Bakı, oktyabr, 1928 “Azərbaycanı öyrənmə yolu” jurnalı, 1930-cu il, sayı 4-5 (9-10), səh.9-42 İÇINDƏKILƏR
Ön söz (B.Əhmədov, Ə. Şamil) 3 Azərbaycan türklərinin ədəbiyyati tarixi 22
Məqalələr Heca vəzninin tarixi 144
Türk el ədəbiyyatina elmi bir baxiş. «Oğuznamə» 167
Əşirət dövründəki Azərbaycan ədəbiyyatina
aid vəsiqələr 181
Türk xalq ədəbiyyatinda mani növü və
Azərbaycan bayatılarının xüsusiyyəti 192
Əmin Abid (Əhmədov). Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı tarixi, Bakı, Elm və təhsil, 2016.
Nəşriyyat direktoru:
Prof. Nadir Məmmədli Kompyuterdə yığdı:
Aygün Balayeva Kompyuter tərtibçisi və
texniki redaktoru:
Ramin Abdullayev
Kağız formatı: 70/100 1/16
Mətbəə kağızı: №1
Həcmi: 15 ç/v
Tirajı: 300
Kitab Azərbaycan MEA Folklor İnstitutunun
Kompyuter Mərkəzində yığılmış,
“Elm və təhsil” NPM-də
ofset üsulu ilə çap olunmuşdur.
1 “Azərbaycan” – Məhəmməd Baharlı, Bakı, 1921. səh. 31.
2 “...köçəbəlik ilə mübarizə, torpağa mərubiyyət, bağ və bağça salmaq, körpü tikmək, xəstəlik, soğuq ilə mücadilə, torpaqçılıq, türk məcəllisi, qaranlığın və cəhalətin məğlubiyyəti – iştə Zərdüştün və muğların başlıca ehkamları!” Ərəb istilasından əvvəlki mədəniyyətimizin iqtisadi və siyasi səbəblərlə degil, “Zərdüştün dini” sayəsində doğduğu qənaətində olan mühərrir başqa bir yerdən: “Ərəb istilası Zərdüştün atəşi ilə bərabər ölkəmizin mədəniyyət işığını da söndürdü” – diyor. Tariximiz haqqında azəri müəlliflərinin əsərləri: Y.Vəzir (“Maarif və mədəniyyət” məcmuəsi, Bakı, 1926). Yenə eyni mühərrir “Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər” adlı risaləsində.
3 Y.Vəzirov (Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər. səhifə 85. İstanbul 1337) ilə Salman Mümtaz (“Maarif və mədəniyyət” məcmuəsi, Bakı, fevral 1923) sülaləcə Qəstəmonili olan X əsrin ərlərindən İbrahim Çələbiyi “Azəri” məxləsini daşıdığı üçün azərbaycanlı ədd ediyorlar. Bu fikrin tamamının əsassız olduğu tarixi vəsiqələrə istinad edərək məqalələrimizdə isbat edilmişdir. (“Maarf işçisi” məcmuəsi, Bakı, 1925 və “Türk yurdu” məcmuəsi, İstanbul, Təmuz 1924)
4 Mahmud Məmun “İqdam” qəzetəsi (baş məqalə) İstanbul, 21 Tişrini – əvvəl, 1926.
5 Domurqan, Bartold, İbn-Fəqih, Cəmaləddin Mustofi “Mirat əl-buldan”, Saci Nasiri, “Gənc daneş” müəllifi Məhəmməd Təqi və sairə. Abbasi hökumətizəmanikə təmas edən Əcəm və ərəb müəllifləri də eyni şeyi ifadə edirlər (Köprülüzadə Məhəmməd Fuad – “Türk dünyası” – 1919)
*Şair Əliabbas Müznib Ə.Abidin böyük qardaşıdır. 1937-ci ildə repressiya qurbanı olmuşdur. (B.Ə.).
6 В прежние историческое периоды река Аракс отделяющая теперь Кавказский Азербайджан от персидского была резкой етнографической границей, отделявшей Иранскую Мидию от яфетической, по терминалогии Н.Я.Марра, Албании./Краткий обзор истории Азербайджана, стр.138/.
7 Краткий обзор истории Азербайджана: место прикаспийских областей в истории мусульманского мира.стр.139-147, Баку 1925
* Zaqafqaziya Seymi nəzərə tutulur. (B.Ə)
8 Mustəşriq V.V.Bartoldun bu xüsusda yurutdugü fikri həman-həman bu hali ehtiva ediyor “...но термин Азербайджан избран потому, что когда установливалась Азербайджанская республика, предполагалось, что персидский и этот Азербайджан составят одно целое, так-как по составу населения, они имеют очень большое сходство. Но этот основании было принято название Азербайджана, но конечно теперь, когда слова Азербайджана и особый республики, приходится путатся и спрашивать, какой Азербайджан имеется в виду: Азербайджан персидский или этот Азербайджан. («Место прикаспийских областей в истории мусульманского мира». Стр.57)
9 “Qızıl qələmin (sayı 4,Bakı 1924) 1920-ci illərdə Bakıda basılmış rusca “Sənayeyi-nəfisə” məcmuəsindən nəqlən göstərdigi məxəzlərdən: akademik Doren, professor Berezin, ingilis misyonerlərindən Hanovoy, Renyeps, Bronevski, Emixvald, Petsoldt, Cakıvlu, gənc daneş sahibi Səməd Təqi, “Təqdim əl-buldan-Nasiri”, “Fərhəng-əncüməni-ara”, “Ayineyi-İskəndəri” atəşkədələrin ancaq məcusi hindlilərə aid olduğunu tədqiq və müşahidələrlə istinadən qətiyyətlə söylüyorlar ki, “Qızıl qələm”in yürütdügü bəzi hökmləri, kəndisinin göstərdigi bu mənbələr belə çürüdüyor.
10 Edqar Bloşenin “Məzdəizmin türklərin etiqadları üzərindəki təsiri adındakı tətəbbönaməsinin tərcüməsi (“Milli tətəbbö” məcmuəsi, sayı I, səhifə 142, İstanbul,1331).
11“... эсли нужно было бы придумать термин для всех областей, которые обединяет сейчас Азербайджанская республика, то скорее всего можно было бы принят название Арран”. («Место прикаспийских областей в истории мусульманского мира.стр.57.)
12 Dugnis “Xəzər” təbirini “Xozar” şəklində qəbul ediyor, tədqiq ediləcək bir şeydir.
1 Azəri ədəbiyyatında türkcənin təkamülü. Əmin Abid (“Maarif və mədəniyyət” məcmuəsi numero 2-3, Bakı 1926).
2 Xəzərlərin imhasində Bizanslılar və ruslarlə bərabər Qafqazı istila edən Səlcuq türkmənlərinin də rolu olmuşdur. Köprülüzadə Məhəmməd Fuad. Türkiyyə tarixi, səhifə 35.
3 Abbasi xəlifələrinin əskəri təşkilatında bulunan və əski Ermənistan ilə Xorasan arasında iqamət edən türkmənlərdən bəhs edərkən tarixçi Dugins ərəb müvərrixlərindən İbn əl-Həmas və İbn əl-Əsirə, Bizans müvərrixlərinə istinad edərək onların ğoz-ğuz-uz-oğuz olduğunu təyid eyliyor. [Arteq türkmənləri-hunların ümumi tarixi tərcüməsi – on ikinci bab]. İran mənbələrində də bu müvzuya aid məlumata təsadüf ediliyor. Şah İsmayılın oğlu Sam Mirzə Ağqoyunlulardan bəhs edərkən böylə diyor: “İn taife ra ağqoyunlu quyənd və çenançe dər kotabe-təvarix məstur əst. Əcdad-e işan dər zəmane – oğuz xan ke qəbl əz zuhur-e İslam bude və əz əqsayi-məşriq təşəkkor be İran kəşidsənd və bər əksər vilayəti-məşriq kəşte dər Hüdud Diyarbəkr rəxte-iqamət əndaxtənd”. (Töhfeyi_Sami, Sultan Yəqub bəhsi)
4 Akademik V.Bortold miladi VI əsrdə Çin sərhədlərindən Qara dənizə qədər uzanan böyük sahədə hakim olan türk qövm və qəbilələrinin oğuzlardan ibarət olduğunu qəti surətdə qəbul ediyor (Fransız və islam ensiklopedisində “ğuz” maddəsi və Bakı türkoloji qurultayında oxunduğu rapor ilə “Записки васточного отделиния русского имперского археологического общества, том УШ, Петербург 1894 г.). Professor Köprülüzadə Məhəmməd Fuad həman bütün əsərlərində bizim qovmi mahiyyətimizə təmas etdigi zaman köçəbə oğuzların müxtəlif zamanlarda İranın Şimali vilayətləri, Azərbaycan, Cənubi Qafqaz, İraq, Hələb həvalisi və bütün Anadoluda yerləşməklə onlara qəti bir etnik çöhrə verdiklərini qeyd ediyor. (türk ədəbiyyatımızda mütəəssüflər. Türkiyə tarixi, Azəri ədəbiyyatına aid tədqiqlər).
1 Səyyah Olearidən nəqlən Kozubski: Е.И.Козубскии: Истории города Дербента. Темирхан-шура.1906.
2 “...Signa antigia hierogbyphica et alia scripta Ogusiana gual in muro urbis et monumentis sunt observata...” (Sichwald, Reuseete.B.II.,s.212).
Bartoldun “Yenə Qorqud haqqında məlumat” sərlövhəli məqaləsindən nəqlən.
1 “Oğuznamə” haqqında kitabımızın “Çadır ədəbiyyatı” qismində əlavə izahat verilmişdir.
1 Таким образом происходит распадение огузов на три народности, из которых две ранше подчинились оседлой жизни, а третья оседает в настояшее время. Эти народности – османы , азербайджанцы и оставшиеся в Средней Азии потомки огузов – туркмены. «В.В.Бартольд. Обзор истории тюркских народов..Баку,1925. Стр.138
3 «Боденштедт дал не перевод, а переделку, в которую внес очень много своего собственного повидимому, от подлинного млиафии осталось у Боденштедта совсем мало» / А.Крымский. История Турции и литературы, том.2,стр.140./
4 Firidun bəg Köçərli Bodenştedt haqqında yazdığı haşiyədə Berlin şəhərində “Qəzəlliyyate-Mirzə Şəfi” ünvanında öz əşarını çapa verübdir” – tərzində bir qeyd varkən, əsərinin mətnində buna tamamilə zidd olaraq “Almaniyada Mirzə Şəfinin məcmuəsi (Bodenştedt) adlı şəxsin ehtimamilə nemsə*dilinə tərcümə olunubdur – deyə hökm veriyor. (“Mirzə Fətəli Axundov” risaləsi – səhifə 4, Tiflis – 1911) və (Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları, I cild, 2-ci hissə, səhifə 476-477)
Köçərlinin təsirinə qapılaraq Vəzirov**də Fazil Mirzə Şəfinin şeirlərinin məcmuəsi alman dilinə tərcümə olunaraq ədib Botenştedt ehtimami ilə basılmışdır”. –diyor. Salman Mümtaz da eyni yanlışlığı daha müğəlləq bir şəklə salmışdır. (Azərbaycan ədəbiyyatı, Mirzə Şəfi Vazeh, müqəddimə)
* Alman
** Y.V.Çəmənzəminli nəzərdə tutulur (B.Ə.)
1 Qitələrin müqayisəsi kitabımızın gələcək cildlərindəndir ki, burada Mirzə Şəfi haqqında müfəssəl məlumat da vardır.
1 Salman Mümtaz nəşr etdigi Vaqifin külliyyatına yazdığı müqəddimədə Adolf Berjedən bəhs edərkən diyor ki, “Azərbaycan şairlərinə dair Germaniyanın Leypsiq şəhərində basdırdığı məcmuəsində Vaqifin tərcümeyi-halından bəhsedici bir sətir də olsun yazmamışdır (Azərbaycan ədəbiyyatı, sayı 2, səhifə 4, Baku, 1925). Möhtərəm Mümtazın tədqiq etmədən atdığı hökmlər özünü burada da müdhiş bir yanlışlığa sürükləmişdir. Berje kitabına yazdığı on dörd bəçək səhifəlik almanca müqəddimənin altı səhifəsini (səhifə VI-XI) Vaqifin tərcümeyi-halına vəqf etmişdir. Hətta ən çox Vaqifin tərcümeyi-halından bəhs etmişdir. Daha qəti sübut etmək üçün nasıl başladığını da göstərəlim: “Achund Molla Penach Vakif, son des Muhti Aga vard im Kasachschen Districhte um das Yanz 1160 der Hidshra (1717) geboren...
* Stokholm
2 F.Köçərli: Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları (I cild, 2-ci hissə, səh. 498 və “Fətəli Axundov” risaləsi).
3 ”Qafqaz və Azərbaycanda məşhur olan şüəranın əşarı məcmuəsi” almanca müqəddəmə, səhifə 13.
4 “...Fətəli Axundovun ən eyi komediyaları “Botanim Müsyo Jordan” ilə məşhur sehrbaz “Məstəli şah”dır. Bu əsərləri bənim qardeşim Karl Berje fransız dilinə tərcümə edərək, Peterburq Ermitajının müdiri müsyo Jillesə təslim etmişdir. Müdir komediyaları özünün Qafqaza yapdığı səyahəti haqqında yazdığı əsəri ilə bərabər nəşr etmək istiyordı. Fəqət Jillesin ansızın ölməsi nəticəsində bu əsərlər də ortadan qayib olmuşdur. Çünki öldükdən sonra əlyazısı ilə olan əsərlər bulunamamışdır (Berje əsəri, müqəddəmə, səhifə 14).
* Əsərin əlyazmasında 15-ci il göstərilir, ancaq bu mexaniki səhv ola bilər. 1925-ci il daha uyğun gəlir. Məcmuə əlimizdə olmadığından Ə.Abidin məqaləsinin nəşr tarixini də müəyyələşdirə bilmədik (B.Ə.).
1 Л.Будагов: Практическое руководство турецко-татарского Азербайджанского наречия, Москва 1857.
2 Köprülüzadə (Azəri ədəbiyyatı tarixi, dördüncü məqalə – “Türk dünyası”, İstanbul, 1919) bu adı Mirzə Qasım bəy göstəriyor. Doğrusu Mirzə Kazım bəgdir.
3 Записки восточного отделения русского императорского археологического обшества
1 Заметка об азербайджанской литературе «Турции и ее литературы», Москва 1910, стр. 138-141.
1А.Туманский: «О Китаби-Коркуд», Затлки востог обдел. император. русск. археологических обшества. IX том стр.270.
1 Eyni nəşriyyatın doqquzuncu cildində (səhifə 272-276) Bartoldun məqaləsi.
2 Akademik Bartold oğuzların bu hərəkətini qıpçaq türklərinin təzyiqi altında vucudə gəlmiş deyə göstəriyor: “Что эти тюрки (огузы) менше находились под влиянием восточно-азиатской културы, подтвердается тем, что вслед за ними стали двигатся с севера на юг тюрки менее культурные : это движение кыпчагов с берега Иртыша и Кргизов с берегов Енисея. Очень вереятно, что под влиянием этого движения огузы стали переходить южнее, в Рерсию, кыпчаги заняли их место. «Обзор истории тюркских народов. Стр.135.»
1 Köprülüzadə Məhəmməd Fuad – Türkiyə tarixi, II səhifə 133.
Çox güman ki, həyulələrdə yazmaq istəmişdir. Həyulə – 1) qədim fəlsəfədə materiya, qismi 2) xəyal, vahimə 3) qeyri-adi (B.Ə.)
1 “Türkiyə tarixi”, səhifə 142-143.
2 Ədəbiyyatımızın hər dövrəsinə təsiri olduğu üçün bu din haqqında məlumat lazım görüldü.
1 Əbu Duləfə görə oğuzların bir ibadətgahında İsanın və Məryəmin rəsmləri olmazdı. Oğuzlar dinləri haqqında müfəssəl məlumat üçün baxınız – Bartolddan tərcümə: Orta Asiyada moğal fütuhatınə qədər xristianlıq (“Türkiyyat məcmuəsi, İstanbul, 1925)
1 İbn əl-Əsirdən nəqlən akademik Köprülüzadə: “Türkiyə tarixi”, səhifə 134.
1 Akademik Köprülüzadə: “Türkiyə tarixi”, (səhifə 46). Eyni fikri akademik Bartold da təyid ediyor: «...Огузы которым относиться орхонские надписи» / Образ истории тюркских народов, Стр.133.Баку,1925.
1 Tomsen və Radlova istinadən professor Nəcib Asim (Orxon abidələri, səhifə: 112-113, 124-126)
1 “Divan lüğat-it türk” dəki atalar sözlərini İstanbul Darülfünuni professorlarından Nəcib Asim toplayaraq “əski savlər” adı ilə bir risalə halında nəşr etmişdir (İstanbul, 1338)
1 Brokelmanın tədqiqi türkcəyə də tərcümə edilmişdir (ədəbiyyat fakültəsi məcmuəsi: Aqustos – tişrini – əvvəl 1339).
1 Heca vəzninin tarixi haqqında “Maarif işçisi” məcmuəsində təfsilatlı məqalələrimiz var.
Bax. Əmin Abid, “Heca vəzninin tarixi. “Maarif işçisi”1927, №3, səh.50. Məqalənin davamı həmin məcmuənin 5,6,7-ci saylarında çap olunmuşdur (B.Ə.)
2 «Древнейших народных стих турецких племен» Ф.Корш.Записки восточ.отдел.русск.археологических общ., том. XIX.
1 Fərhəng şüuri və Süleyman Özbəgi Əl-Buxarinin “Lüğəti-Çığatay”i.
2 Qopuz Oğuz qövmlərinin telli çalğısıdır. Qədim oğuz ənənə və adətlərini bizə nəql edən “Kitabi-Qorqud”da qopuzdan başqa bir çalğı yad edilmiyor. Hər mövzu də qollanılan qopuzdur.
3 “Kitabi_Dədə Qorqud”, səh 4.
4 Türkiyə ictimaiyyatçılarından Ziya Göyalp aşağı təbəqə xalqın da bu mərasimlərdə iştirak etdigini söyləyor: “Bir gün Xanlar xanı, yaxud bəglər bəgi bir toy, yaxud bir şülən yaparaq bütün eli dəvət edirdi. Bunlar yeyüb içdikdən yeni əlbisələr geyüb bürcləri də verildikdən sonra dəvət sahibinin təklifilə evində hər nə varsa ümumi dəvətlilər tərəfindən yəğma edilərdi. Bu hal də göstəriyor ki, el daim bir kommunist həyatı yaşayan xaricə qarşı bir ailə-oğuz cəng təşkilatını mühafizə edən qapalı bir cəmiyyətdi” (“Türk mədəniyyəti tarixi”, səhifə 16, İstambul, 1926)
Fikri qərəzlə olaraq kommunistligi “yəğmagərlik” şəklində göstərən Ziya Göyalp bu xüsusda əldəki vəsiqələrin əksini göstəriyor. Bu mərasimlərdə dərəbəgləri tərəfindən istismar edilən kəndin sinfi iştirak etmək haqqından məhrumdu: yalnız baş xan ilə qarısı və əşirət bəglərinə məxsusdu. Bu məxsusdə eyni məlumat verən “Kitabi-Dədə Qorqud”un müxtəlif yerlərində mərasimlərin xan və bəglər tərəfindən tərtib edildigi və burayə “reislərin, hərbdə yararlığı görülən “qəhrəman”ların dəvət edildigi açıq olaraq göstəriliyor. Xalq zümrəsinə mənsub olanlardan ancaq “qopuzci” ilə “ozan”lar iştirak edərlərdi; o də yuxarıya yaltaqlıq yapdıqları üçün.
1 Mütləq əksəriyyəti doğuran mühacirətlər XIII əsrə qədər davam edən oğuz axınları sayəsində hasil olmuşdur. Buralara sonrakı bəhslərdə yaxınlaşacağız.
1 Bu günün xalq ədəbiyyatı məhsulları islami bir şəkildə olduğu üçün əsərimizin mütəaqib cildində tədqiq edilmişdir.
1 “Dürrəl-tican” nəqlən M.Cövdat. “Əbubəkr Abdullah Dəvadari”nin kitabı İstanbulda “Damad İbrahim paşa” kütübxanəsi əlyazmaları içində 913 nömrədə qeyd olunmuşdur. Bu kitaba ilk diqqət cəlb etdirən Misirli Əhməd Zəki paşanın “Arxiv dü Aziyatik”dəki məqaləsidir. Türkcə mətbuata ilk əksi etdirən İstanbul Darülmüəllimini – ibtidaisi müəllimlərindən M.Cövdətdir. Bu zatın bu xüsusa təmas edən iki məqaləsi var: (“Yeni məcmuə”nin fövqəladə nüsxəsi – 1334 və “Dərgah” məcmuəsi 1338). Bundan sonra professor Köprülüzadə “Türk ədəbiyyatında ilk tədqiqlər” adlı əsərində (İstanbul, 1918) bu kitabdan istifadə etmişdir (səhifə 279-281).
1 “Dürr əl-Tican”dən nəqlən Hüseyn Namiq
1 Eyni məxəz
1 Türk ədəbiyyatı trixi – Akademik Köprülüzadə. səhifə 64, İstanbul 1926).
2 Oğuz mənqəbəsini nəql edən ən eyi mənbələr bunlardır: Şəcəreyi-tərakimə-Əbülğazi Bəhadir, Tac əl-təvarix-Rəşidəddin əl-təbib, Kutadqu bilik-Radlov, türk ədəbiyyatı tarixi-Köprilizadə. Radlovun nəql etdigi mənqəbə Parijdə “Библиоте-Насионал»də olan uyğurca yazılmış yeganə nüsxədən alınmışdır. Bu, oğuzların islam dinini qəbul etmədən yazılmış şəklidir.
1 Türk ədəbiyyatı tarixi: Köprülüzadə. səh.68.
1 «Место прикаспийских областей в истории мусльманского мира». Стр.27.
1 «Однако, мы видим, что эти тюки-огузы сохраняют свой язык, свою национальность и даже предание о родоначальнике всех огузов, Огуз хане. «Обзор истории тюркских народов. «Стр, 125.В.В.Бартольд.
* Dəvadaridə qıpçaqlara aid “Ata Bitikçi”, oğuzlara aid “Oğuznamə” ətrafında fikir yürüdərkən müsəlmanlığa müxalif olduğunu böylə anlatıyor: “Bu taifenin zühur edişlərini; əhvallarını izah etmək istiyorum: fəqət bunların bir çoxu şəriətə uyğun degildir”. “Dürər əl-Tican”dən nəqlən Hüseyn Namiq (“Yeni məcmuə”, İstanbul, cild 4, sayı 89).
1 “Türk dərnəgi” məcmuəsi: sayı I, İstanbul 1927. Bursalı Məhməd Tahir də bir çox Osmanlı tarixçiləri kibi “Oğuznamə”yi tarix kitabı olaraq göstəriyor. Biz onun Şimali İranda “Oğuznamə”nin yaşadığı dövr haqqında verdigi məlumatını başqa səyyah və mühərrirlərin ifadələri təyid etdigi üçün “Oğuznamə” mənqəbələrini qasid etmək istədigi fikri ilə alıyoruz. Vaqeən “Səlcuqnamə” Sahibi Yazıçıoğlu Əli, “Cami-Cəm Ayin” mühərriri Həsən bin Mahmud Bayatı, “Behcətül-təvarix” müəllifi Şükrullah kibi yazıçılar “Oğuznamə” adında ayrıca tarixi bir əsərdən bəhs edirlər. Onların yad etdikləri “oğuznamə”nin oğuz mənqəbələri olub-olmadığı vazeh olaraq məlum degildir. Osmanlı müəlliflərinin bu xüsusda yapdıqları fikir qarşılığı haqqında Köprülüzadə Məhəmməd Fuadın “Türk ədəbiyyatında ilk mütəsəvviflər” kitabında qiymətli bir tənqidi var (səhifə 278-279) Haşiyə. Son əsrlərdə bəzi Osmanlı müəllifləri Osmanlı türklərinin tarixinə aid yazdığı əsrlərə oğuznamə adı vermişlər. Lütfi paşa adında bir zatın bu cinsdən oğuznamə adında bir tarixi var. Türkistanda yetişən “Dana Ata adında bir şair də “Oğuznamə” adında mənzum bir əsər yazmışdır. Bu xüsusda baxınız: A.Samoyloviç: Материалы по среднеазиатско – турецкой литература. – «Записки Восточн. отделения император. русск.археологического общества».том. XIX.
1 Иностранцев də eyni ərəbcə sərlövhəni qoyur və ruscaya da böylə tərcümə ediyor: «Книга о моей Деде Коркуде на языке племенем Огузов» (Коркуд в истории и легенде – записки восточного отделении русск. имер. археол. об-ва, том.ХХ.вып. I,стр. 40-46)
1 Китаби Коркуд Записки вост.отд.русск. импер.археол. общества, том VIII,стр.209-218
1Türk ədəbiyyatı tarixi – Böyük qism, cild I, səhifə 59.
1 «Коркуд Ата прожил 95лет и служил следиющим ханам Имань Яви, Дуйли – Кайю, Ирки Туману и Каплы-Яули. А.Туманский.Записки вост. отдел. русск. импер. археологическ общества.том.IX.
1 İbn əl-Əsirə istinadən Инострантсев.
2 Fransızcə “İslam ensiklopediyası”, “Quz” haqqında məlumat. Bartoldun bu fikrini Köprülüzadə qeyd ediyor – “Türk ədəbiyyatında ilk mütəsəvviflər”, səhifə 282, haşiyə; Başqırdıstanlı Əbdülqadir də Köprülüzadənin fikirlərini məxəz göstərmədən təkrarlıyor (Türkiyyat məcmuəsi, cild I, səhifə 214, İstanbul 1925.)
1 .Kitabi-Dədə Qorqud: səhifə 131.
1 Caminin “Nüfxatül-əlis” adında əsəri hicri 901 tarixində “Nəsayəm əl-məhəbbət mən əl-futut” – sərlövhəsi altında türkcəyə tərcümə edən Əlişir Nəvai Qorqud haqqında bu məlumatı veriyor: Qorqut Ata əleyh ül rəhimə türki ulusi arasında şöhrəti andın ər Tuğraqdur ki, şöhrət nəmə ehtiyacı bulğay məşhur mundağdur ki, necə yıl uzidin burunqını necə yıluzidiyi sonınqını kəlürni deybdür ki, kob muğət-amiz məğzliğ sozlar arada bar” Yazma nüfxatul-əpis” tərcüməsindən nəqlən Bartold: Rus imperatorlığ arxeoloji cəmiyyətin şərq şöbəsi nəşriyyatı, cild XX.
1Oğuz türkmənləri arasında yaşayan xurafi mənqəbələr üçün müraciət mənbələri: Amerikalı səyyah Şullerin Türküstan səyahətinə aid əsəri. V.V.Bartold ilə A.Divayevin rus imperatorlıq arxeoloji cəmiyyətinin şərq şöbəsi nəşriyyatı. cild 9-10. V.V. Velyaminovın Başqırd yadigarları – Труды восточн. отдел Археологическ.обшества,том.IV.
1 Qırğız və Qazax türkləri arasında Qorqudun nüfuzuna aid təfsilat üçün baxınız: Türkiyyat məcmuəsi, səhifə 216-217, İstanbul 1925.
1 Əski Osmanlı padşahlarından ikinci Bayazidin oğlu şahzadə Qorqudı misal göstərən İnostrantsev diyor ki: «Возможно, что именем своим этот принц объязан тому распространению в эту эпоху сказанный о предках османского народа-огузов» (зап.вост.етд.археол.обиз.том.ХХ)
2 В XVIII в, как видно из слов Олеария, и среди турецкого (азербайджанского) населения, Закафказа, еще не были забыти предания имевщия, повидимему, некоторые сxодство с содержанием книги о Коркуде (Зап.вост.мтд.имп.русск.археолог.об.т.XIX стр.73-75, 1909)
3 Evliya Çələbi səyahətnaməsi: ikinci cild, səh.312.
1 В.Урмии показывали могилы тени Казан бека главного героя того же цикла, Бюрле Хатун, имя который нигде, кроме Олеари и Китаби Деде Коркут, не ветречаются» (Краткий обзор истории Азербайджана, стр.146)
2 Nəqlən Akademik Bartold.
1 Kilisli müəllim Rifətin oxuyamayıb da şəklini təsbit etdigi bu kəlməni Bartold Drezden nüsxəsində «Qan Abxazə” şəklində oxumuşdur.
1 Türkiyəli müdəqqiqlərdən M.Cövdət bu xüsusda yazdığı bir tətəbbönamədə Dədə Qorqudun və əsərinin bizim dil və ədəbiyyatımız sahəsinə aid olduğu cəhətini bitərəf bir vicdanla izah ediyor: “Oğuznamə”nin nisbət edildigi bu zat “Kitabi-Dədə Qorqud”u bu zatın yaza bilməsi üçün heç degilsə Təbriz, Ərzrum tərəfində dəxi yaşamış olması lazım gəlir” (“Dərgah” məcmuəsi, İstanbul, 1338).
1 Bu parça kitabımızın sonundakı mətnlər qismində kopiyə edilmişdir.
epik
13 «Xanım» kəlməsilə bir hökmdara xitab olunur.
14 Ərəbcə olan bu sərlövhə «Oğuz qövmi dilində Qorqudun kitabı” deməkdir. Oğuzlar (bilxassə miladi altıncı əsrdən zamanımıza qədər türk millətinin, Orta və Qərbi Asiya xalqlannın mədəniyyəti tarixində mühüm rol oynamış böyük bir qoludur. Türkolojinin bugünkü vəziyətinə görə Şimali İran ilə Qafqazda yaşayan bizim türklərin doğru adı Oğuzdur).
15 Əsərin birincisinin nüsxəsi Drezden kitabxanasında Fleyşer kataloqunda 26 nömrə ilə müqəyyəddir. XIX əsrin başında Alman türkoloqlarından Diez tərəfindən bundan kopya edilmiş başqa bir nüsxəsi Berlin Kral kitabxanasında Perça kataloqunun 203 nömrəsində qeyd olunmuşdur. Bu ikinci kopyanın fotoqrafı alınaraq İstanbulda kitab halında basılmışdır.
16 Dərriltıcan - yazma, İstanbul, İbrahim paşa kitabxanası, 913.
17 Oğuz türkcəsində ozan xalq şairi deməkdir. Bunlar qopuz denilən əski sazı çalaraq mənkibə və dastan oxurdular. XİVəsirə qədər bizim məmləkətimiz ilə Şimali İrandakı Azərbaycanlı türklər arasında da bunların yaşadığını bilyoruz.
18 Hicri 164 tarixidə yazılan “Divani lüğət it türk”dəki atalar sözlərini İstanbul Darülfununun professorlarından Nəcib Asim toplayaraq “Əski savlar” adında bir risalə nəşr etmişdir. İstanbul, mətbə nömrə 1338. Şərqi oğuz türkcəsinin hələ yaşamaqda olan məsəllərini yoldaş H.Zeynallı çox qiymətli bir əsər olaraq basdırmışdır.(Bakı, 1926) ki, bunların içində mənzum olanları da var.
19 Mənzuməsinin müxtəlif cildlərində bu xüsusda təhlillər vardır. Записки восточного отделения императ Русского археологического обюества.
20 Çadır ədəbiyyatı şeirində uzun əsrlər hakim olan heca vəzni, türk cəmiyyətinin əşirət dövründən dərəbəylik dövrünə doğru irəliləməsi ilə yerini yavaş-yavaş islamiyyətin gətirdiyi əruz vəzninə tərk etməyə başladı.
21 Bu kitabın ilk nüsxəsi tarixçi Hammer tərəfındən İstanbulda alınaraq Vyanada ümumi kitabxanaya veriimişdir. Nüsxə 1439-da uyğur hərflərilə Heratda kopya edilmişdir. Sonradan ərəb hərflərilə yazılmış iki nüsxəsi daha bulundu ki, biri də Qahirədə Xədiviyə kitabxanasındadır.
22 Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellsahaft. 63, 1889.
23Kərəm haqqında ayrıca tədqiqatımız var
24 Memoire sur lethnografie de le Perse: Khanikaff, səh.82.
25 Akademik V.Bartold: «Mesto prikaspiyskix oblastey v istorii musulmanskoqo mira» i «İstoriə turkskix narodov Srednıy Azii»
26 Ibn-El-Athir: Ye Yivre de la creation et de lhistaire, VI, səh. 68.
27 Prof. Berin «Obşie predposılki feodalizma», Baku, 1920 q.
28 XVII əsrdə Qafqaza gələn alman səyyahlarından Oliarius Qazan xanın qəbrini Təbrizdə gördüyünü söyləyir.
29 “Qorqud kitabı”, səh. 21
30 Ziyarətin yüksəlməsində, heyvanlar üçün qışlıq azuqə ehtiyatı yığmaq məcburiyyət dəxi əsaslı səbəb olmuşdur. İdarədən.
31 Akademik Köprülüzadə Məhəmməd Fuad: «Selcuqlar zamanında türk mədəniyyəti».
32 «Qorqud kitabı», səh.120.
33 «Qorqud kitabı», səh.165
34 Son günlərdə çapdan çıxan «Ədəbiyyatdan iş kitabı» adlı dərs kitabına Musaxanlı Atababa imzalı bir məqalədə mənim ilk dəfə olaraq,irəliyə sürdüyüm bu fikri eyni ilə kopya edilmiş və məndən alındığına aid heç bir işarət qoyulmamışdır. Halbu ki, fikri 27-ci ildə Bakı Darülfünunda verdiyim məruzədə irəli sürdüyüm kimi, yenə eyni sənədə Bakı Pedoqoji Texnikumunda və 28-ci sənənin başlanğıcında Bakı Maarif Evi ədəbiyyat dərnəyində «Azərbaycan ədəbiyyatının başlanğıcı» mövzusunda verdiyim məruzədə təkrarlamışdım. Bundan başqa 1927-ci ildə Ruhulla Axundov yoldaşa təslim etdiyim «Azərbaycan türkləri ədəbiyyatı tarixi» adlı əsərimdə uzun-uzadı izah edilmişdir.
35 Bu kitab haqqında ilk yazı-yazan Misirli Əhməd Zəki Paşa adlı birisidir. Məqaləsi «Arhive d’Aciatigue» dədir. Türkcə mətbuatda ilk əks etdirən İstanbul müəllimlərindən M.Cövdətdir. (“Yeni məcmuə”nin fövqəladə nüsxəsi 1334 və «Dərgah» məücmuəsi 1338) Bundan sonra Köprülüzadə də bu əsərdən istifadə etmişdir. (Türk ədəbiyyatında ilk mütəsəffəflər. səh. 279-80). Ggənc müdəkkiklərdən Hüseyn Naminin “Yeni məcmuə”nin son nüsxəsində ilk məqaləsi bu xüsusa həsr olunmuşdur.
36 Əbu Müslümün ailəsinin həmin kitabı Əbu Müslümün həyatda olduğu bir zamanda əldə etmiş olması da qeyri-mümkün deyildir. İradədən.
37 Akademik V.Bartold: Mesto pri Kaspiyskiy oblastev v istorii musalmanskoqo mira, str. 23.
38 Müəllifin göstərdiyi səbəblərə oğuzların İrana yanaşdıqlarından çox zaman sonra tərcümə edilmiş olmasına mane olmaz.
39 Signa antigue hiaroglorhica et seripta Ogusiana gual in muro urbis et monumentis sunt observata Eichwald, Reise ete B II, s. 212
40 “Qorqud Ata kitabı” səh.3.
41 Akademik Köprülüzadə Məhəmməd Fuad. Türk ədəbiyyatının mənşəyi. “Milli tətəbilər məcmuəsi”, cild 2. say 4, 1331.
42 Əmin Abid. Türk ədəbiyyatında bayatı-mani növü. Azərbaycan tədqiq və tətəbbi cəmiyyətinin tapşırığı ilə hazırlanmış bayatı güllüyyatına əlavə edilmiş tətəbböönamə.
43 «Denkur digkeiten von Asien» II 399 sg. Berlin 1815
44 Səyyahətnameyi Evliya Çələbi; ikinci cild, səh. 312.
45Yəni 1636 sənəsində - Ə.A.
46 Səyyah Oleariusun yuxarıda zikr olunan səyahətnaməsi, səh. 489.
47 Bakia “Sulcuknamə” sahibi Yazıçı oğlu Əli, «Cami cəm ayini» mühərrir Həsən ibni Mahmud Bəyatı «Behcət-üt-təvarix» müəllifi Şükrüllah, kimi yazıçılar, «Oğuznamə» adında tarixi bir əsərdən bəhs edirlər. Onların yad etdikləri «Oğuznamə»nin bizim «Oğuznamə» olub-olmadığı aydın olaraq, məlum deyildir. Türkcəyəli müəllifin bu xüsusda yapdıqları fikir qarşılığı haqqında Köprülüzadənin mühüm bir tənqidi vardır. Türk ədəbiyyatında ilk mütəsavvifləri, səhifə 278-279. Haşiyə: son zamanlarda bəzi Osmanlı müəllifləri öz tarixinə aid yazdıqları əsərlərə «Oğuznamə» adı vermişlərdir. «Lütfi paşa» adlı birisinin «Oğuznamə» adında tarixi bir əsəri olduğunun Köprülüzadədən öyrəniriz. Əski Türkistanlı şairlərdən Dana Atanın da “Oğuznamə” adında mənzum bir əsəri olduğunun akademik Samoyloviç söyləyir. Baxınız.
48 «Türk dərnəyi məcmuəsi» sayı I, İstanbul 1337.
49 Azərbaycanın Proletar Yazıçılar Cəmiyətində açılan ali dərəcəli ədəbiyyat seksiyasında idarə etdiyim məşğuliyyətlər əsasında «Oğuznamə»nin mündəricatını təmin edərkən gənclərdən birisi bu mövzulardan bəzilərinin indi belə köylülərimiz arasında yaşadığını söyləmiş və yaxında bunu təsdiq edib verəcəyini vəd etmişdir.
50 Bəzi Türkiyəli müdəqqiqlər şülən və yaxud şilan adlanan qonaqlıqları ümumi, yəni xalqa da şamil olaraq göstərir. Halbuki, biz bu mərasimlərin yalnız bəylərlə, ağalara məxsus olduğunun görürüz. Bu xüsusda aşağıda təfsilat var.
51 Süleyman Özbəgil Buxarı «Lüğəti cığatay, fərhəngi şüuri» və «Dərriltican» Əbubəkir Əbdullah Davadari.
52 Əbubəkir Əbdullah Davadaridə qıpçaqlara aid “Ətabətiqci”, oğuzlara aid «Oğuznamə» ətrafında fikir yürütürkən mövzularını müsəlmanlığı müxalif olduğunu izah edir: «Bu tayfanın zühur edişlərinin, əhvalatlarının izah etmək istəyirəm. Fəqət bunların bir çoxu şərafətli şəriətə uyğun deyildir». “Dərrilitican” yazma, İstanbul, İbrahimpaşa kitabxanası, 913.
53 “Türk dərnəgi” məcmuəsi, sayı 1, İstanbul, 1927.
54 Bursalı Məhəmməd Tahirdə bir çox əsgi Osmanlı tarixçiləri kimi «Oğuznamə»yi tarix kitabı şəkilində göstərir. Onun Şimali İranda «Oğuznamə»nin yaşadığı haqqındakı verdiyi məlumatıbaşqa səyyah və mühərrirlərin ifadələri təyid etdiyi üçün «Oğuznamə» mənkəbələrinin kəsd etmək istədiyi fikri ilə alırız. Vaqan «Səlcüqnamə» sahibi Yazıçı oğlu Əli, “Cami-Cəmi ayin» sahibi Hüseyn bini Mahmud Bayatı, «Behcətürt təvarix» müəllifi Şükürullah kimi yazıçılar «Oğuznamə» adında ayrıca tarixi bir əsərdən bəhs edirlər. Onların yad etdikləri «Oğuznamə»ni oğuz mənkəbəlri məcmuəsi olub olmadığı aydın bir surətdə məlum deyildir.
Osmanlı müəlliflərinin bu xüsuda yapdıqları fikri qarışıqlıq haqqında Köprülüzadə Məhəmməd Fuadın «Türk ədəbiyyatında ilk mütəsavviflər» kitabında qiymətli bir tənqid var. (s. 278-279)
Son əsrlərdə bəzi Türkiyəli müəlliflər Osmanlı Türklərinin tarixinə aid yazdıbı əsərlərə «Oğuznamə» adı vermişlər. Lütfi Paşa adında bir zaman bu cinsdən «Oğuznamə» adında bir tarixi var. Türküstanda yetişən Dana Ata adından bir şair də «Oğuznamə» adında mənzum bir əsər yazmışdır. Bu xüsusda baxınız: A.Samayloviç: Materialı po srednıe Aziatskoy i Turetskoy literature. «Zapiski Vostoçnı. Otd. İmper. Russkiy arxeoloq. o-va, tom. XIX vıp. 1
55 «Dərriltican»
56 «Dərriltican». Bu müxəzəlilik diqqət cəlb etdirən Misirli Əhməd Zəki Paşanın «Arxio-do Azaitik» dəki məqaləsidir. Türkcə mətbuatda ilk əks etdirən İstanbul Dəril Müəlliminin ibtidaisi müəllimlərindən M.Cövdətdir. Bu zatın bu xüsusa ilə iki məqaləsi var. “Yeni məcmuə”nin fövqaladə nüsxəsi 1334, «Dərgah məcmuə”si 1338. Bundan sonra professor Köprülüzadə «İlik mütəsəfiffələr»ində (İstanbul 1918) bu əsərdən istifadə etmişdir. (səhifə 279-281) Bartoldun «Kitabi Qorqud»a aid yazdığı bir çox yazılarından o vaxta qədər bu kitabı görmədiyi anlaşılır.
57 Məsələn şilə (şillə) kəlməsini müəllif qətiyən yanlış işarətlə göstərilmişdir. Halbuki, «Mərə noldunuz diyü bir şillə birinə, bir şillə birinə urdu» (səhifə 143) cümləsinin özü də göstərir ki, şillə kəlməsi bizim ləhcəmizin hazırda belə yaşayan kəlmələrindəndir. 65-ci səhifədə «Dəxi sənin yüzünə bən gəlmərəm» cümləsindəki yüzünə kəlməsini yurduna şəklində tamamilə indi olaraq təshih edir. Halbuki, bu ifadə indi belə, bizim ləhcəmizdə var.
58 Bartold. Yeşyo izvestiye o Korkude. Zapiski Vostoçnoqo otd. Russ.arx obş. tom. XIX, str.73-75. İnasrantsev də eyni ərəbcə səlövhəyi qoyur və ruscada beylə tərcümə edir: “Kniqa o moem Dede Korkuda» na yazıke plemeni Oğu
zov» Zapiski t. XX str. 40-46.
59 «Kitabi Korkud». Zapiski Vost. otdel. tom, 8. str. 203-218.
60 Türk ədəbiyyatı tarixi, cild I, səh.59
61 Tekst «Tarixi ali Seldcuk» po rukopisi Aziiyatskoqo muzeya, 590. V. str. 27. Nəqlən akademik V.Bartold.
62 Kunoş: Oszman-Terek nejəkeltesi guüyemenu, Budapeşt, 1889
Köprülüzadə Məhəmməd Fuad. Saz şairləri, "Tənin" və "İkdam" qəzetələri, İstanbul, 1922, S.Nizhət və Məhəmməd Fərid. Konya vilayəti xalqıyyat və hərsiyyatı, Konya, 1926, Prof. A.Samoyloviç. Çetverostişiə-tuyuqi Nevai, "Musulğmanskiy mir, vııpusk 1, Petroqrad, 1917. 63 Akademik İqnats Kunoş. Türk xalq ədəbiyyatı, səhifə 170-172, İstanbul, 1925. Pofessor Çobanzadənin verdigi şifahi məlumata görə həm cənubi, həm də şimali Kırımda bu nevə manı denilməkdədir. 64Şeyx Südeyman Özbəgi it Buxari. Lüğət cığatay və türk Osmani, Ə.Zufəri və G.Yunus. El ədəbiyytından eşulələr.
65Haşım Nahid. İraq türkləri, "Türk yurdu" məcmuəsi, sayı 1, cild 10. 66 Radlov.Obrazüı narodoy literaturı törskix plemen, çast 1. 67 Akademik Samayloviçin yuxarıda zikr olunan əsəri.
6368 Radlovun yuxarıda zikr olunan türk xalq şeirlərinə aid küllüyatının 10-cu cildi.
69 "Türkiyyat məcmuəsi", cild 1, səh.205.
64
65
66
67
68
69
70 Azərbaycan operasının aktyorlarından H.Sarabski (şifahən).
71
72 An. Linin. K voprosam formalğnoqo izuçeniə pogzii tureükix narodov". Vostokovedene, t. 1. str. 166, Baku 1926 q. Bu əsər Kovalskidən ruscaya xülasə halında tərcümə olunmuşdur. 33 Türk ədəbiyyatında qoşma tərzi. "Yeni məcmuə", sayı 78, İstanbul, 1923
73
74 Записки восточного отделения императ Русского археологического обшества. Т.XII, вып.2-3, стр. 78, 1899
75Bu xüsusda Azərbaycan mətbuatında mənbə: Əmin Abid. Heca vəzninin tarixi. “Maarif işçisi” məcmuəsi, nömrə 3, 4 və 6, Bakı, 1927.
76 “Divani lüğəti it türk” 1083-1085 tarixlərində Kaşqarlı Mahmud ibn il Hüseyin tərəfindən yazılmış türkcədən ərəbcəyə bir lüğətdir.
77 Ostasiatische Leitschriti. Jahrg. 8, 1920.
78K.An.Lininin yukarıdakı zikr olunan xülasələri. səh. 157
79 Heca vəzninin yeddisilə yazıldığı idda edilən bu qitəyi təhlil edərkən onun əruz vəzninin failatun failat vəzninə də uyğun olduğunu anladım. “Divani lüğət it türk”iə nəzimlərində əruz olub olmadığı tədqiq ediləcək bir mövzudur.
80 “Qudatku bilik” hicri 462 tarixdə Balasaqun əhalisindən Yusif Hacib adlı bir şair tərəfindən türkcə yazılmış bir əsərdir.
82 P. Rodloff. Das Kudatko bilik. Thcil, II, s. 296-297
83 “Yournal Asiatique” t.16, p. 372, Paris, 1910
84 tuyuq şəkli “Yeni məcmuə”, nömrə 79, İstanbul, 1923.
85 Zeit schrift der Deutschen Morgenləndischen.Gəselləchaft, 1889.
86 Səhifə 123
87 Kunoş. Türk xalq ədəbiyyatı. Səh. 166, İstanbul təbi, 1925.
88 Qaqauzların mənşəi hakkında tədqiqat yapan Radloff izahatını bu sətirlərlə xülasə edir: “Гагаузы потомки тюрков или узов(Огузов) кочевавщих когда-то в южно-русских степях», Образцы народой литературы тюркских племен, час. X, стр.XIX, С.Петервург, 1904 г.
89 Bu bayatının Azərbaycandakı şəkili:
Göydə yıldız əllidi,
Əllisi də bəllidi.
Yeddi igit içində,
Mənim yarım bəllidi.
90 Bu bayatının Azərbaycandakı şəkili:
Mən aşiqəm yaz olur,
Bülbül gülə saz olur.
Sənə gülüm demərəm,
Gülün ömrü az olur.
91 Kunoşun məcmuəsilə Sədəddin Nuzhət və Məhəmməd Fəridin “Konya vilayəti xalkiyyat və hərsiyyatı”, Konya, 1926.
93 Radloffın Türk xalq ədəbiyyatına aid küllüyatının həsr etdiyi “Osmanlı amniləri arasında”, cild 8, on iki dənəsinin misraları bu şəkildədir.
94 Azərbaycanda bunun əşi vardır.
95 Bu bayatı eynilə azərbaycanda vardır.
96 Dağıstan Kumuk mani nümunələri tələbəmdən, Qusarlı Əzəmətzadə Mustafa yolda tərəfindən verilmişdir.
97 Səhifə 152
98 Образцы народой литературы тюркских племен, част. VIII, стр.436-535, С.Петервург, 1904 г.
99 Baxınız: eyni məxəzdə 2,3,8 və digər parcalar.
100 Gərək ki - bədiyədən alınmışdır.
101 B.B.Bartold: Mesto prikaspiüyskix oblastey v istorii musulğmanskaqo mira, Baku, 1925
102 P.M.Melioranski: Vostoçnıə zametki, S.P. B: 1895, str. 131-152
103 Laydan (Hollanda) təbi, 1909
104 Amirə matbəəsi, 1292
105 İstanbul Darulfununi təkrirləri, 1924
106 Nəsimi Divanı, 1260 İstanbulda basılmış nüsxəsi, səhifə 178.
107 Eyni nüsxə səhifə 175
108 "Mizanul evzan"dan nəklən professor Samoyloviç: "Nəvainin tuyukları", səhifə 3 və 11; Petroqrad 1917
109 Tuyuğ nevi başlı başına bəhsimizin məvzuyi olmadığından burada yalnız bir neçə sətirlik izahat verməklə iktifa etdik. Bu xüsusda müfəssəl məlumat almak istəyənlər baxsın:
a) Melioranskiy. .Otrıvki iz divana Axmed Burxanadina Sıvaskoqo. S.P.B. 1895
b) A.Samoyloviç. Çetverostişiə - tuyuqi Nevai, “Musulman mir”, v 1917
s) Köprülü zadə Məhəmməd Fuad: "Tuyuk ədəbiyyatında tuyuk şəkli" - "Yeni məcmuə", İstanbul, 1923
ç) Əmin Abid: "Şair Burhanəddinin tuyuğları", "Maarif və Mədəniyyət" məcmuəsi, №4-5, Bakı, 1927
110 M. Köprülünün “Yeni Məcmuə”dəki məqaləsi.
Səhifə 152-154