Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu
Yüklə 7,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net
|
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Bədii nəsr. Romanlar. Povestlər”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 547
Qardaşım susdu, gözünü bir nöqtəyə zilləyib durdu, sağ əlini pencəyinin cibinə salıb siqaret çıxardı... ...Onlar qayıdanda gün Bayıl təpələrinin arxasında gözdən itmişdi. Anam küçə balkonunda durub gözləyirdi, onlar tini dönəndə tez içəri keçdi. Tindən qapıyacan olan kiçik yolu yarım saata gəldilər. Atam qardaşıma nə isə izah edir, hərdən bağlamaları yerə qoyur, danışır, sonra yenə dayanırdılar. Atam ağaca qonmuş sərçəni göstərib gülürdü. Qardaşım da hələ uçmağı bacarmayan sərçə balasına baxıb gülürdü. Nəhayət, qapıya çatdılar. Atam əlindəki qutuları, bağlamaları oğluna verib, onu evə doğru itələdi... - Başa düşürsən, mən o topu götürüb həyətə düşməyə tələsirdim. Hələ hava qaralmamışdı, yəqin, uşaqlar həyətdəydilər. Mən, axı, hardan bileydim ki, atamı axırıncı dəfə görürəm!.. ...Yazıq atam, hara gedirdi? Haralarda, hansı uzaq ölkələrdə dinclik, sakit həyat axtarıb tapmaq ümidindəydi? O, xalamın qəddar, qansız ərinin tuşladığı güllədən gizlənməyə cəhd edirdi...
Bəlkə, ona görə anam belə tez öldü?! Bəyəm, bu illər ərzində o yaşayırdı? Məgər o ərə gedəndə belə həyat arzulamışdı? Ümumiyyətlə, bir xoş gün gördümü o? Ömrü boyu həyəcan, göz yaşı. 1929-cu ildə atam onu Allah, insanlar, əri qarşısında könüllü götürdüyü məsuliyyətdən azad edib getdi. Ancaq ömrünün son günlərinəcən anamın heç ağlına da gəlmədi ki, həyatının axarını dəyişsin, başqa, yeni bir həyat qursun... Türkiyə, İtaliya, Fransa,.. İran. Atamı bu həyatda hər şeylə bağlayan bağlar burada qırıldı.
* * *
- Yadındadı, mən sənə əllinci illərin ortalarında bizim idarədə kadrlar işinə baxan o kişidən - Nəsir dayıdan danışmışdım. Çətin adamdı, ancaq mən onu tez-tez xatırlayıram. Özü də yaxşılığa. Həyat belə gətirmişdi. Kimin ağlına gələrdi ki, hər şey belə qəmli qurtaracaq?! Mən bu adamla üç, ya dörd il işlədim. Demişdim sənə, bir otaqda otururduq. Gözümün qabağında dəyişirdi. Məsələn, dünən diqqətcil, sənin ən kiçik xahişini də həvəslə yerinə yetirməyə hazır olan bu adam, səhər par-par parıldayan uzunboğaz çəkmədə, qabardin gimnastyorkada, düzdü, paqonsuz, salamsız-kalamsız keçib otururdu stol arxasında, özü də elə bir amiranə tonla danışırdı ki mənimlə... Hər şeyin bir sonu varmış. Nəsir dayının da çapalayıb vurnuxmalarının sonu gəldi. Bir dəfə işə gecikmişdi, gələn kimi stula çökdü, stolunun siyirtmələrini eşələdi, sonra başını stula söykəyib salamlaşdı. Başa düşdüm ki, nə isə fikirləşib, nəsə eləmək qərarına gəlib, dinmədim. Vaxtı gələndə, özü hər şeyi açıb söyləyəcək.Və bir azdan vaxtı gəldi... Biz siqaret çəkirdik. Hiss olunurdu ki, çətin nəfəs alır, bir-iki ağız öskürdü də, ancaq siqaretini atmadı.
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Bədii nəsr. Romanlar. Povestlər”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 548
- Ürəyimə damıb, mənə nəsə olacaq. Sözümü kəsmə. Dünya belə qurulub: dünən mən, bu gün məni... hi... hi... hi... Nə isə... Oğul, bax gör, bəlkə, qızların çayı ola, kak raz... Bir böyük fincan çay içib özünə gəldi... - Mən çoxdan sənə demək istəyirdim... ancaq bilmirdim, necə başlayım. Deyəcəyim sənin atan haqqındadır, kak raz... Mən onun haqqında bəzi şeylər bilirəm; kədərli xəbər olsa da, hər halda, sən bilməlisən bunu... Xülasə, qırx ikinci ildə bizimkilər orda olanda (başını qeyri-müəyyən tərzdə pəncərəyə sarı qovzadı) bir cavan oğlana çox mürəkkəb bir tapşırıq vermişdilər. O, Təbrizdə bizim başqa bir adamımıza çatmalıydı; həmin adam bir saat əvvəl tapşırıq alıb getmişdi yerinə yetirməyə. Başa düşürsən, biz, kak raz, nadir hallarda səhv edirik, ancaq bu işdə səhv olmuşdu. Kimsə yaxşı başa düşməmişdi, bir saat əvvəl yola düşmüş adama bir tapşırıq vermişdi: get filan küçəyə, filan evi tap... orda bu familiyada bir nəfər olacaq. Və sizin familiyanı demişdi. Sən də Azadxanovsan da, elə deyil... O adam da silahı qoltuğuna qoyub... Nə isə... O biri, ikinci adam sonra mənə danışmışdı ki, kak raz, o, yarım saat gecikibmiş. Deyirdi ki: - Evə girib, lazım olan otağı tapdım. Amma nə olsun....artıq gec idi... Gördüm ki, bir nəfər oturmuş vəziyyətdə üzüqoylu stolun üstünə yıxılıb, qolları yanına sallanıb, qanı hələ də xalçaya damır. ...Sonra o adam dedi ki, ona heç nə ilə kömək etmək mümkün deyildi, artıq gec idi, odur ki, toxunmadım. Otağa göz gəzdirdim. Balaca bir otaq idi, kəllə tərəfdə yataq otağına qapı açılırdı. Orda, üzbəüz divarda, kak raz, dörd-beş yaşlı bir oğlan uşağının şəkli asılmışdı. Əynində də matros köynəyi...
Cığatay Şıxzamanov - 1925 - ci ildə Gəncədə qulluqçu ailəsində anadan olub. Bakıda təhsil alıb, 19 yaşında Sovet ordusu sıralarına gedib və altı il, ta 51 - ci ilə kimi əsgəri xidmətdə olub. Tərxis olunduqdan sonra Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində təhsil alıb (1951 - 1956). Tələbəlik illərindən “Molodyoj Azerbaydjana” qəzetində jurnalist kimi fəaliyyətə başlayan Cığatay sonralar Azərbaycan Dövlət Televiziya Verilişləri Komitəsində böyük redaktor, baş redaktor və, nəhayət, sədr müavini işləyib. Daha sonra düz yeddi il SSRİ Dövlət Teleradio Komitəsinin Azərbaycan üzrə xüsusi müxbiri, “Bakinski raboçi” qəzetinin redaktor müavini, 1983-1992-ci illərdə isə “Azərinform”un direktor müavini vəzifələrində çalışıb. C. Şıxzamanov tanınmış bir jurnalist, ictimai xadim olmaqla yanaşı, həm də Azərbaycan ədəbiyyatından rus dilinə xeyli bədii əsər tərcümə edib. Onun ssenariləri əsasında çoxlu sənədli filmlər çəkilib. Ailə vəziyyəti və səhhəti ilə bağlı 1992- ci ildən ömrünün sonunadək mühacirətdə yaşayıb. “Qardaşlar” povesti Cığatayın Azərbaycanda kifayət qədər tanınmış Şeyxzamanovlar nəslinin XX əsrdə keçdikləri həyat yolundan bəhs edir. Əsər bir trilogiya kimi düşünülsə də, amansız ölüm müəllifə bu arzusunu həyata keçirməyə imkan vermədi. Cığatay Şıxzamanov 2011-ci ildə uzun sürən ağır xəstəlikdən sonra vəfat edib.
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Bədii nəsr. Romanlar. Povestlər”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 549
Herman Hesse
Yalquzaq Roman
Herman Hesse – Nobel mükafatı laureatı, “Muncuq oyunu”, “Yalquzaq” kimi məşhur romanların, “Nərgiz və Qoldmund”, “Demian” və s. povestlərin müəllifidir. “Yalquzaq” əsəri sanki ümidsizlik içində vurnuxan bir kişinin gündəliyindən cırılmış vərəqlərdir. Ürəyinin dərinliklərində yaşamaq istəyə-istəyə intihara əl atan bir insanın təxəyyül uydurmaları. Özünü tanıyan və varlığının bir qara qəpiyə dəymədiyini görən hər bir insan bu və ya digər yollarla həyatının hansısa bir dövründə dünyaya üsyan qaldırır: kimisi sərgərdan həyat tərzini seçir, kimisi intihara (maddi) əl atır, kimisi başqasının intiharına (maddi və mənəvi) səbəb olur… Daxildə baş verən üsyanlar da olur. Heç kimin xəbər tutmadığı, amma sənin hər gün onlara mübarizə apardığın üsyanlar. Güclülər və cəsarətlilər bu mübarizənin öhdəsindən gəlir. Gəlməyənləri və gələ bilməyənləri isə intihar gözləyir, bədbəxtlik gözləyir… Bu acizliyin səbəbi ya ümidsizlikdir, ya uğursuzluq, ya da təkrarlanan uğursuzluqdan doğan ümidsizlik. Harridə (əsərin əsas qəhrəmanı) üçüncüdür. Ola bilmək istədiyi ilə ola bildiyinin davası. Nəticədə elə Harrinin özünün uduzacağı dava. İçində olan canavardır onu davaya sürükləyən. Arzularına, istəklərinə çatmadığına görə Harrini sorğu-suala tutan bir canavar (onun peşmanlıqları ilə vicdan səsinin təcəssümü). Əslində hamının içində bir heyvan oturur. Təəssüf ki, bu heyvan həmişə canavar olmur.
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Bədii nəsr. Romanlar. Povestlər”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 550
YALQUZAQ
Bu kitab Yalquzaq adlandırdığımız o kişidən qalma qeydlərdən ibarətdir. Həmin ifadəni özü də tez-tez işlədərdi. Əlyazmasının ön sözə ehtiyacı olub-olmadığını demək çətindir, ancaq, hər halda, Yalquzağın yazılarına onunla bağlı bəzi xatirələrimi də əlavə etməyi vacib sayıram. Əslinə baxsan, həmin adam haqqında məlumatım azdır, kimliyi-nəçiliyi, ümumiyyətlə, bütün keçmişi hələ indiyəcən də mənim üçün qaranlıq qalıb. Ancaq bunlara baxmayaraq, deyərdim ki, şəxsiyyəti məndə dərin və xoş bir iz buraxıb. Yalquzaq yaşı əllini haqlamış bir kişi idi. O zamanlar mebelli otaq sorağı ilə xalamgilə gəlib çıxmışdı. Evin damındakı çardağı, ona bitişik balaca yataq otağını kirələyib getdi, bir neçə gündən sonra iki çamadan və bir qalaq kitabla qayıtdı. Doqquz, ya on ay bizdə qaldı. Həddən artıq sakit, qapalı yaşayırdı. Yataq otaqlarımız yanaşı olduğuna görə hərdənbir pilləkəndə, ya da dəhlizdə rastlaşmasaydıq, yəqin, bir-birimizi heç tanımazdıq da. Çünki heç adamayovuşan deyildi və mən də ömrümdə beləsini görməmişdim. Doğrudan da, hərdən özünün dediyi kimi, lap yalquzağa dönürdü. Başdan-ayağa qəribə, çılğın, həm də son dərəcə hürkək olan bu məxluq, sanki, başqa dünyadan gəlmişdi. Taleyinə, bəxtinə düşən yalqızlığa necə öyrəşdiyini, tənha həyatı qisməti kimi qəsdən qəbul etdiyini həmin qeydlərdən bildim. Bununla belə, onları oxuyana qədər də təsadüfi görüşlərimizdən, qısa söhbətlərdən ona az-çox bələd idim. Yazdıqlarından aldığım təəssüratsa şəxsi tanışlıqdan yaranmış dumanlı, alayarımçıq təsəvvürlərimi daha da tamamladı. Yalquzaq ilk dəfə bizə gəlib mənzil kirələyəndə, təsadüfən mən də evdəydim. Nahar zamanı idi, qab-qacaq yığışdırılmamışdı və mənim də işə getməyimə hələ yarım saat vardı. İlk baxışda ondan aldığım qəribə, ikili təəssürat hələ də yadımdadır. Zəngi çalaraq şüşəli qapıdan içəri girdi. Alaqaranlıq dəhlizdə xalam qabağına çıxıb nə istədiyini soruşdu. Ancaq Yalquzaq cavab vermək, özünü təqdim etmək əvəzinə, qısa vurulmuş saçları biz-biz duran başını irəli uzadaraq yan-yörəsini qoxladı: – Oh, buradan nə yaxşı iy gəlir, – deyib gülümsədi. Mehriban xalam da gülümsədi. Ancaq bu cür salamlaşmaq mənə qəribə göründü və nədənsə heç xoşuma gəlmədi. – Hə, – dedi, – kirəyə verdiyiniz otaq üçün gəlmişəm. Yalnız üçümüz də pilləkənlə artırmaya qalxanda ona əməlli-başlı baxa bildim. Boyca o qədər də hündür deyildi, amma yerişi, ədası ucaboy adamlar kimiydi. Əynində son dəbdə tikilmiş rahat qış paltosu vardı, ləyaqətli adama oxşayırdı, lakin çox səliqəsiz geyinmişdi. Üzünü tərtəmiz qırxmış, addabudda dən düşmüş saçlarını çox qısa vurdurmuşdu. İlk baxışda yerişi xoşuma gəlmədi. Nəsə bir yorğunluq, qətiyyətsizlik duyulurdu, ciddi, zəhmli görkəminə, iti, kəskin danışığına heç uyuşmurdu. Ancaq sonralar bildim ki, xəstə imiş, ona görə də yeriyəndə əziyyət çəkirmiş. Özünəməxsus bir təbəssümlə – heç bu da ürəyimcə deyildi – pilləkənə, divarlara, pəncərələrə, duracaqdakı qədimi, hündür dolablara baxdı və deyəsən, hamısı həm xoşuna gəldi, həm də bir az qəribə təsir bağışladı. “Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Bədii nəsr. Romanlar. Povestlər”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 551
Kənardan baxan adamda elə təsəvvür yaranırdı ki, özgə bir planetdən, ya da lap okeanın o tayındakı ölkələrdən təşrif gətirib: hər şey xoşuna gəlir, ancaq azca da gülməli görünür. İnsafən, nəzakətli, mehriban adama oxşayırdı. Evi də, mənzili də bəyəndi. Çənə döymədən, kirə və səhər yeməyinin haqqı ilə o dəqiqə razılaşdı. Lakin bunlara baxmayaraq, mənə elə gəlirdi ki, onun bütün varlığında nəsə bir qəribəlik, bədlik, qərəzlik gizlənib. Mənzili kirələdi, üstəlik, yataq otağını da götürdü. Qızdırıcı, su, əlavə xidmətlər, evin qayda-qanunları barədə suallar yağdırdı, cavabları diqqətlə dinlədi, hamısı ilə razılaşdı. Üstəlik, beh də verdi. Ancaq bütün bunları, sanki, qeyri-ixtiyari edir, hərəkətləri özünə də əcaib görünürdü. Sanki, hamısı zarafatdı. Elə bil, öz aləmində başqa işlə məşğul ola-ola gəlib mənzil kirələməsi, adamlarla almanca danışması özünə də qəribə gəlirdi. Mənim ilk təəssüratım təxminən belə idi. Əgər ayrı-ayrı müsbət cizgilər bu təəssürata qarışıb onu yumşaltmasaydı, yəqin ki, beləcə pis də qalacaqdı. İlk baxışdan könlümə yatan sifəti oldu. Üzündəki anlaşılmaz ifadəyə baxmayaraq, xoşuma gəldi. Bəlkə də, nisbətən qeyri-adiydi, kədərliydi, ancaq eyni zamanda da, canlı, ifadəli, düşüncəli və şövqlü sifətdi. Bir də özünü, çətinliklə olsa da, nəzakətli, mehriban göstərməyə çalışması məni azca yumşaltdı. Ancaq bunların heç birini özünü çəkmək, ya göstərmək üçün eləmirdi, əksinə, hər hərəkətində, az qala adamın ürəyini yerindən oynadan bir yazıqlıq vardı. Düzdür, bunun səbəbini sonralar öyrəndim, ancaq ilk baxışda məni ona bağlayan da elə həmin hərəkətləri oldu. Otaqların ikisinə də baxıb, bəzi məsələləri müzakirə edənə kimi mənim nahar fasiləm qurtardı və işə gedəsi oldum. Vidalaşıb, onu xalamın öhdəsinə buraxdım. Axşam qayıdanda xalam dedi ki, həmin yad adam mənzili kirələdi, yaxınlarda köçünü gətirəcək. Amma xahiş eləyib ki, burada qalacağını polisə bildirməyək, çünki xəstə adamdır, artıq formalizmə, polis idarəsinin get-gəlinə, yazışmalarına dözəmməz. Bir də dəqiq yadımdadır ki, bu xəbər məni heç açmadı, xalama dedim ki, cəncəl işdir, razı olma. Polisdən çəkinməyi onun qəribəliyinə, qeyri-adiliyinə çox uyğun gəlirdi və məni şübhələndirən də bu oldu. Xalamı başa saldım ki, tanımadığı-bilmədiyi bir adamın belə sırtıq təklifinə qol qoymasın, axırı pis qurtara bilər. Ancaq məlum oldu ki, xalam artıq razılaşıb. Sözün qısası, bu yad adam arvadı lap ovsunlayıb, ağlını başından alıb, nə etdiyindən heç özü də xəbər tutmayıb. Axı xalam ürəyinə yatmayan, ona qarşı özündə nəsə bir doğmalıq, daha doğrusu, analıq qayğısı hiss etmədiyi adama ömründə ev verməzdi və əvvəlki kirəkeşlər də bundan geninə-boluna istifadə edirdilər. Həqiqətən də, iş elə gətirdi ki, ilk həftələr təzə kirəkeşdə bəzi xoşagəlməz cəhətlər tapdım, lakin xalam hər dəfə xüsusi bir canıyananlıqla onu müdafiə elədi. Polisdən gizlənməsi xoşuma gəlmədiyi üçün xalamdan, heç olmasa, yad adamın şəxsiyyəti, kimliyi-nəçiliyi, hansı məqsədlə gəldiyi haqda nələri bildiyini soruşdum. Sən demə, mən çıxıb gedəndən sonra yanında lap azacıq qaldığına baxmayaraq, xalam onun haqqında artıq bəzi şeyləri öyrənibmiş. Deyib ki, bir neçə ay bizim şəhərdə qalmaq fikrindədir. Kitabxanalara gedəcək, tarixi yerlərlə tanış olacaq. Əslində, belə qısa vaxta kirəkeş götürmək xalam üçün sərfəli deyildi, ancaq bu qəribə hərəkətlərinə baxmayaraq, kişi onu açıq-açığına yoldan çıxarmışdı. Qısası, mənzil kirələnmişdi, mənim etirazım da yersiz idi. – Axı o nə söz idi danışırdı? Buradan nə yaxşı iy gəlir? – deyə soruşdum. Bəzi hallarda kifayət qədər bəsirətli olan xalam belə cavab verdi: – Niyə elə dediyini dəqiq bilirəm. Bizim evdən səliqə-sahman, dinclik, rahatlıq ətri gəlir, ona görə də gözü tutdu. Görkəmindən bu cür həyata öyrəşməyənə oxşayır, ancaq ürəyindən beləsi keçir. Fikirləşdim ki, «Ola bilsin... həqiqətən də elədir...», ancaq yenə də dilləndim: – Əgər belə səliqəli, rahat yaşamağa adət eləməyibsə, onda necə? İşdi, pinti çıxsa, natəmizlik eləsə, gecələr evə kefli qayıtsa, neyləyəcəksən? “Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Bədii nəsr. Romanlar. Povestlər”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 552
– Orasına baxarıq, – deyə xalam güldü və mən də daha sözü çevirmədim. Sən demə, şübhələrim yersizmiş. Hamı kimi adi, səliqə-sahmanlı həyat sürməsə də, kirəkeş kimi bizi çox incitmədi, əngələ çevrilmədi. Hətta indi də onu tez-tez xatırlayırıq. Ancaq daxilən, mənən ikimizi də – məni də, xalamı da – yerimizdən oynatdı, sanki, ağır bir yükə çevrildi və sözün düzü, mən hələ də canımı ondan qurtara bilməmişəm. Bəzən gecələr yuxuma da girir, ona heyran olsam da, belə bir şəxsiyyətin yer üzündə mövcudluğu, əslinə baxsan, mənə rahatlıq vermir, yerimdən oynadır. İki gündən sonra bir faytonçu Harri Haller adlı o naməlum şəxsin şeylərini gətirdi. Qəşəng dəri çamadanı çox xoşuma gəldi. Şumal üzlü, iri kofru uzaq-uzaq səfərlərdən xəbər verirdi, üstündə müxtəlif ölkələrin, hətta okeanın o tayındakı otellərin, nəqliyyat agentliklərinin saralmış yarlıqları vardı. Sonra özü gəlib çıxdı və yavaş-yavaş həmin qəribə adamla tanış olmağa başladım. Əvvəlcə buna heç can atmırdım. Halleri gördüyüm ilk andan məni çox maraqlandırsa da, bir neçə həftə onunla rastlaşmağa, söhbətə girişməyə cəhd göstərmədim. Amma boynuma almalıyam ki, ilk günlərdə onu uzaqdan-uzağa müşahidə etdim, evdə olmayanda, otağına girib, adicə maraq xətrinə ora- bura «göz gəzdirdim». Yalquzağın xarici görkəmi haqda artıq bəzi şeyləri dedim. Ancaq elə ilk baxışdan adlı-sanlı, qeyri-adi, çox nadir istedada malik bir adam təsiri bağışlayırdı. Üz-gözündən müdriklik yağırdı vəhəddən artıq zərif cizgilərinin tez-tez dəyişməsindən bilinirdi ki, çox maraqlı, son dərəcə dəyişkən, zərifdən də zərif, həssas mənəvi dünyası var. Söhbət edəndə və o da hərdən şərtiliyin hüdudlarını pozaraq tərki-dünyalığından ayrılıb özü haqqında danışanda, hər sözünə mütləq inanmalı olurdun. Adama elə gəlirdi ki, o, hamıdan çox düşünüb-daşınır, söhbət mənəvi məsələlərdən gedəndə isə elə soyuqqanlı olur, elə inamlı, elə ağıllı mülahizələr yürüdürdü ki, yalnız yüksək mənəvi aləmi olan, özünü gözə soxmağa, kimisə yoldan çıxarmağa, həmişə haqlı görünməyə çalışmayan adamlar bu cür danışa bilərdi. Belə ağıllı mülahizələrdən birini lap son günlərdə eşitdim. Daha doğrusu, söyləmədi, baxışları ilə dedi. Onda bütün Avropada tanınan məşhur filosof və mədəniyyət tarixçisi akt zalında mühazirə oxumalıydı və Yalquzağı da birtəhər dilə tutub ora apardım. Bir yerdə gedib yanaşı oturduq. Natiq kürsüyə qalxıb sözə başlayanda, peyğəmbərsayağı bir adam görmək ümidilə gələn bəzi dinləyicilər onun bər-bəzəkli üst-başından, lovğalığından yamanca pərt oldular. Əvvəlcə tamaşaçılara bir az yarındı, zəhmət çəkib zalı doldurduqlarına görə onlara təşəkkür elədi. Həmin anda Yalquzaq dönüb bircə anlığa mənə baxdı: yəni bu nə sözlərdir, bu necə adamdır? Of, elə zəhmli, elə dəhşətli baxışdı ki, mənasından bir kitab bağlamaq olardı! Bu baxış təkcə o alimdən narazılıq etmir, o məşhur adamı öz zəhmli, incə kinayəsi ilə iki yerə bölmürdü. Yox. Bunlar nə idi ki! Onda kinayədən çox kədər vardı – ümidsiz, nəhayətsiz bir kədər! O baxışın mənası, bəlkə də, nə vaxtdansa adətə çevrilən, indisə bu şəkildə özünü büruzə verən lal bir ümidsizlik idi. Həmin baxış özünün bu ümidsiz işığı ilə yalnız lovğa natiqin iç üzünü açıb göstərmir, həmin anın özünü, tamaşaçıların ümidlərini, ovqatını, oxunan mühazirənin gurultulu adını alt-üst eləmirdi. Xeyr! Yalquzağın o baxışı zəmanəmizin dərin qatlarına işləyərək oradakı bütün keşməkeşləri, şan-şöhrət həvəsini, mənasızlığı, dayaz bir mənəvi aləmin zahiri parıltısını qamçılayırdı. Ah, hələ bu az imiş kimi, daha dərinlərə, daha uzaqlara baş vurur, bütün eyiblərimizə, mənəvi dünyamıza, mədəniyyətimizə qədər gedib çıxırdı. Həmin baxış bütün bəşəriyyətin qəlbinə işləyir, bircə saniyənin içində o mütəfəkkirin, bəlkə də, insan həyatının mənasına vaqif olan ləyaqətli bir dahinin ümidsizliyini ifadə edirdi. O baxış deyirdi: «Bax gör bir necə heyvanıq! Bax insan bu cürdür». Və həmin anda adına şan-şöhrət deyilən hər şey, bütün idraki və mənəvi zəfərlər, təkamül və kamilliyə canatmalar, bəşəri ucalıq və əbədiyyət bir heçə döndü, gülünc bir meymun hoqqabazlığına çevrildi… “Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Bədii nəsr. Romanlar. Povestlər”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 553
Deyəsən, qeyri-ixtiyari çox qabağa getdim, məqsədim necə tanış olduğumuzu danışa-danışa Halleri tədricən təsvir etmək olsa da, onun haqqında ən vacib şeyləri dedim. Bir halda ki, belə qabağa getdim, onda Hallerin o sirli «qəribəliyi» haqqında təzədən söhbət açmaq, həmin qəribəliyin, qeyri-adi, dəhşətli yalqızlığın səbəbini, mənasını tədricən necə öyrəndiyimi xırdalamaq artıq şeydir. Belə daha yaxşıdır, çünki mən öz münasibətimi, imkan daxilində, arxa plana çəkmək istəyirəm. Məqsədim nəyisə etiraf etmək, nağıl açmaq, psixoloji dərinliyə varmaq deyil; sadəcə olaraq, bir şahid kimi, Yalquzaq haqqındakı traktatın əlyazmasını qoyub gedən o qəribə adamın portretinə bəzi cizgilər əlavə eləməkdir. Artıq elə ilk görüşümüzdə – şüşəli qapıdan içəri girib, başını quş kimi irəli uzada-uzada evdən gələn ətri tərifləyəndə, gördüm ki, bu adamda nəsə qeyri-adilik var və ilk sadəlövh təəssüratım da yaxşı olmadı. Hiss etdim ki, (elmdən-savaddan uzaq xalam da bunu o dəqiqə duyubmuş) – bəli, hiss etdim ki, o, xəstədir – özü də nəsə ya ruhi xəstədir, ya da buna bənzər başqa bir azara tutulub və mən sağlam bir adam instinkti ilə geri çəkildim. Ancaq zaman keçdikcə bu çəkingənlik məhəbbətə çevrildi və səbəbi də o oldu ki, gözümün qabağındaca günbəgün yalqızlaşan, daxilən ölən bu əbədi əzabkeşə yazığım gəldi. Həmin vaxt ərzində tam əmin oldum ki, bu əzabkeşin xəstəliyi təbiətində nəyinsə çatışmazlığı ilə bağlı deyil, əksinə, ona bəxş olunmuş istedadı ilə bacarığının ümumi dil tapa bilməməsindən irəli gəlir. Gördüm ki, Haller əzab çəkmək dahisidir. Nitsşenin bəzi tezislərində olduğu kimi özündə dahiyanə, nəhayətsiz bir əzabkeşlik istedadı tərbiyə eləyib. Eyni zamanda, onu da bildim ki, bədbinliyinin əsas səbəbi dünyaya deyil, məhz özünə nifrətidir, çünki yer üzündəki təsisatdan, yaxud ayrı-ayrı şəxslər haqqında son dərəcə amansızcasına danışanda, heç vaxt yaxasını kənara çəkməz, ilk oxu özünə tuşlayar, əvvəlcə özünü inkar edər, özünü lənətləyərdi. Burada bir psixoloji anı da qeyd etmək lazımdır. Yalquzağın həyatı haqqında mənə az şey bəlli olsa da, tam əsasla deyə bilərəm ki, o, mehriban, amma eyni zamanda da, çox ciddi və dindar, həm də «iradəni sındırmağı» tərbiyənin əsası sayan valideynlərdən, müəllimlərdən dərs almışdı. Ancaq bu şagirdin iradəsini sındırmaq onlara qismət olmamışdı, çünki o, həddən artıq güclü, möhkəm, son dərəcə məğrur və ağıllı doğulmuşdu. Şəxsiyyətini əzməsələr də, özünə nifrət etməyi öyrədə bilmişdilər. Ona görə də ömrü boyu dahi fantaziyasını, idrakının bütün gücünü özünə qarşı – o günahsız, nəcib varlığa doğru yönəltmişdi. Xasiyyətindəki qəribəliklərə baxmayaraq, xalis xristianlığı, xalis şəhidliyi onda idi ki, əlindən gələn hər bir amansızlığı, hər bir qərəzi, hər bir nifrəti ilk növbədə özünə aid edirdi. Söhbət başqalarından, yadlardan gedəndə isə rəşadətlə, təmkinlə hamını sevməyə, onlara qarşı ədalətli olmağa çalışar, heç kəsi incitməyə qıymazdı, çünki İncildəki «Bəşər övladını sev» kəlamını da özünənifrət bacarığı ilə bərabər beyninin lap dərinliklərinə yeritmişdilər və beləliklə də, bütün həyatı «özünü sevmədən başqalarını sevə bilməzsən – elə özünə nifrət etmək də onun kimi» məsələsində bir nümunəyə çevrilmiş, axırda da bunlara tən gələn o dəhşətli tənhalıq, ümidsizlik, aşkar sezilən eqoizm yaranmışdı. Ancaq vaxt gəlib yetişib, indi öz mülahizələrimi bir tərəfə qoyub, olanlardan danışmaq lazımdır. Bəli, bir az «casusluq»la, bir az da xalamın dediklərindən cənab Harri Haller haqda öyrəndiyim ilk şey onun həyat tərzi oldu. Heç yerdə işləmədiyi, yazı-pozu adamı olduğu lap tez bilindi. Vaxtın çoxunu çarpayısında uzanar, adətən günortaya yaxın durar, elə gecə köynəyində də yataq otağı ilə iş otağı arasında bir az gəzişərdi. İri çardaqda yerləşən ikipəncərəli, rahat yataq otağı iki-üç gündən sonra görkəmini tamam dəyişdi, əvvəlki kirəkeşlər qalan otağa heç oxşamadı. Dolduqca doldu. Gündən-günə də dolurdu. Hər yerdən tablolar asıldı, divarlara müxtəlif jurnallardan kəsilmiş cürbəcür şəkillər vuruldu. Bir yanda cənub mənzərəsi, digər tərəfdə hansı əyalət şəhərininsə – çox güman ki, öz vətəni idi – fotoşəkilləri, onların arasında parlaq, işıqlı rənglərlə işlənmiş akvarellər düzüldü. Axırda bildik ki, bu akvarelləri özü çəkibmiş. Sonra da gənc, qəşəng bir xanımın, ya da qızın fotoşəkli. Xeyli vaxt divardan Siam Buddasının şəkli asıldı, sonra onu Mikelancelonun «Gecə» kompozisiyasının reproduksiyası, daha sonra da Mahatma Qandinin portreti əvəz elədi. Yarımçıq qaldığı yeri nişanlamaq üçün arasına kağız qoyduğu kitablar təkcə iri dolabı yox, hər yeri tutdu, hətta qəşəng qədimi yazı masasının, divanın, stulların, döşəmənin üstündə də qalaqlandı. Həmin kağızlar da
|