Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын



Yüklə 1,4 Mb.
səhifə18/54
tarix14.12.2023
ölçüsü1,4 Mb.
#179131
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   54
min Abid hmdov Azrbaycan turklrinin

Yabançı qarşısında
İstər Azərbaycanda və Qafqazda yerləşən türklər, istərsə mütəmadi bir surətdə hərəkətdə bulunan, yaxud yeni gələn əşirət və qəbilələrin özlərilə gətirdikləri əski iqtisadi bədii tələqqilər iki ayrı “kultura” təsiri qarşısında qalmışdı: Sasani “.....” ilə ərəb “......”.
Bu vəqtlər Sasani sülaləsi hakimiyyətini ğayib etmək üzrə bu­lunmaqla bərabər pəhləvi mədəniyyətinə dəvam edib gediyor­dı. İran qövmləri arasında hakim olan farscadan başqa pəhləvi ləhcəsi də çox yayılmış və qüvvətli bir ədəbiyyata malik ləhcə idi ki, oğuzların yayıldığı yerlərdə də hakim olan pəhləvicə idi. Mis­ter Braunun (əcəm ədəbiyyatı tarixi) ifadəsinə görə Sasanilər za­ma­nında pəhləvi ləhcəsinə tərcümə olunan əski yunan və hind əsərləri buralarda müntəşir olduğu kibi Zərdüştün “Avesta”sı da Azərbay­can və Qafqaz atəşkədələri ətrafında vücudə gələn təşki­latların “müqəddəs kitabı” idi. Müxtəlif ictimai və dini tələqqilərə malik gərək mutəkkin, – gərək köçəbə olsun – əslən “turani” və “arani” olan qövmlər arasında vaqe mülul və nüfuz sayəsində pəh­­ləvi mə­də­niyyətinin ünsürləri ümumi say etibarilə daha zəif olan oğuz əşi­rətləri arasına girməgə başladı; fəqət bu təsirin hiç bir zaman onları tamamilə qapladığı iddia ediləməz. Çünki pəh­ləvi mədəniy­yəti yeni təşəkkül etməyə başlayan islam mədəniy­yəti ilə sarsı­lı­yor; “Avesta”nın ehkamı yerində “Quran ədəbiy­yatı” qaim oluyordı.
Çox qüvvətli olan “Quran ədəbiyyatı” bir tərəfdən fars və pəh­ləvilərini boğarkən o biri tərəfdən də oğuzları öz qanadı altına alıyordı. Bununla bərabər bu maddi və mənəvi qarışıqlıq içində türklər yenə çöl həyat sistemlərini yaşayorlardı. Müsəlmanlığı qə­bul etməklə bərabər ərəb ədəbiyyat və bədiiyyatına yabancı olan kö­çəbələr, o dərəcədə də İran qövmləri ədəbiyyatının təsirindən uzaqdı. Bunlar öz bədii ehtiyaclarını təyin edərkən Orta Asiyadan sürükləyüb gətirdikləri öz ağız ədəbiyyatlarını dəvam etdiriyor­lardı.


Xəlq ədəbiyyatı – çadır ədəbiyyatı
Əşirət dövründə şifahi mahiyyətdə başlayaraq sonralar qis­mən yazılı bir şəkil alan xəlq ədəbiyyatının bütün məhsulları işci-kəndli sinfinin malı ədd olunamaz. Xəlq əfsanə və əsətirlərində zəfi mövzu (motiv) çox azdır. Olsa-olsa yalnız dil və şəkil etiba­rilə xəlq ədəbiyyatının səciyyəsini daşıyırlar. Haman-haman cüm­ləsi rəislərin, xanların, bəglərin şücaət və dəvalarından onların ölümündən hasil olan təsirdən bəhs edər. “Qorqud əfsanələri buna gözəl bir misaldır”.
Bu mahiyyətdə xəlq ədəbiyyatı yalnız mənqəbələrdən ibarət degildir. Bir çox atalar sözü və sairə belə var ki, feodallar ətrafın­da təşəkkül etmişdir. Məsəla bin yıl əvvəl yaşadığı “Divani lüğat it-türk”in dərc etməsindən anlaşılan bir atalar sözü alıyoruz ki, təmamilə əşirət aristokrasinin ruhunu ehtiva ediyor:
Alplar birla uruşma
Bəglər ilə turuşma.
mənası: “Qəhrəmanlar ilə vuruşma
Bəglərə söz qaytarma”.

Göndə irıq yoq


Bəgda qıyıq yoq.
mənası: “Göndə çatlaq yox,
bəgdə sözdən dönmək yox”.
“Kitab-i Dədə Qorqud”un göstərdigi bu məsəl də eyni mahiyyətdədir:
Qaravaşa (qarabaşə) ton geydirsən qarı olmaz.
Əşirət bəgləri ətrafında vücudə gələn bu ədəbiyyatla saray padşahları ətrafında yaradılan divan-saray ədəbiyyatı arasında psi­xo­loji cəhətdən heç bir fərq yoxdur. Xəlq ədəbiyyatının çər­çivəsi içində olan mübdələrin həpisi, əşirət bəgləri tərəfindən is­tismar edilən kəndli-işçi sinfinin ədəbiyyatı ədd ediləməz. Bun­dan dolayı əşirət bəgləri ətrafında doğan ədəbiyyata biz sarayın ilk şəkli olan əşirət bəg və xan çadırlarına izafətən “çadır ədə­biyyatı” diyoruz.
Kütləvi xəlq ədəbiyyatının ilk dövrlərinə aid qədim vəsiqə­lərə malik olmadığımız kibi1 çadır ədəbiyyatı haqqında da hənuz bol material bulunmamışdır. Bu ədəbiyyatın ən eyi nümunəsi sonradan “Oğuznamə” adını alan mənqəbələr məcmuəsidir.

Oğuznamə”


Bizə qədər gəlməyən “Oğuznamə”nin mahiyyəti haqqında ilk məlumat verən Misirdə hökmdarlıq etmiş olan Məlik Nəsi­rəd­din Məhəmməd bin Qlavunın (cilusi 1075- vəfatı 1123) adamla­rından Əbubəkr Abdullah bin Aybək əl-Dəvadaridir. Bu adam XIII əsrə qədər keçən vaxtlar haqqında yazdığı tarixində “Oğuz­na­mə”yi böylə anlatır: “Başqa türklərin “Oğuznəma” (“Oğuz­na­mə”) adında bir kitabı vardır. Bu kitab onların arasında məşhur­dur. Onların əhvalları ilə mənşələri və ilk hakimləri haqqında mə­lumatı ehtiva edər1. Onların böyükləri Oğuz denilən bir adamdır.
Dəvadari “Oğuznamə”nin türkcəsini görməmişdir. O ərəb­cə­yə tərcümə edilmiş bir nüsxədən istifadə etmişdir ki, bu ərəbcə nüsxədə 793 tarixində (hicri 211) tərcümə olunmuşdur. “Oğuz­namə”nin ərəbcə nüsxəsi haqqında Dəvadari bu izahatı veriyor: “Atam hicri 809 (miladi 1291) tarixində idarə mərkəzi Bilbays-Belbis (Qahirə civarındadır) olan şərq vilayətinin valisi idi. Tatarlar haqqında bir neçə alimlə yapdığım münaqişədən sonra yoldaşlarımdan Əminəddin əl-Həməvi bana bir kitab göstərdi: bu kitabın yeganə bir nüsxə olduğunu onun Əmin Bedrəddin Baysəri tərəfindən özünə verildigini əlavə eylədi. Əsər nəqilli və təzhibli idi. Yazısını Əli ibn Hilal əl-Əbvab adında Zatın bir şagirdi yaz­mışdı. Kitabın kağızları Bağdad şəhərində yapılmış ipəkdəndi. Cil­di də sarı rəngdə bir ipəkdən işlənmişdi; kitabın ayrıca altun­dan bir qapağı var idi. Yoldaşlarım Mənsur əl-Abbas, Əminəddin əl-Həməvi və Belicin şairi Cəmaləddin ibn Zeytun ilə birlikdə oturub əsəri gözdən keçirdik. Dördümüzün oxuya bildigimiz par­çaları bən kopiyə etdim. Bir tağım yerlərini oxuya bilmədik. Kitabı tərcümə edənin Cəbrail bin Bəxtiniz” (vəfatı 895) adında bir doktor olduğu öz dilindən yazılmışdı. Bu kitabın əvvəlcə türk dilindən əcəmcəyə tərcümə etildigini və sonradan özünün hicri 211 tarixində əcəmcədən ərəbcəyə tərcümə etdigini qeyd etmişdi. Bu əsər Əbu Müslüm Xorasaninin (vəfatı 719) xəzinəsinə aid şeylərdəndir. Əbu Müslimin özü də Buxtu xan sülaləsindən olduğunu və bu əsəri miras olaraq aldığını söyliyormuş.1
Abbası xəlifələrindən Harun əl-Rəşidə (doğumu 730- ölümü 775) uzun müddət doktorluq yapan və bir çox əsərlər vücudə gətirən Cəbrail bin Bəxtişunin yazdığından anlaşıldığı kibi əsərin 793 tarixində farscadan ərəbcəyə, ondan daha əvvəl türkcədən farscaya tərcümə edildiginə baxılırsa, türkcə “Oğuznamə” nüsxə­sinin V-VI əsr radələrində bulunduğunu qeyd etmək lazım gəlir ki, zamanımıza qədər keçən vaxtlar içində ortadan yox olmuşdur.
Bu qiymətli kitabın yalnız bir neçə parçası bizə qədər gələ bil­mişdir. Bunu da bizə Əbubəkr Abdullah Dəvadari xəbər veriyor.
“Oğuznamə”nin mündəricatı haqqında bildirdiyi qısa məlumat ilə Davadari kitabın oğuz türklərinin zühuri, ilk həyatları və ilk hökmdarları haqqında izahatdan ibarət olduğunu göstərdiyi kibi bu əsərdə bir çox hekayə – mənqəbə bulunduğunu da söyləyor.
Dəvadarinin gördügü “Oğuznamə”nin içində türklərin and üsu­li, Altun Xan, Arslan hekayəsi, Ulu ay anacı, Ulu ay atacı, Ulu Qara dağ, uşaq hekayəsi, qartal hekayəsi və sairə kibi mənqəbələr vardır.
Bunlardan başqa Davadari “Oğuznamə”də “Təpəgöz” əfsanə­sinin mövcud olduğunu də söyləyor. Mumileyh əfsanəsinin möv­zu­sunu bu surətlə anlatıyor; bugünkü cəmiyyətimizə hakim olan əql və məntiqin qəbul edəmiyəcəgi bir şəkildə xürafi mahiyyət­də­dir. Biz buraya ancaq mühüm vəsiqə olduğu üçün alıyoruz: “Oğuz­namə” adlanan bu kitabda onların (yəni oğuzların) “Dəpagöz” (“Təpəgöz”) dedikləri bir adamın sərgüzəşti var. Təpəgöz, onların məmləkətlərini yığub dağıtmış və böyüklərini öldürmüşdür.
Oğuzların köhnə etiqadlarınə görə “Təpəgöz” əcaib bir adam imiş, təpəsində tək bir gözü varmış. Ona nə qılınc, nə də nizə işlə­məzmiş. Annəsi Böyük dənizin cinlərindən imiş. Atası də qoca­man bir adammış; o qədər ki, başına on üç qoyun dərisindən bir papaq geyərmiş. Bunun kibi bir çox hekayələri vardır ki, bizim zəmanı­mı­za qədər oğuzlar arasında yaşamışdır. Bu heka­yələri bilikli adam­lar qopuz çalaraq əzbərdən nəql edərlər. Nə­hayət, türk­lərin için­də yetişən Ərəs (Uruz) oğlu Bəsat adında bir qəh­rəman öldürmüşdür.
Bir qız varmış. Onu yenən (basan) adama gedəcəgini elan etmiş imiş. Kimsə də onu yenəməmişdi. Ərəs oğlu Basat qızı yendi və qızlə bərabər atası Ərəsin yanına gəldi; atasına qızı yendigini xəbər verdi. Atası də cavab olaraq: “Mən öylə sandım ki, Təpə­gözü öldürmüşsən!” – dedi. Basat bu sözün üzərinə haman getdi və Təpəgözü əqlin qəbul etməyəcəgi xürafi bir şəkildə öldürdi1. Dəvadarinin bir hekayə tərzində göstərdigi bu mövzu əlimizdəki “Kitab-i Dədə Qorqud”da iki ayrı hekayədir. “Kitab-i Dədə Qor­qud”dakı “Təpəgöz” əfsanəsində Basatın qız ilə mücadiləsi yox­dur. Böylə qızı yendikdən sonra almaq mövzusi “Qam Burə bəg oglu Bamsı Beyrək” əfsanəsindədir. Bu əfsanədə Bamsı Bey­rək adında bir qəhrəman “Yəkət Bay Bicanın qızı Banı Çiçək ilə guləş yaparaq qızı basır və ondan sonra onunlə nişanlanır.
“Kitab-i Dədə Qorqud”da üçüncü “Oğuznamə” olaraq göstə­rilən bu hekayənin mövzuini Əbubəkr Abdullah Dəvadarinin ərəbcə nüsxədə oxumuş olması “Qam Burə bəg oğlu Bamsı Bey­rək” əfsanəsinin “Oğuznamə”də bulunduğunu göstərir.
Qızla olan güləş haqqında Dəvadarinin verdigi məlumat “Qor­qud” kitabındakı Bamsı Beyrək hekayəsinin yalnız bir qis­mi­ni təşkil edər. Halbuki Təpəgöz haqqında göstərdigi mövzu ki­tabın səkkizinci hekayəsi olaraq “Basat Təpəgözi öldürdigi boyını bəyan edir” sərlövhəli altında müfəssələn vardır.
Dəvadarinin bu iki xürafəyi anlatması sayəsindədir ki, bu gün məlum olan “Kitab-i Dədə Qorqud əla-lisan taifey-i oğu­zan”ın məşhur “Oğuznamə”nin bir parçası olduğu qəti surətdə anlaşılmışdır. Bundan başqa “Qorqud” kitabındakı ifadələr də bu kitabın oğuznaməyə bağlı olduğunu göstərir. Kitabda bulunan on iki əfsanədən altısının sonunda o hekayəyə “Oğuznamə” deyildi­gini göstərən sözlər vardır ki, imlasını olduğu kibi mühafizə edə­rək buraya alıyoruz:
“Dədəm Qorqud boy boyladı, söy söylədi bu oğuznaməyi düzdi qoşdı böylə didi:
Onlər dəxi bu dünyayə gəldi keçdi, karvan kibi qondı köçdi, onləri dəxi əcəl aldı, yer gizlədi fani dünya yenə qaldı” – (səh.20).
“Dədəm Qorqud gəlübən boy boylədi söy söylədi bu oğuz­naməyi düzdi qoşdı, böylə dedi” (səhifə 37). “Dədəm Qorqud” gəldi şadlıq çaldı, boy boyladı, söy söylədi iğazi əsərlər başınə nə gəldigini söylədi, bu oğuznamə Beyrəkin olsun didi (səhifə 67).
Dədədm Qorqud gəlübən şadlıq çaldı bu “Oğuznamə”yi düz­­dü qoşdu. Şöylə didi: İmdi qanı didügim bəg ərənlər, dünya mənim diyənlər, əcəl aldı, yer gizlədi, fani dünya kimə qaldı. Gə­limli gedimli...” (səhifə 86).
“Dədəm Qorqud gəlübən boy boylədi söy söylədi bu oğuz­namə Yeknəgin (yəni hekayə qəhrəmanı Yeknəgin) olsun didi” (səhifə 119).
“Dədəm Qorqud gəlübən şadlıq çaldı bu oğuznaməyi düzdi qoşdı Bəkil oğlı İmranın olsun didi. Qazilər başinə nə gəldügi söylədi”. (səhifə 142)
Bu vəsiqələrdən də anlaşıldığı vəchlə “Oğuznamə” adı altın­da bizə qalan “Kitab-i Dədə Qorqud”ın hər əfsanəsidir. Bu surətlə “Qor­­qud”da on iki “Oğuznamə” var deməkdir. Halbuki Dəvada­ri­nin yuxarıda göstərdigimiz izahatı “Oğuznamə” adında kitabın bir çox əfsanələrdən mürəkkəb bir kolleksion olduğunu meydana qoyuyor.
Oğuznamənin türkoloji aləminə qalan yalnız dörd parçasıdır:
1 – “Oğuz xan” mənqəbəsi
2 – Həzrət əl-Risalət min-kələmat oğuznamə əl-məşhur atalar sözi”.
3 – “Koroğlu” hekayəsi
4 – “Kitabi-Dədəm Qorqud əla-lisan taifey-i oğuzan”.



Yüklə 1,4 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   54




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin