 
Layihələndirmədə  də  kompyüterlərin  tətbiqi  özünə  geniş  yer  almışdır. 
Texnoloji  proseslərin  avtomatlaşdırılmış  layihələndirilməsi  üçün  tətbiq 
olunan  CAP  sistemləri  prosesin  idarə  olunması  və  texniki  avadanlığın 
nəzarət  edilməsinə  imkan  verir.  Bu  sistemlərin  əsas  tapşırığı  texnoloji 
marşrut sənədləri və avadanlığın seçilməsinin avtomatlaşdırılmış şəkildə 
hissənin  kompyüter  modeli  əsasında  aparmaqdan  ibarətdir.  Belə 
hazırlanmış  texnoloji  sənədlər,  sonrakı  mərhələlərdə  prosesin  idarə 
olunmasında tətbiq olunur. CAM sistemləri texnoloji proseslərin birbaşa 
avtomatlaşdırılmış  layihələndirilməsi  və  işçi  maşınlar  üçün  idarə 
proqramlarının  hazırlanmasında  tətbiq  olunur.  Burada  prosesin 
aparılması zamanı baş verən dəyişiklikləri senzorların köməyi ilə qeydə 
alıb,  sonra  kompyüterdə  layihələndirmə  zamanı  tətbiq  olunması  imkanı 
vardır.  Proses  verilənlərinin  yığılması  zamanı  material  və  informasiya 
axını arasında sıx əlaqə mövcuddur.    
 
CAD/CAM  inteqrasiya  olunmuş  sistemi  ilə  hissələrin  hazırlanma 
prosesini,  konstruksiyaetmədən  mexaniki  emalı  qədərki  bütün 
əməliyyatların təşkili və idarəsini asanlaşdırmaq olur.  

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
492 
 
CAQ  sistemlərinin  istifadəçi  CAD/CAM  və  CAP  sistemlərinin 
tətbiqi  ilə  sıx  əlaqədardır  (şəkil  3.30).  CAQ  bir  tərəfdən  nəzarət 
sənədlərinin  avtomatlaşdırılmış  hazırlanmasını,  digər  tərəfdən  bu  işin 
istehsal  şəraitində  yerinə  yetirilməsini  əhatə  edir.  CAQ  sistemlərinin 
tətbiqi  konstruksiyaetmə,  layihələndirmə  və  nəzarət  üsullarının  tətbiqi 
zamanı  həndəsi,  texnoloji  və  təşkilati  verilənlərə  istinad  edir.  Hal-
hazırda  istehsalda  keyfiyyətə  qoyulan  tələblər  avtomatlaşdırılmış 
nəzarət sistemlərinin köməyi ilə yerinə yetirilir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 3.30. Kompyüter inteqrasiya olunmuş texnoloji prosesin tərkibi.  
 
Elektrikləşdirilmiş  üsulların  köməyi  ilə  prosesin  hər  hansı  bir 
parametrini  elektrik  siqnalı  şəklində  ölçüb,  sonra  transformasiya 
etməklə, həmin parametrin dəyişməsi haqqında informasiya almaq olur. 
Keyfiyyətə  nəzarət  sistemlərinin  mürəkkəb  ölçmə  işlərində  tətbiqindən 
öncə,  ölçmə  işlərini  hissələrin  CAD  modellərinin  köməyi  ilə 
 
CIM 
CAD/CAM 
CAD 
CAP 
CAM 
C 
 
A 
 
Q 
İstehsal proq-
ramının işlənməsi 
İstehsal proqramı 
Vaxt və 
yükləmənin 
planlaşdırılması 
Sifarişin verilməsi 
Prosesə nəzarət 
PPS 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
493 
kompyüterdə  simulyasiya  etmək  olur.  Bunun  nəticəsində,  əməktutumlu 
ölçmə işləri, vaxt və maya dəyəri baxımından optimallaşdırıla bilir.     
 
Kompyüter  inteqrasiya  olunmuş  istehsalın  planlaşdırılması  və  idarə 
olunması 
sistemi 
(alm. 
PPS 
- 
Produktionsplanungs- 
und 
Steuerungssystem)  avtomatlaşdırılmış  prosesdə  ayrı-ayrı  yerlərlə 
qarşılıqlı  əlaqədə  olub,  prosesin  əvvəldən  sona  kimi  aparılması  üçün 
lazım olan təşkilati işləri özündə cəmləşdirir.   
   Texnoloji  proseslərin  avtomatlaşdırılmasının  ən  yüksək  pilləsini 
özündə  əks  etdirən  kompyüter  inteqrasiya  olunmuş  istehsaldır  (CİM- 
Computer  Integraded  Manufacturing).  CIM  texnologiyasının  ilk 
konsepti  1973-cü  ildə  ABŞ-da  C.Harrinqton  (ingl.  J.Harrington) 
tərəfindən  işlənmişdir  [3.19].  80-ci  illərdə  informasiya  texnikasının 
inkişafı  Almaniya  və  ABŞ-da  maşınqayırma  müəssisələrində  bütün 
informasiya  axının  və  verilənlər  bazasının  inteqrasiya  edilməsi 
istiqamətində aparılan işlərin reallaşması üçün şərait yaratmışdır. 1985-
ci  ildə  Hannover  sərgisində  CIM  texnologiyasının  inkişafına  aid 
görülmüş işlərin nəticələri nümayiş etdirilmişdir. Kompyüter inteqrasiya 
olunmuş  istehsalda  bütün  informasiya  axının  açıq  arxitektura  əsasında 
qurulması  rəqəmli  verilənlər  əsasında  işləyən  avadanlıqlar  üçün 
planlaşdırılmış  texnoloji  proseslərin  şəffaf  şəkildə  təsvir  olunması, 
həmçinin  tətbiqi  və  etibarlı  təşkil  olunmasını  mümkün  etmişdir.  CIM 
texnologiyasında  bir  müəssisə  daxilində  iştirak  edən  şöbələr 
kompyüterlərin  köməyi  ilə  bir-biri  ilə  əlaqə  saxlayır. Bununla,  prosesin 
məhsuldarlığını  artırmaq  və  emala  sərf  olunan  vaxtı  azaltmağa  imkan 
yaranır.       
 
 
 
 
 
 
 

Avtomatlaşdırmanın yayılması 
 
494