Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

Xəlq şairləri
Ağız ədəbiyyatının xəlq ənənələri içində yayılmasına başlıca səbəb xəlq şairləri olmuşdur. Əski oğuzlar bunlara “ozan”¹ deyər­lərdi. Ozanlar əllərində qopuz² deyilən telli çalğı “eldən-elə, bəg­dən-bəgə” gəzərlərdi³. Getdikləri yerlərdə saz çalaraq əsatirə və əfsanələri yüksək səslə oxurlardı. Ahəng cəhətindən çox zəif olan əfsanələrə, çalğının ahəngi sayəsində bir şeir, bir bəstə ahən­gi ve­riyorlardı. Bunlar dügünlərdə, qonaqlıqlarda, başqa yığın­caq­larda çalar, oxur və hətta orada bulunanları nüktəli sözlərlə təhlil belə edərlərdi.
Ozanlar yalnız çalğıçı-müğənnilik yapmazlardı. Cocuq do­ğul­duğu zaman ad qoymaq, ölüm vüquində dəfn mərasimlərini idarə etmək kibi ictimai vəzifələr də görürlərdi.
Bütün bu vəzifələri yapan ozanlar eyni zamanda dərəbəg­lərin məddahı idi. Əşirət və qəbilə rəislərinin feodalizm aristo­kratisinin qurduqları “şülənbəglik, qonaqlıq, ov mərasimi ilə yuğ-qam ayinləri əsnasında⁴ feodallar haqqında dizilən mədh, dastan və mənqəbələrini oxuyaraq ozanlar dualar yapan ozanlardı. Oğuz­lar Azərbaycan və Qafqazda yerləşdikdən sonra də “ozançılıq” çox müddət yaşamışdır. Zaman keçdikcə ozanın ictimai və bədii vəzifələri dəgişməklə bərabər, ozan təbiri də əhalimiz arasında qalxdı. Sonradan saz çalub, söz deyən aşıqlar, yığıncaqlarda “bəd­yəçilik” yapanlar, xanəndələr və məddah-dərvişlər həp bu ozanın müxtəlif dövrlərdə almış olduğu şəkillərdir.
ƏŞİRƏT DÖVRÜ


Birinci parça


ƏŞİRƏT DÖVRÜ QAFQAS VƏ AZƏRBAYCANDA
ƏDƏBİ HƏYATIN BAŞLANĞICI

Qafqas və Azərbaycana gələn köçəbə türklər ilk zamanlar əhəmiyyətsiz bir azlıq – əqəliyyət təşkil ediyorlardı. Zaman keç­dikcə yeni-yeni gələn başqa oğuz qövmləri sayəsində İranın bü­tün şimal qismi ilə Qafqazda qüvvətli və mütləq bir əksəriyyət vücudə gətirdilər¹. İrana gələn oğuzlar yalnız məmləkətimizin şimal parçasında və Qafqazda yerləşməklə qalmıyorlardı. Eyni za­manda İranın içərilərinə doğru da soxulub oralarda dutunu­yor­lardı. Hətta İranın içərilərinə doğru da soxulub oralarda dutunu­yorlardı. Hətta İranın qərb sərhədini keçib də İraqa, Anadoluya, Şimali Suriyayə qədər nüfus ediyorlardı.

Bunlar əksəriyyət etibarilə Azərbaycan və Qafqas topraq­la­rında otlaqdan-otlağa, yaylaqdan-qışlağa qona-köçə əşiri həyatla­rını davam etdirirkən nəhr, göl, dəniz sahillərində də iskan edi­yorlardı, toprağa yerləşiyorlardı və həyatlarını müstəqər (durucı) bir çalışma sayəsində qazanmaq üsulunu yavaş-yavaş qəbul ediyorlardı. Bu sürətlə zaman ilərilədikcə oğuzlar köçəbəlikdən kənd (köy) həyatına doğru gediyorlardı. Daha doğrusu, əşiri cəmiyyət həyatını tərk edərək dərəbəglik dövrəsinə giriyorlardı.