Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu
Yüklə 7,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
– Milli Virtual Kitabxana 570
döyüşürsə, onlar da intiharla eləcə mübarizə aparırlar. Bu mübarizədən Yalquzağın da xəbəri vardı və onu müxtəlif silahlarla aparmışdı. Axırda, təxminən, qırx yeddi yaşına çatanda, xoş, həm də gülməli bir fikrə düşdü və özü də tez-ez ondan ləzzət almağa başladı. Qərara gəldi ki, məhz əlli yaşına çatanda özünü öldürəcək. Özlüyündə belə razılaşdı ki, həmin gün ehtiyat yoldan istifadə edib-etməyəcəyi onun ovqatından asılı olmalıdır. Qoy başına nə iş gəlir-gəlsin, qoy lap xəstələnsin, müflisləşsin, dərdi-qəmi aşıb-daşsın – fərqi yoxdur, hamısının ömrü qısa olacaq, uzaqbaşı, günü-gündən azalan bu bir neçə ili, ayı, günü əzaba döndərəcək! Və doğrudan da, əvvəllər ona daha çox əzab verən, hətta az qala bütün varlığını sarsıdan bəzi müsibətlərə indi asanca dözə bilirdi. Hansı səbəbdənsə vəziyyəti daha da pisləşəndə, tənhalığına, yalquzaqlığına, vəhşiliyinə ayrı bir dərd də, itki də qoşulanda, onlara: «Bircə dayanın, qoy ikicə il də gəlib keçsin, sizinlə haqq-hesabı çürüdərəm!» – deyə bilirdi. Sonra da ləzzətlə xəyala dalırdı: əlli yaşı tamam olanda, məktublar, təbrik teleqramları gələcək, o isə əlindəki iti ülgüclə bütün ağrılara əlvida deyəcək, həmin qapını çəkib arxasınca bağlayacaq… Onda görüm sümüklərin sızıltısı, dərd-ələm, baş ağrısı, mədə sancısı neyləyəcək?! İndi yalnız onun özünəməxsus fenomenliyini, daha doğrusu, meşşanlığa qəribə münasibətini izah etmək, onların nədən irəli gəldiyini araşdırmaq qalır. Çıxış nöqtəsi kimi əvvəlcə onun «meşşanlığ»a münasibətini götürək, çünki elə özü də «məndən danış» deyir. Yalquzaq öz təsəvvüründə meşşan dünyasından tamam uzaq idi. Çünki nə ailə həyatı, nə də ictimai xudbinlik tanıyırdı. Buna görə də özünü gah təklənmiş bir sərsəri, gah bədbəxt bir zahid, gah da həddindən artıq ağıllı, dahilik vergisi verilmiş, həyatın adi normalarından yüksəkdə dayanan görkəmli bir şəxsiyyət hesab edirdi. Bilə-bilə meşşanlara nifrət bəsləyir və meşşan olmaması ilə öyünürdü. Ancaq bununla belə, haradasa təpədən-dırnağacan meşşan həyatı sürür, pulunu bankda saxlayır, vəziyyəti ağır olan qohumlarına əl tutur, bəzək-düzəyə çox uymasa da, abırlı, sadə geyinir, polis, vergi agentliyi və buna bənzər hökumət orqanları ilə ümumi dil tapmağa çalışırdı. Bunlardan əlavə, hansı bir güclü, gizli həsrətsə onu həmişə xırda meşşan dünyasına – sakit, ləyaqətli, tərtəmiz bağçası, par-par parıldayan pilləkəni olan, ab-havasından səliqə-sahman ətri gələn evlərə tərəf çəkirdi. Düzdür, özünü xırda-para ayıblardan, şıltaqlıqdan, meşşan dünyasında gen gəzən qəribə bir adam, ya da dahi kimi hiss eləməkdən xoşu gəlirdi, amma bununla belə, heç vaxt, necə deyərlər, həyatın meşşanlıqdan uzaq olan ən ucqar nöqtəsində də yurd salıb yaşamırdı. Nə zorakılarla müstəsnaların, nə də canilərlə hüquqsuzların arasında qərar tuta bilir, əksinə, həmişə meşşanlar əyalətində yaşayır, lap onlara qarşı çıxsa da, üsyan etsə də, meşşan qayda-qanunları, düzəni, ab-havası ilə təmasda olurdu. Bundan əlavə, xırda burjua tərbiyəsi almış, onun bəzi təsəvvür və qəliblərini özündə saxlamışdı. Məsələn, nəzəri cəhətdən fahişəliyin heç də əleyhinə deyildi, ancaq hər hansı bir fahişəni ciddi qəbul eləyib, ona adi kimi baxa da bilmirdi. Bir də görürdün dövlətin, cəmiyyətin daşqalaq elədiyi siyasi canini, inqilabçını və ya mənəvi pozğunu lap qardaşı kimi sevir, lakin qəlbində hər hansı bir oğruya, caniyə, sadistə aid meşşan mərhəmətindən başqa heç nə hiss eləyə bilmir. Beləliklə, öz həyatının, əməlinin bir hissəsi ilə inkar etdiyi, uzaq qaçdığı şeyi digər hissəsi ilə təqdir və təsdiq edirdi. Hətta çoxdan meşşan mühitinə qismət olmayan bir yüksəkliyə qalxsa da, artıq meşşan idealından uzaqlaşsa da, ürəyinin yarısı yenə o dünyanın yanında idi, çünki hər cür qaydaqanuna, adət-ənənəyə ciddi əməl edilən sığallı bir meşşan evində böyüyüb başa çatmışdı. «Meşşanlığ»ın özü isə mövcud həyat tərzi kimi tarazlığa can atmaqdan, insan münasibətlərindəki sayzsız-hesabsız təsadüflərlə təzadlar arasında ortaq nöqtə tapmaq cəhdindən başqa bir şey deyil. Nümunə üçün o təzadlardan birini – elə lap paklıqla əxlaqsızlığı götürsək, bizim bu bənzətmənin mənası öz-özünə aydınlaşır. İnsanın imkanı var ki, özünü bütövlükdə mənəvi
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Bədii nəsr. Romanlar. Povestlər”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 571
həyatın ixtiyarına versin, ilahi qüvvəyə qovuşmağa can atsın, paklıq idealı ilə yaşasın. Ancaq onun, eyni zamanda özünü bütövlükdə ehtirasın ixtiyarına buraxmaq, hisslərin əsirinə çevirmək və hər şeyi bircə anın səadətinə qurban vermək imkanı da vardır. Bu yollardan biri paklığa, mənəvi şəhidliyə, Allah yolunda fədakarlığa, digəri isə əxlaqsızlığa, eyş-işrət əsirliyinə, çürüməyə aparır. Ancaq meşşan bu yolların tən ortasında yaşamağa çalışır. Heç vaxt ümidsizliyə qapılmır, nəşənin, asketizmin quluna çevrilmir, nəyinsə yolunda şəhid olmur, öz faciəsi ilə razılaşmır. Əksinə, onun idealı fədakarlıq deyil, öz «Mən»ini qoruyub saxlamaq olur, nə paklığa, nə də onun əks qütbünə can atır, heç nəyin mütləqliyinə dözmür, həm Allaha, həm də nəşəyə tapınır, comərd olmaq istəyir, ancaq bu dünyanın zövq-səfasından da keçə bilmir. Bir sözlə, son hədlərin arasında hər cür fırtınadan, tufandan uzaq, rahat bir yer axtarır, axırda onu da tapır, ancaq bu zaman mütləqliyə, son həddə aparan mənalı həyatı, mənalı hissləri itirir. Mənalı həyatı isə yalnız öz «mən»ini qurban verməklə qazanmaq olar. Meşşansa öz «mən»ini (özü də kəmkəsirli «mən»ini) hər şeydən yüksək tutur. Beləliklə o, qurban verdiyi həmin mənanın hesabına etibarlı, təhlükəsiz bir həyat tapır, divanəlik əvəzinə vicdan rahatlığı, nəşə əvəzinə zövq, azadlıq əvəzinərahatlıq, od-alov əvəzinə xoş bir hərarət qazanır. Buna görə də meşşan öz mahiyyəti etibarilə ölüvay, qorxaq olur, öz-özünə qiymət verməyə çəkinir, ipə-sapa tez yatır. Nəticədə də hakimiyyətin yerinə əksəriyyəti, gücün əvəzinə qanunu, məsuliyyətin əvəzinə isə səsverməni qoyur. Məlum şeydir ki, sayca nə qədər çox olsa da, bu cür zəif, qorxaq məxluqlar çox duruş gətirə bilməz, belə keyfiyyətləri ilə uzaqbaşı, yırtıcı canavarların arasına düşmüş qoyun sürüsü rolunu oynaya bilər… Bununla belə, hərdən görürük ki, məhz güclü şəxsiyyətlərin hökmranlığı dövründə meşşanı divara qısnayırlar, ancaq yenə də məğlub olmur, hətta bəzən açıq-aşkar dünyaya meydan oxuyur. Bəs bu necə olur? Deyərdin ki, nə sürü-sürü olmağın, nə comərdliyin, nə «otteh sense»nin, nə də hər hansı bir təşkilatın onu bu faciədən xilas etməyə gücü çatmayacaq! Axı həyat həvəsi çoxdan sönmüş adama dünyanın heç bir təbibi əlac eləyə bilməz! Ancaq bununla belə, meşşanlıq yaşayır, möhkəmlənir, günü-gündən çiçəklənir. Bəs niyə? Cavab belədir: ona görə ki, Yalquzaqlar var. Əslində, meşşanlığın həyatverici qüvvəsi özünün normal üzvləri deyil, əksinə, həyat idealları dumanlı, sürüşkən olduğu üçün onun tələsinə keçən saysızhesabsız autsadeyrlərdir. Meşşanlar cəmiyyətində həmişə çoxlu sərt, vəhşi təbiətli adamlar yaşayır. Bizim Yalquzaq Harri buna ən yaxşı misaldır. İşə bax, heç bir meşşana qismət olmayan bir şəxsiyyət səviyyəsinə yüksəlmiş Harri, nifrətin və özünənifrətin bəxş etdiyi qüssə dolu sevinclə bərabər kamillik nəşəsini də dadmış Harri, qanunlardan, comərdlikdən, «cotten sense»dən zəhləsi gedən Harri zorla meşşanlığın əsirinə çevrilib və indi də yaxasını ondan qurtara bilmir. Beləliklə də, əsl meşşanlıq bayrağı altında müxtəlif təbəqədən olan insanlar, müxtəlif talelər, ziyalılar birləşir, ancaq hamısının da meşşanlıq yaşı keçmiş olur. Bunlar mütləq qanunların hökm sürdüyü bir həyatda yaşayası adamlardı və hamısı da əvvəlcə infantil hisslərlə ona bağlanır, sonradan isə həyat həvəsi zəifləyir, getdikcə daha pis yoluxur, oradaca ilişib qalır, onun üzvünə çevrilir, ona qulluq göstərməyə başlayır. Çünki meşşanlığın həyat prinsipi dahilərin («Əksimə getməyən – müttəfiqimdir!» prinsipinin tərsidir). Əgər biz Yalquzağın qəlbinə bu baxımdan yanaşsaq görərik ki, o, öz yüksək şəxsiyyəti ilə meşşanlığa yad bir insandır – axı hər bir adamın yüksəklərə qalxmış şəxsiyyəti axırda qayıdıb onun «mən»inə qarşı çevrilir və onu təzədən məhv etməyə çalışır. Görərik ki, o, paklığa da, əxlaqsızlığa da eyni həvəslə can atır, ancaq hansı zəifliyin, ətalətin ucbatındansa özünü geniş, kimsəsiz fəzanın qoynuna ata bilmir və hələ də ana bətnindən qanına keçmiş meşşanlığın sehrində qalır. Bu, onun kainatdakı mövqeyi, bu, onun buxovudur. Ziyalıların çoxu, sənət adamlarının əksəriyyəti bu qəbildəndir. Onlardan yalnız ən güclüsü meşşan mühitinin ab- havasını yarıb əbədiliyə qovuşa bilir, qalanları isə təslim olub vəziyyətlə barışır, meşşanlığa nifrət edir, ancaq yenə də meşşan kimi yaşayır, onu gündən-günə möhkəmləndirir, şöhrətləndirir.
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Bədii nəsr. Romanlar. Povestlər”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 572
Çünki hamısı bilir ki, axır ayaqda yaşamaq xətrinə onu təsdiq etməli olacaqlar. Düzdür, deyilənlərin heç biri o saysız-hesabsız varlıqların faciəsinə çevrilə bilmir, ancaq, hər halda, bədbəxt, qaragün olmağa bəs eləyir və onların istedadı da həmin bədbəxtliyin cəhənnəm alovunda bişib yetişir, daha məhsuldar olur. Bunlardan qaçıb canını qurtaran bir neçəsi isə mütləqliyə qovuşur, sonra da çox heyrətamiz bir tərzdə məhv olub gedir. Əsl faciə bunlarınkıdır və özləri də bir-iki nəfər ancaq ola-olmaya. Yerdə qalanlarsa qismətindən ayrıla bilmir. Meşşanlıq da çox vaxt onların istedadına hörmətlə yanaşır. Belələrinin üzünə xəyali də olsa üçüncü bir müstəqil aləmin qapısı da açılır ki, onun da adı yumordur. Bu yumor dünyası öz qapılarını rahatlıq tanımayan, əbədi əzaba məhkum olan, fəciliyə, ulduzlar kəhkəşanına qovuşmağa gücü çatmayan, özlərini mütləqlik üçün yaranmış hesab eləsələr də, həmin mütləqlikdə yaşamağı bacarmayan Yalquzaqların üzünə həmişə açıq qoyur, yalnız bu şərtlə ki, onların ruhları əzablar içində möhkəmlənmiş, çevikləşmiş olsun. Əsl meşşan bunu başa düşməsə də, yumor həmişə haradasa meşşanlıq sayılır. Onun xəyali aləmində bütün Yalquzaqların dumanlı, çoxotaqlı idealları həqiqətə çevrilir: burada təkcə paklığı da, əxlaqsızlığı da eyni vaxtda təsdiqləmək, əks qütbləri bir-birinə yaxınlaşdırmaq deyil, həm də meşşanlığın özünü qəbul etmək mümkün olur. Axı Allahın sehrinə düşən hər kəs istənilən vaxt istənilən canini təsdiq də, inkar da edə bilər, lakin onların ikisi də və eləcə də başqa mütləq şəxsiyyətlər, üstəlik, o laqeyd, miyanə orta yolu, meşşanlığı heç vaxt qəbul edə bilməzlər. Yalnız yumor – dahilik üçün yaranıb, dahi ola bilməyənlərin, fəciliyin sərhədlərinə qədər gəlib çıxanların, həddən artıq istedadlı olan bədbəxtlərin bu nadir tapıntısı – bəli, yalnız yumor (bəlkə də, bəşəriyyətin ən dahi, özünəməxsus nailiyyəti) olmaz olar eləyir, insan varlığının bütün sahələrini öz prizmasına bələyərək onları birləşdirir. Dünya hesab eləmədiyin bir dünyada yaşamaq, hörmət etdiyin qanunlardan yüksəkdə dayanmaq, nəyəsə sahib olaola «sanki, heç nəyim yoxdur» demək, nədənsə əl çəkib, onu əl çəkmək hesab eləməmək – ali həyat müdrikliyinin belə çox yayılmış, müxtəlif qəliblərdə təkrarlanan tələblərini yalnız və yalnız yumor həyata keçirə bilər. Əgər yumor duyumu və istedadından heç də məhrum olmayan Yalquzaq düşdüyü cəhənnəm odunda bu sehrli şərbəti tərə döndərib canında çıxara bilsəydi, yəqin ki, xilas olardı. Ancaq buna indi gücü çatmazdı. Lakin ümid, imkan hələ də qalırdı. Qoy Yalquzağı sevənlər, sevincinə, qəminə şərik olanlar ona bu xoş günü arzulasınlar. Düzdür, onda da meşşan mühitində ilişib qalacaq, lakin əzabları bir az yüngülləşəcək, istedadı daha məhsuldar olacaq. Meşşan dünyasına məhəbbətli-nifrətli münasibətindəki sentimentallıq yox olacaq, bu aləmə bağlılığı rüsvayçılıq kimi bir daha ona əzab verməyəcək. Belə bir Yalquzaq buna çatmaq və ya bəlkə də, ürək eləyib axırda o geniş fəzanın qoynuna atılmaq üçün mütləq özü ilə üzbəüz dayanmalı, şübhə-tərəddüdlər yuvası olan qəlbinə dərindən nəzər salmalı, özünü tam dərk etməliydi. Onda öz şübhəli, dəyişməz varlığını bütün çılpaqlığı ilə görər vəgələcəkdə də eyş-işrət aləminin cəhənnəm əzabından sentimental-fəlsəfi təsəllilərin qoynuna, oradan da canavar xislətinin məsti-xumar dünyasına qaçmazdı. Onda insanlıqla canavarlıq məcbur olub yalançı hisslərə uymadan bir-birini yaxından tanıyar, göz-gözə dayanardılar. Onda ya partlayış baş verər, ikisi də bir-birindən həmişəlik ayrılar, Yalquzaq da biryolluq məhv olub gedər, ya da yumor hissinə uyaraq təmənnalı bir izdivaca girərdilər. Ola bilsin ki, günlərin bir günü bu son imkan Harriyə qismət oldu. Ola bilsin ki, günlərin bir günü o, özünü tapdı: ya bizim balaca güzgülərdən biri əlinə keçdi, ya Ölməzlərə rast gəldi, ya da bizim sehrli teatrlardan hansındasa viranə qəlbini xilas edəcək şeyi tapdı… Min cür belə imkanlar onu gözləyir. Taleyi inadla onları özünə tərəf çəkir və meşşanlığın bütün autsayderləri də bu sehrli imkanların ab-havasında yaşayır. Elə bircə himə bənddir, ildırım o dəqiqə çaxacaq! Heç vaxt öz daxili bioqrafiyasının bu səhifələrini görməsə də, Yalquzaq bütün bunların hamısını yaxşı bilir. Bilir ki, bir binaya bənzəyən bu dünyada yeri haradadır, duyur və bilir ki, ölməzlər “Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Bədii nəsr. Romanlar. Povestlər”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 573
var, duyur və qorxur ki, nə vaxtsa özünə rast gələ bilər, bilir ki, dünyada belə bir güzgü var, tapıb ona baxmaq vacibdir, ancaq həmin güzgüyə baxmaqdan da ölümü qədər qorxur. Bu araşdırmanın sonunda axırıncı bir uydurmanın, köklü yalanın üstünü açmaq qalır. Bütün «izah»ların, hər cür psixologiyanın, nəyisə anlamaq cəhdinin köməkçi bir vasitəyə, nəzəriyyəyə, mifologiyaya, yalana ehtiyacı vardır. Vicdanlı müəllif, imkanı daxilində, öz hekayətinin sonunda bu yalanların üstünü açmalıdır. Əgər mən «yuxarı»dan, «aşağı»dan danışıramsa, bu fikri izah etmək lazımdır, çünki «yuxarı» da, «aşağı» da yalnız təfəkkürdə, yalnız mücərrədlikdə olur. Dünyanın özü isə heç bir «yuxarı», «aşağı» tanımır. Sözün qısası, «Yalquzaq» da belə bir uydurmadır. Əgər Harri daxilində həm canavarlıq, həm də insanlıq hiss edir və özünün iki əks, ədavətli varlıqdan ibarət olduğunu düşünürsə, deməli, bu, əslində, hər şeyi sadələşdirən bir mifologiyadır. Harri heç də canavar-insan deyil və əgər biz də, onun özü uydurub özü də inandığı bu yalanı həqiqət hesab etsək, Harriyə qoşatəbiətli bir adam, Yalquzaq kimi baxsaq, demək, asan yolla izah xətrinə yalandan istifadə etmiş oluruq ki, indi də həmin səhvi düzəltmək lazımdır… Taleyini bizə başa salmaq üçün Harrinin özünü yarıcanavar-yarıinsan hesab etməsi, gah hisslərin, gah da əqlin əsirinə çevrilməsi, əslində, çox yöndəmsiz bir sadələşdirmədir. O, gerçəkliyi zorla təhrif edir, daxilindəki ziddiyyətləri çəkdiyi əzabların kökü hesab eləyir. Zahirən inandırıcı görünən bu fikirsə, əslində, səhvdir. Harri bir tərəfdən özündə «insanlıq» – yəni ram etdirilmiş, muma dönmüş, ağılla, hisslərlə, düşüncələrlə cilalanmış bir aləm tapırsa, digər tərəfdən də, «canavarlıq» –yəni vəhşi, qəddar, ramedilməz, ipə-sapa yatmaz bir instinkt dünyası görür. Varlığının ilk baxışda çox aydın seçilən iki düşmən qütbə bölünməsinə baxmayaraq, Harri hərdən daxilindəki insanlıqla canavarlığın hansı xoş andasa barışdığının şahidi olur. Əgər o, həyatının ayrı-ayrı anlarında, hər işində-əməlində, hiss və duyğularında insanlıqla canavarlığın payını dəqiqləşdirmək istəsəydi, ağzı dağa dirənərdi və onda bu gözəl «canavarlıq nəzəriyyəsi» də alt-üst olub gedərdi. Çünki heç bir insan, hətta lap ibtidai zəncinin, idiotun özü də elə sadə deyil ki, onun varlığını iki, ya üç əsas əlamətlə izah etmək mümkün olsun. Harri kimi mürəkkəb bir adamın mahiyyətini adicə canavarlığa, insanlığa bölməklə izah etmək sadəlövhlükdür, boş şeydir, uşaq oyunudur. Harrinin iki deyil, yüz cür, min cür təbiəti vardır. Onun həyatı (hər bir insan həyatı kimi) yalnız paklıqla əxlaqsızlıq, instinktlə ağıl dünyası kimi ikicə qütbün arasında deyil, yüzlərlə, minlərlə qütbün arasında cövlan edir. Harri kimi ağıllı, savadlı bir adamın özünü «Yalquzaq» sayması və bununla da ziddiyyətli, mənalı həyatını belə adi, kobud primitiv qəlibə salmaq ümidi bizi təəccübləndirməməlidir. İnsan hər şeyi ali dərəcədə fikirləşməyə qabil deyil və hətta ən ağıllı, ən savadlı adamlar da həmişə dünyaya, özünə bu cür sadəlövh, adi, yalançı qəliblərin prizmasından baxır. Ən çox da özünə! Çünki hərənin öz «mən»ini bir vahid şəkildə təsəvvür etməsi, bəlkə də, hamı üçün anadangəlmə, məcburi bir ehtiyacdır. Bu yanlış fikir nə qədər tez-tez, özü də ağır zərbələrə məruz qalsa da, yenə imkan tapıb işini görür. Hakim qatillə üzbəüz oturub onun gözünün içinə baxarkən, bircə anlığa qatilin də onun (hakimin) səsi ilə danışdığını eşidərsə, qarşısındakının bütün hərəkətlərini, əməllərini, imkanlarını özündə tapanda, tez qayıdıb yenidən vahidləşir, hakimə çevrilir, öz «mən»inin doğma qanına tələsir, borcunu yerinə yetirərək qatili ölümə məhkum edir. Əgər hər hansı nadir istedadlı bir adamın həssas qəlbinə «çoxcəhətli olmaq» şübhəsi damarsa və o da bütün dahilər kimi «şəxsiyyətin vahidliyi» adlı boş xülyaları darmadağın edərək özünü çoxtəbiətli, müxtəlif «mən»lərin məcmusu hesab edərsə, bunu bircə dəfə ağzından qaçırması kifayətdir. Həmin dəqiqə əksəriyyət üstünə tökülüşər, elmi köməyə çağırar, onu şizofrennik hesab eləyər, bəşəriyyəti həmin bəxbəxtin ağzından çıxan həqiqəti eşitməyə qoymaz. Bir də ki, hər düşünən şəxsin bildiyi, lakin danışmağa ürək eləmədiyi sözləri burada xırdalamağın nə mənası? Əgər kimsə heç nəyə fikir verməyib «mən»in uydurma «vahidliy»ini qoşalaşdırmağa çalışırsa, deməli o, dahi kimi bir şeydir, bu da olmasa, nadir, maraqlı müstəsnadır. Əsl həqiqətdə isə ən sadəlövh «mən»in özü də vahid deyil, əksinə, həddən artıq əlvan bir dünya, balaca bir
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Bədii nəsr. Romanlar. Povestlər”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 574
ulduz kəhkəşanı, biçim, inkişaf, sükunət, varislik, imkan qarmaqarışığıdır. Bu qarmaqarışıqlığın hərəsini ayrı-ayrılıqda götürüb, ona bir vahid kimi baxmaq, öz «mən»indən adi, qəlibə salınmış, sərhəd-hüdudları aydınca görünən varlıq kimi danışmaq cəhdi isə yalandır və hər bir insana xas olan bu yalançılıq, lap ucaların ucası da olsa, görünür, hava, su kimi daxili tələbatdan, ehtiyacdan irəli gəlir. Bu yalan, sadəcə, bir metaforaya əsaslanır. Hər bir insan cisimcə vahiddir, ancaq ruhən yox. Hətta ən zərif poeziyada da, adətən, zahirən bütöv, zahirən vahid personajlardan istifadə olunur. Mütəxəssislər, başıçıxanlar indiyəcən mövcud olan poetik formalar arasında dram janrını hamısından yüksək tutur və düz də eləyirlər. Çünki yalnız o, «mən»in çoxcəhətli varlıq kimi təsvir edilməsinə böyük imkan yaradır (və yaxud yarada bilər), ancaq bu şərtlə ki, onun personajının təkzibedilməz, təkrarsız, bitkin cismani vahidilyi kobud şəkildə təhrif edilərək bizə vahid varlıq kimi görünməsin. Elə buna görə də sadəlövh estetika hər kəsi özünəməxsus xüsusi vahid varlıq kimi təsvir edən xarakterlər dramına daha çox üstünlük verir. Yalnız lap uzaqlarda tədricən bir şübhə qığılcımı közərməyə başlayır ki, bunların hamısı, bəlkə də, ucuz, dayaz bir estetikadır. Və biz də hər şeydə zahiri görünüşdən çıxış edərək qanımızda olmayan, ancaq haqqında elüzəri məhəbbətlə, ağızdolusu danışdığımız, «mən» və «şəxsiyyət» haqqındakı uydurmaları kəşf edən antikliyin gözəllik anlayışlarını öz böyük dramaturqlarımızla bağlamaqda yanılırıq. Qədim hind poeziyasında belə bir anlayış yerli-dibli yoxdur. Hind eposunun qəhrəmanları da ayrı-ayrı şəxslər deyil, nəyisə özlərində təcəssüm etdirən insan tükcəsidir. Bizim müasir dünyada da elə poetik əsərlər var ki, onların müəllifi, tam şüurlu şəkildə olmasa da, şəxsiyyət, xarakter dəyişkənliyi pərdəsi altında insanın mürəkkəb mənəvi dünyasını təsvir etməyə çalışır. Kim bunu görmək istəyirsə, həmin əsərlərin obrazlarına vahid bir varlıq kimi deyil, müəyyən hissələr, tərəflər, hər hansı tam vahidliyin (lazım gələrsə, şair qəlbinin) müxtəlif aspektləri kimi baxmalıdır. «Faust»a bu cür yanaşan üçün Faust, Mefisto, Vaqner və başqaları vahid varlıq, qeyri-adi bir şəxsiyyət kimi görünəcək və ayrı-ayrı obrazlarda deyil, məhz bu tam vahidlikdə insan qəlbinin əsl mahiyyətindən nəsə bir nişanə tapacaq. Faust bütün məktəb müəllimlərinin əzbər bildiyi, flisterlərisə üşərgələndirən, heyrətə salan: «Ah, köksümdə iki qəlb gəzdirirəm mən!» – kəlamını deyəndə, yəqin ki, Mefistonu da, onun köksündə gəzdirdiyi min cür başqa qəlbləri də unudur. Bizim Yalquzağa da elə gəlir ki, köksündə iki qəlb (canavarlıq və insanlıq) gəzdirir və köksü də onlar üçün darlıq eləyir. Əslində, köks də, bədən də bir şeydir, ancaq onda yaşayan qəlblərin sayı iki deyil, beş deyil – minlərlə, milyonlarladır. İnsan özü də soğan kimi qat-qatdır, parça kimi min cür sapdan toxunub. Bunu yalnız qədim asiyalılar dərk edib və buddist yoqları yaratmaqla şəxsiyyət haqqındakı xülyaları darmadağın etməyin əməlini tapıblar. Bu bəşər tarixinin də min cür qəribə, məzəli oyunları var: Hindistanın min illərlə əlləşib-vuruşub darmadağın etdiyi xülyaları Qərb dünyası indi müdafiəedir, hər vasitə ilə möhkəmləndirməyə çalışır. Əgər bir Yalquzağa da bu baxımdan yanaşsaq, onun öz gülünc qoşatəbiətliliyindən niyə əzab çəkdiyinin səbəbini başa düşərik. Faust kimi ona da elə gəlir ki, iki qəlb bir köks üçün həddən artıq çoxdur, geci-tezi onu partlada bilər. Ancaq, əslində, bu, çox azdır və Harri də onu belə primitiv şəkildə dərk etməklə bədbəxt qəlbinə zor etmiş olur. Çox savadlı olsa da, Harri ikidən o yana saya bilməyən ibtidai insan kimi bəzi şeyləri qarışdırır. Bir hissəsini insan, digərini isə canavar adlandırır və elə bilir ki, bununla da özünü tən bölüb qurtardı. O, «insan» hissəsinə daxilindəki mənəviyyatı, incəlikləri, kamilliyi, «canavar» hissəsinə isə hərisliyi, vəhşiliyi, qarmaqarışıqlığı aid edir. Ancaq həyatda heç nə düşüncəmizdə, bədbəxt, səfeh dilimizdə olduğu kimi asan başa gəlmir və Harri də vəhşi «canavarlıq» metoduna əl atmaqla özünü ikiqat aldatmış olur. Hətta adam qorxur ki, «insan» hissəsinə qəlbinin insanlıqdan hələ çox uzaq olan guşələrini, canavarlığa isə canavarlığın özündən də betər xasiyyətlərini aid edə bilər. |