Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын



Yüklə 1,4 Mb.
səhifə48/54
tarix14.12.2023
ölçüsü1,4 Mb.
#179131
1   ...   44   45   46   47   48   49   50   51   ...   54
min Abid hmdov Azrbaycan turklrinin

1930, sayı 3(8), səh. 48-52.


Xalq ədəbiyyatı və incəsənəti


TÜRK XALQ ƏDƏBİYYATINDA MANI NÖVÜ VƏ AZƏRBAYCAN BAYATILARININ XÜSUSİYYƏTİ
(Beş bin bayatı-manı üzərində yapılmış bir tətəbönamədir)

Manı və həyatının tarixi təkamülü. Turfan, Altay, Özbək, Mi­­şər, Kazan, Kırım, Anadolu, İrak və Dağıstan manılarına bir ba­xış. Azərbaycan bayatılarının bir xüsusiyyəti: oyandırma və xi­tab tərzləri, qafiyədə cinaslamalar, vəzn tipləri, üçüncü misraların xarakteri. – Bayatılarda ictimai qiymətlərin təzahür şəkilləri, bayatı motivlərində əşirət dövri ilə feodalizm, kapitalizm və in­qi­labi cəmiyyət quruluşlarının ədəbi üslubu. Bayatıların başqa nəzm şəkillərilə əlaqəsi. Bayatılarla əlaqədar xalq ənənələri. Ba­yatılarda qadın yaradıcılığı.




Mədxəl
Türk xalqları ədəbiyyatında bol məhsullu müstəqil bir ədəbi nevi olan manı-bayatı haqqında türkoloji aləmi çox az tədqiqə malikdir. Bu xüsusda ilk əlaqə göstərən Avstriyalı Hammerdir ki, qərb ədəbiyyatına aid yazdığı əsərində Anadolu manılarından müxtəlif nümunələr göstərmişdir. Ondan sonra manıdan bəhs edən Macar müstəşri1lərindən akademik İqnats Kunoşdur ("Os­man­lı Türkləri xalq mənzumələri", Budapeşt, 1889; "Türk xalq ədəbiyyatı", İstanbul, 1925). Kunoş əsərlərində yalnız manıdan nümunələr göstərməklə kifayətlənməmişdir. Bu nümunələrin çoxu Anadolu manılarına aiddir. Az bir qismi də Cihan mühari­bəsi əsnasında Rusiyə ordusuna mənsub olub da Macarlara əsr düşən tatar əsrlərindən toplanmış Kazan və Kırım manılarıdır.
Rus türkoloqlarından məşhur V.Radlovun Türk xalq ədəbiy­ya­tına aid küllüyatında təhsilsiz olaraq göstərdigi yüzlərcə manı nü­munəsi tamamilə Kunoşun əsərlərindən kopya edilmişdir. ("Türk tayfalarının xalq ədəbiyyatı nümunələri", S.Peterburq, 1899)
Manı haqqında az-çox tədqiqə polyak şərqiyyatçılarından professor Tadeyş Kovaliskinin əsərində təsadüf olunur. Manıya həsr etdigi üç səhifəlik izahatında Anadolu manılarını vəzn etiba­ri­lə təhlil edərək nəticədə üç tip manı olduğunu iddia etmişdir ("Türk xalq nəzmlərinin şəkilləri üzərində tədqiqlər", Krakovi, 1921).
Bu xüsusda yapılan tədqiqləri tarix sırası ilə təqib edərsək Köprülüzadə Məhəmməd Fuadın da saz aşıqlarından bəhs edər­kən manı haqqında da izahat verdigini görürüz. Özündən əvvəlki alimlərə nisbətlə daha geniş olan bu izahatında mudəqiq manının dörd və altı mısradan ibarət yeddi hecalı vəzndə olduğunu və əsas fikrin sonuncu beytdə bulunduğunu qeyd etməkdədir. Köprülüza­dəyə görə altı misralılar hər zaman cinaslı olur, dörd misralılarda tam cinas olması şərt dəgildir. Hətta çox az olaraq beş və altı hecalı manıların da bulunduğunu qeyd edir. Bu məqalədə ma­nılara istinad edən xalq əgləncələrindən də ayrıca bəhs edilmək­dədir (Saz şairləri. "Tənin" qəzetəsi, İstanbul, 1922).
Köprülüzadə başqa bir məqaləsində yenə manıdan bəhs edər­kən onun ən əski nəzm şəkli olduğunu qeyd etməkdə və bunların bir-birilə birləşməsi və təkamül etməsi sayəsində koşma, dastan, türkü, varsağ, türkü sağo nevlərinin vücudə gəldigini irəli sürməkdədir. Yenə bu alimin nöqteyi-nəzərinə görə Azərbaycan türk ədəbiyyatında tuyuğ nevinin vücudə gəlməsi pəhləvilərə aid nəzm şəkillərindən olan pəhləviyyat, yaxud fəhləviyyat ilə manı­nın birləşməsi sayəsində olmuşdur (Qoşma tərzi, "Yeni məcmuə", İstanbul, 1923 və İstanbul Darülfünunu təkrirləri, 1925 ).
Türkiyəli mühərirlərdən Haşım Nahid İraq türklərinə aid yazdığı məqalələrdə İraq manilərindən bəzi nümunələr göstərərək onlardakı təhəəssüs və təfəkkür tərzindən bəsit bir şəkildə bəhs etmişdir.
Mühərririn qeydinə görə manılarda birinci misranın qısa olması, manıyı çağıran adamın adını söyləməsi üçündür (İrak türkləri. "İkdam" qəzetəsi, İstanbul, 1338 və "Türk yurdu" məc­muəsi, Ankara, 1339).
İstanbul Darülfünunu Məzunları Cəmiyyətinin nəşr etdigi "Manılar" risaləsi, yalnız havi olduğu mətnlər etibarilə diqqətə layiqdir. Bunlar akademik Kunoşun Macarıstanda basdırdığı əsərlərdən seçilərək kopya edilmişdir (Manılar. İstanbul, 1339).
Türkiyyat aləmində mühüm mətnlər nəşr etməklə tanınmış Ki­lisli müəllim Rüfətin topladığı yüzlərcə manılar ancaq xam ma­te­rial halındadır (İstanbul Darülfünun Kütübxanəsi, yazmalar qismi).
Manı haqqında bəsit bir izahata müəllim Səddədin Nüzhət və Məhəmməd Fəridin əsərlərində təsadüf edirik. Bunların verdigi məlumat mənbə göstərməklə bərabər Köprülü- zadənin fikirlərinin ibtidai şəkildə kopyasından başqa bir şey dəgildir (Konya vilayəti, xəlqiyyat və hərsiyyatı, Konya, 1926).
Özbək mühərrirlərindən Ə.Züfəri və G.Yunusun bu xüsusda əsərləri və Türkistanda şaye olan manılar etibarilə dəyərə malik­dir (El ədəbiyyatından əşulələr. Səmərqənd, 1927).
Bizdə də bayatı ilə əlaqədar az-çox nəşriyyat yapılmışdır. Müəllim Abbaszadənin kitabçasında (Bakı, 1918, ikinci təbi), müəllim Bünyadzadənin "Kəşgül" adlı şərqilər məcmuəsində (Bakı, 1915) və "Dağarcıq"ında (Bakı, 1917), Firudin Köçərlinin "Balalara hədiyyəsi"ndən (Bakı, 1912), Y.Vəzirovun "Azərbay­can ədəbiyyatına bir nəzər" adlı əsərində (İstanbul, 1337) yalnız bayatı mətnlərinə təsadüf edilməkdədir. Bu qəbildən əski Azər­baycan Ədəbiyyat Cəmiyyətinin nəşr etdigi "Bayatılar" kitabça­sında yalnız mətnləri havidir (Bakı, 1926).
Səlman Mümtaz "Aşıq Abdulla" adlı bir şairdən bəhs edər­kən bayatı haqqında da qısa izahat verir. Çox qarışıq olan bu iza­hatda ilk mısrada şairin öz adına zikr etməsi haqqında olan iddia, Haşım Nahidin fikrindən kopyə edilmişidir. İkincisi, bayatının Oğuz­ların Bayat şöbəsinə nisbətlə adlandırılması fikri də Köp­rülü­zadənin daha əvvəlcə söylədigi fikrinin ("Türkiyyat məcmuə­si", cild 1, səh. 205) təkrarı deməkdir. Səlman Mümtaz kitabça­sında beş yüzə qədər bayatının Aşıq Abdullanın olmasını göstər­məkdədir ki, bununla şərik olmaq qabil degildir. Mühəririn bu korkunc yanlışlığı kitaba "Azərnəşr" tərəfindən ilavə olunan mü­qəddimədə açıq bir surətdə göstərilmişdir.
İsmayıl Hikmətin də yazılarında manılara aid təhlillərə təsadüf edilir. Bu mühərir eyni cinsdən manıları bir çox adlarla ayrı-ayrı olaraq qeyd etmişdir. Eşq şərqiləri, manılar, şikəstələr, bayatılar, izdivac şərqiləri, ölüm şərqiləri... Bəstə (musiqi) adı ilə nəzm şəkili adlarının qarışdırıldığı bu bölgünün özü belə bu tədqiqin nə qədər keyfi olduğunu göstərməkdədir. Sərlövhənin altında qeyd edilən izahat ictimai, ədəbi tədqiqdən ziyadə şairanə təhssüslərə daha yaxındır (Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, birinci cild, Bakı, 1928).
Bu ümumi biblioqrafinın mündəricatından da açıq bir surət­də anlaşılır ki, manı-bayatı haqqında elm aləmində aparılan təd­qiqlər bu ədəbi nevin keçirdigi tarixi təkamülü, hər ləhcə daxi­lində qazandığı orijinallığı, texniki xüsusiyyətləri sınıfların idea­lizəsilə olan əlaqəsini, ictimai mevqeyini, türk nəzminin qəmmi (koliçestvennıy) inkişafındakı rolunu, etnoqrafik qiymətinin bir tərkib (sintez) halında qavramaqdan çox uzaqdır.
Məmləkətimizdə gündən günə artan folklor tədqiqatlarının və təsis olunmağa başlayan elmi ədəbiyyatçılığın verdigi cəsa­rətlə, hiss olunan boşluğu bu iş təcrübəsi ilə-vəlo-qismən olsun doldurmaq qayəsini təqib etdik. Bunu da hər şeydən əvvəl qeyd etməli ki, bu tətəböönamə daha səlahiyyət sahibi olan alimlərin tədqiqlərini nəzərə aldığı kibi, Azərbaycanı Ögrənən Cəmiyyət tərəfindən toplanılıb da tərəfimizdən tərtib edilən beş minə qadar Azərbaycan bayatısı ilə bir çox digər türk xalqlarının manılarına istinadən meydana çıxmışdır.



Yüklə 1,4 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   44   45   46   47   48   49   50   51   ...   54




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin