Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri (Cəmil Həsənli) Moskvada Anarın 70 illiyində çıxışından

Balaş Abbaszadə, 

 «Anlamaq dərdi»  

«Respublika» qəzeti 14 noyabr 1990 

 

      

 

 

 

 

---

MƏDƏNİYYƏT DƏ İSTEHKAMDIR, QALADIR 

 

Hörmətli yoldaşlar, xanımlar və bəylər! 

Mən  uzun  illər  boyu  işlətdiyimiz  «yoldaşlar»  sözündən  də,  son  dövrlərdə  daha 

çox dəbdə olan «xanımlar və bəylər» müraciətindən də təsadüfən istifadə etmirəm. Hələ 

«Kitabi-Dədəm  Qorqud»  dastanlarında  dost,  həmdəm,  arxadaş  anlamında  işlənən 

«yoldaş»  sözünə  istehzayla  yanaşmağa  ixtiyarımız  olmadığı  kimi,  bütün  dövrlərdə 

qadına  hörmət  əlaməti  kimi  «xanım»  deməyimiz  də  təbiidir  və  kimlərə  görəsə  «bəy» 

ifadəsini  də  lağa  qoymağa  haqqımız  yoxdur.  «Bəy»  deyəndə  biz  qüdrətli  Mirzə  Cəlil 

qələminin damğaladığı qurbanəlibəyləri düşünmürük. Həsən bəy Zərdabilərin, Əli bəy 

Hüseynzadələrin,  Əhməd  bəy  Ağayevlərin,  Əlimərdan  bəylərin,  Nəsib  bəylərin, 

Əbdürrəhim  bəylərin,  Üzeyir  bəylərin  işıqlı  surətlərini  xəyalımızda  canlandırırıq.  Bu 

gün bu mədəniyyət məclisində müqəddəs sələflərimizin adlarını xatırlamağım    da əbəs 

deyil.  Çünki  xalqın  ən  ağır  gunundə  onun  təsəllisi,  dayağı,  guvənc  yerlərindən  biri, 

bəlkə  ən  önəmlisi  keçmişin  parlaq  simaları,  tariximizin  şərəfli  səhifələridir.  Bəzən 

xalqın  son  müdafiə  qalası,  son  istehkamı  -  onun  mədəniyyəti,  dili,  mənəviyyatı  olur. 

Amma  bu  gün  xalqımızın  bu  sınaq  illərində  bizi  ağrıdan,  dərdimizə  dərd  artıran 

itkilərimiz-torpaqlarımızın,  şəhər  və  kəndlərimizin  işğalı,  axıdılan  qanlar,  çöllərdə 

sərkərdan  qalmış  qaçqınların  müsibəti  və  başqa  bəlalarımızla  birlikdə  həm  də 

mədəniyyətimizin  böhranı,  ona  qarşı  etinasızlıq  və  sayğısızlıqdır.  Mədəniyyətə 

məsuliyyətsiz  münasibət  xalqın  yalnız  keçmişinə  deyil,  gələcəyinə  də  məsuliy-yətsiz 

münasibət  deməkdir.  Əlbəttə,  başa  duşürük  ki,  bu  gun  dövlətimizin  qarşısında  ölüm-

dirim səviyyəsində problemlər durur. Amma belə bir zamanda bu cür mötəbər məclisi 

toplanmasının  mədəniyyət  problemlərinin  həlli  yolunda  bir  dönüş  nöqtəsi  olacağına 

inanmaq istərdim. 

Düşmən  torpağımıza  təcavüz  etmədən  çox-çox  əvvəllər  mədəni  sərvətlərimizə, 

tariximizə qarşı hucumlar təşkil etdi. Tariximizi ya danmaq, ya azdırmaq istədi, tarixi və 

memarlıq abidələrimizə ortaq çıxdı, musiqimizi,

 

folklorumuzu qa- rət edib öz malı kimi 

qələmə verməyə cəhd göstərdi. İftixar etdiyimiz tarixi şəxsiyyətlərimizə əli çatmayanda, 

onları  lə-  kələmək  üçün  dəridən-qabıqdan  çıxdı.  Babək,  Qaçaq  Nəbi,  Nərimanov 

---

haqqmda  ədəbi  əsərlər,  filmlər 

yaradılarkən  o  vaxtkı  mərkəzə  - 

Moskvaya  danoslar  yazan,  həm 

bu şəx- siyyətləri damğalamağa, hənı də 

onlar haqqmda əsər yara- danları, onlarm adlarım əbədiləşdirən dövlət xadimlərini 

lə-  kələməyə  səy  göstərən  erməni  millətçiləri  qarşılarma  dəqiq  məqsəd  qoyurdular. 

Azərbaycan xalqmı tarixsiz, mədəni və mənəvi dəyərlərsiz, böyük şəxsiyyətlərə malik 

olmayan bir xalq kimi qələmə vermək istəyirdilər. Bu - illərdən bəri apa- rılan ideoloji 

təxribat  idi  və  mənhus  niyyətlərin  gerçəkləşmə-  si  üçün  real  şərait  yarananda 

Azərbaycanı  layiqli  təmsil  edə  biləcək  dirilərin  də  növbəsi  çatdı,  bu  qara  ernıəni 

siyahısma real gücə malik olan siyasi xadinılərimizin və nüfuzlu ziyalı- larımızın adları 

düşdü. Yə nə yazıq ki, bu məkrli düşmən hiylələri çox vaxt, hörmətli yazıçımız İsmayıl 

Şıxlınm  bizə  xatırlatdığı  bir  xalq  ifadəsində  deyildiyi  kimi  «sapı  özümüzdən  olan 

baltalar»  vasitəsilə  edilirdi.  Keçmiş  SSRİ-  nin  ən  yüksək  siyasi  mövqeyində  olan 

yeganə azərbaycanlı Heydər Əliyevə qarşı kampaniyalar da belə təşkil olunurdu. SSRİ 

Ali Sovetində o zaman Azərbaycanm həqiqətlərini öl- kəyə və dünyaya çatdıra biləcək, 

ən  yüksək  kürsüdən  söz  deyə  bilən  deputatlarımız  -  onlarm  sırasmda  mən  ilk  olaraq 

mərhum  dostlarım  Tofiq  İsmayılovun,  Vəli  Məmmədovun,  Vaqif  Cəfərovun  adlarını 

çəkmək istəyirəm - bu sayaq göz- dən salmırdı. 

Xalqa  bər-bəzəkli  şüarlar  və  gurultulu  çağırışlarla  deyil,  acı  və  sərt  həqiqətlərlə 

müraciət  etmək  istəyən  ziyalılarımız  da  beləcə  pisikdirilir,  təhqir  olunur,  çeşid-çeşid 

yazılı  və  şi-  fahi  böhtanlara  məruz  qalırdı.  Bəzən  adama  elə  gəlirdi  ki,  sanki 

düşmənlərimizin - erməni millətçilərinin yazdığı ssena- rini biz özümüz epizod-epizod, 

ardıcıllıqla həyata keçiririk. Bu xalqı ağsaqqalsız, ziyalısız qoymaq istəyirik. Bu həm də 

bizim  milli  əxlaqımıza  qarşı  çinayət  idi,  çünki  yazılmamış  milli  əxlaq  kodeksində 

həmişə  ağsaqqal  sözünə  hörmət  olub.  Məhz  bu  ənənəni  alt-üst  edib  dağıtmaq 

istəyirdilər. 

Ziyalılarımıza  qarşı  uydurma  ittihamlardan  biri  də  guya  onlarm  seyrçi,  passiv 

mövqe tutmaları haqqmda böhtan idi. 

Xalq Cəbhəsi müxalifətdə olduğu zaman o vaxtkı res- publika rəhbərliyilə mənim 

bütün  söhbətlərimdə  -  bəzən  be-  lə  söhbətlərə  imkan  olurdu,  xüsusilə,  Moskvada  Ali 

Sovetin  iclasları  zamanı  daha  çox  imkan  olurdu,  mən  hər  zaman  Xalq  Cəbhəsini 

220 

221 

---

müdafiə  etməyə  çalışırdım,  real  bir  qüvvə  kimi  Xalq  Cəbhəsiylə  hesablaşmağa 

çağırırdım, onlarla sağlam dialoq qurulmasmı təklif edirdim. Və bu gtin də mən Xalq 

Cəbhəsinin iqtidara gələnə qədər Azərbaycanm milli azadlıq hərəkatında xidmətlərinin, 

rolunun  iistündən  qələm  çəkmək  istəmirəm  və  gələcəkdə  də  Xalq  Cəbhəsini  parla- 

ment,  təkrar  edirəm  Parlament  müxalifəti  kimi  görmək  is-  təyirəm.  Amma  iqtidara 

gələndən  sonra  Xalq  Cəbhəsi,  tə-  əssüf  ki,  çox  səhvlər  etdi.  Bu  səhvləri  bilirsiz  də, 

deyilib də, təkrar etmək istəmirəm. Amma ən ciddi səhvlərindən biri, mənə elə gəlir ki, 

ziyalılarla  düzgün  münasibət  qura  bilmə-  mələri  oldu.  Ziyalılara  qarşı  nə  isə  bir 

qısqanclıq  vardı.  Guya  ziyalılar  kinıinsə  şöhrət  payma  ortaq  çıxacaqdı.  Bu  soyuqluq, 

ögey  münasibət  tək  ayrı-ayrı  ziyalılara  deyil,  ümumiyyətlə,  mədəniyyətimizə  olan 

münasibətdə özünü gös- tərirdi. Və o zaman da yenə biz öz sözümüzü deyirdik. Si- yasi 

repressiyalar, təqiblər başlananda, bu təqiblərin bunıe- ranq kimi qayıdıb təqibçilərin öz 

başıııa  gələcəyi  barədə  de-  dik  və  belə  də  oldu.  Dilimizin  adım  dəyişəndə  etirazımızı 

bildirdik, dilimizi ən yüksək səviyyədə ləhcə adlandıranda etirazımızı bildirdik. Bunlara 

da qulaq asan olmadı. Və nə- hayət 1992-ci il oktyabrm 23-də Azərbaycan ziyalılarmm 

böyük  bir  qrupu  -  «Mədəniyyətimiz  təhlükə  qarşısındadır»  harayı  ilə  mətbuatda  çıxış 

etdi.  Dövlətin  mədəniyyət  sahələ-  rinə  etinasızlığmm  ədəbiyyatımıza,  sənətimizə 

sağalmaz ya- ra vuracağı barədə xəbərdarlıq etmək istəyirdik. Çünki mə- dəniyyət elə 

şeydir  ki,  onun  fasiləsi  ola  bilməz.  Yəni  «hələlik  dayanm,  iki  ildən  sonra 

mədəniyyətimizi  davam  etdirərik».  Mədəniyyət  bitən,  boy  atan  ağac  kimidir,  kəsdin, 

qurtardı  getdi.  Bazar  iqtisadiyyatına  keçid  dövründə  ədəbi  jurnalları-  mız,  qəzetimiz 

maliyyə  çətinlikləri  ucbatmdan  bağlanacaq-  sa,  kitab  nəşri  yalnız  kommersiya 

meyarlarıyla  tənzinılənə-  cəksə,  deməli,  ədəbiyyatımız  da  olmayacaq.  Mən  Yazıçılar 

Birliyini təmsil  etdiyim  üçün  bu  məsələni  daha qabarıq şə- kildə  çatdırmaq  istəyirəm. 

Bu gün nəşr, çap çətinlikləriylə əlaqədar olaraq elə vəziyyət yarana bilər ki, XX əsrin 

so-  nunda  Azərbaycan  ədəbiyyatmın  yazılı  dövrü  bitib  tükənə  bilər.  Yenidən  şifahi 

ədəbiyyat dövrünə keçə bilərik, sözümüzə bir az zarafat qatıb desək, nasirlərimiz şifahi 

nağıllar  danışmağa,  şairlərimiz  əllərinə  saz  alıb  şifahi  şeirlər  söyləməyə  məcbur  ola 

bilərlər. Yəni belə getsə, bu bir həqi- qətdir ki, yazılı ədəbiyyat -jurnallar, qəzet, kitablar 

vasitə- silə yaranan Azərbaycan ədəbiyyatı olmayacaq. Mən təklif- lərinıi yazılı şəkildə 

---

vermişəm,  təkliflərimdən  biri  budur  ki,  dövlət  ədəbiyyatımızı  bu  maliyyə 

böhranlarmdan qorumalı- dır. Bu dövlətin sədəqəsi deyil, dövlət səhiyyəyə, təhsilə və- 

sait ayırdığı kimi, ədəbiyyatı da yaşatmaq iiçün ona maddi yardım etməyə borcludur. 

Bu  ilin  axırmacan  jurnallarımızı  və  qəzetimizi  saxlamaq  üçün  Nazirlər  Soveti 

vəsait ayırıb, sağ olsunlar, amma gələn il Yazıçılar Birliyinin mətbuat orqanları dövlət 

büdcəsinə qəbul olunmasalar, onlarm bağlanmaq təhlükəsi tamamilə realdır. 

Azərbaycan  bu  gün doğrudan da  tarixinin  ən  ağır günlə-  rini  yaşayır  və  çoxları 

kimi  mənim  də  bu  ağır  günlərdən  qur-  tarmaq  ümidlərim  Heydər  Əliyevin  rəhbərliyə 

gəlməyi ilə bağlıdır. Tək kiçik qonşumuzun - ermənilərin yox, böyük qonşularımızm da 

siyasi oyunlarını yaxşı bilən, dünya siya  

səti miqyaslarmda düşünən, zəngin təcrübəyə malik olan, siyasi addımlarında yüz 

ölçüb bir biçməyi bacaran Heydər Əliyev bəlkə də bu ağır günlərdə Azərbaycanımızm 

son  şan-  sıdır.  Tarixi  şəxsiyyətləri  müqayisə  etmək  düzgün  deyil:  am-  ma  ölkələrin 

düşdüyü tarixi situasiyalarm müəyyən oxşarlıq- ları olur. Türkiyənin ən ağır günlərində 

tarixin  meydana  çı-  xardığı  böyük  bir  şəxsiyyət  -  Atatürk  Türkiyəni  həm  xilas  etdi, 

qurtardı, həm də qurdu, gələcəyini sağlam demokratik əsaslar üzərində müəyyənbşdirdi. 

Əlbəttə, tək əldən səs çıx- maz. Amma müxtəlif əqidslərə sahib olan siyasi xadimlərin 

birgə  səyinə,  ziyalılarm  real  yardımına  əsaslanan  yeni  rəh-  bərliyin  Azərbaycanı  həm 

qurtaracağma,  həm  də  quracağı-  na  inanmaq  istəyirəm,  yəni  bu  gün  biz  XXI  əsr 

Azərbayca- nını xoşbəxt bir ölkə kimi görmək istəyiriksə, onun bu xoş- bəxtliyi yalnız 

müstəqillik,  demokratiya  yolunda  ola  bilər,  demokratik  mexanizmlərin  və  institutların 

saat kimi dəqiq işlədiyi bir şəraitdə ola bilər. 

 

(Azərbaycan Respublikası Prezidentinin solahiyyətlərini icra edən,  

Ali Sovetin sədri HEYDƏR ƏLİYEVİN ziyalılarla görüşündə 

Anaı ın çıxışı