Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

–

 

Milli Virtual Kitabxana 

 

432 

üçün mənimsəyirlər. Sərbəst nəzm nəsr demək deyildir. Musiqi olmadan şeir olmaz. 

Uyum və ritm heca vəzni kimi müəyyən qəliblərin içinə sıxışdırılan misralarda deyil, 

şeirin bütün mətnində təmin edilir. Şeirdə ahəngin vəzn və qafiyə ilə bağlı olmadığını 

sübut etməyə çalışdılar. 

Dil və üslub: dil və üslubları açıq, anlaşıqlı və yalındır. Xalqın danışıq dilinin 

özəlliklərini əks etdirməyə çalışırlar. Konkret şeir, mənasız şeir anlayışlarına, sənət sənət 

üçündür nəzəriyyəsinə, fərdi şeirə qarşıdırlar. Fəhlələrə və kəndlilərə xitab etmək 

istədikləri üçün imkan daxilində mənası açıq şeirlər yazmağa çalışırlar. Xalqın gündəlik 

danışıq dilinə və tələffüzünə ən çox yer verənlər sosialist gerçəkçi şairlər oldular. 

Jargona, şüar ünsürlərinə yönəlmələri üslublarının ən bariz özəlliyidir. Qovğacı tərzləri 

də çox aşkardır. 

Təkrara düşmə: Türkiyədə sosialist gerçəkçi şeirin gözə çarpan özəlliyi bir çox şairin 

həm mövzu, həm də dil, üslub, forma və texnika baxımdan Nazim Hikməti təqlid etməsi, 

təkrarlardan qurtula bilməməsidir. Bu dövrdə sosialist gerçəkçi şeirin ən önəmli 

təmsilçisi və önçüsü Nazim Hikmətdir. Digər önəmli təmsilçiləri arasında İlhami Bəkir 

Tez, Həsən İzzəddin Dinamo, Nail V. Çakırxan, Səbahəddin Əli, Ərcümənd Behzad Lav 

sayıla bilər. 

Nazim Hikmət (1901-1963). İlk şeirlərində milliyyətçilik duyğuları üstün olmuş, hətta 

mövləvilik fəlsəfəsinə də yer vermişdir. 1917-ci ildə hələ onbeş yaşında ikən Həybəliada 

dənizçilik məktəbinə daxil olur və tarix müəllimi Yəhya Kamaldan çox faydalanır. Anası 

Cəlilə xanımın sevgilisi olan Yəhya Kamal Nazimin evinə tez-tez gedir və bu arada onun 

gənclik eşqləri barədə yazdığı bəzi şeirlərini düzəldir. 1 yanvar 1921-ci ildə arxadaşı Vala 

Nurəddinlə birlikdə gizlicə Anadoluya keçir. İki dost Ankarada Anadolu gəncliyini milli 

mücadiləyə dəvət edən "Siz də mi satıldınız?" adlı şeiri yazırlar və bu şeir Mətbuat 

Umum Müdirliyi tərəfindən 10.000 nüsxə tirajda çap olunub xalqa paylanır. İki dost 

qüvveyi-milliyyəyə qatılmaq istəyirlər, ancaq müəllimə ehtiyac duyulduğundan Bolu 

sultanisinə müəllim olaraq təyin edilirlər. Bu sırada Ziya Hilmi bəy adında bir hakim 

onlara inqilabçı düşüncələr aşılayır. Xalqın mənfi reaksiyasını görən Ziya Hilmi onlara 

Sovetlər Birliyinə getmələrini tövsiyə edir. Bu məsləhətə əməl edərək 30 sentyabr 1921-

ci ildə Batuma, oradan da Moskvaya gedirlər. 

Nazim Hikmət 1921-ci ildə Batumda bir qəzetdə uzun-qısa misralardan qurulu, nərdivan 

formasında rusca yazılmış bir şeir görür. Moskvaya gedərkən küçədəki ac insanların 

halından mütəəssir olur və qəzetdə gördüyü şeir formasında sərbəst nəzm şəklilə qırıq, 

qısa, uzun misralardan ibarət "Acların göz bəbəkləri" adlı şeirini yazır. Bu şeir onun heca 

vəznini buraxıb sərbəst vəznlə yazdığı ilk şeiridir. Nazim Hikmət Şərq Xalqları 

Kommunist Universitetində iqtisadiyyat və sosiologiya oxuyur. Bu arada Mayakovskinin 

önçüsü olduğu futurizm (gələcəkçilik) və konsruktivizm (quruculuq) cərəyanları ilə tanış 

olur. 1929-cu ildə Türkiyəyə qayıdır və "835 sətr" adlı ilk şeir kitabını nəşr etdirir. Onu 

digərləri təqib edir: "Jakond ilə Sİ-YA-U" (1929), "Varan 3" (1930), "1+1=1" (1930), 

 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 

Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 

–

 

www.kitabxana.net

 

–

 

Milli Virtual Kitabxana 

 

433 

"Səsini qeyb edən şəhər" (1931), "Bənərçi özünü niçin öldürdü?" (1932), "Portretlər" 

(1935), "Taranta Babuya məktublar" (1935). 

Nazim Hikmət "Qarıma məktub" ("Portretlər", 1935) şeiri ilə yüksəkdən hayqıran xitabət 

üslubu yerinə daha alt pərdədən, yumşaq söyləyişə dayanan bir tərzə keçmişdir. Bu 

dönəmdə şeirdə məktub formasına üstünlük verir. Bu üslubu mənimsəməsində 22 mart 

1933-cü ildə gizli örgüt qurma iddiası ilə Bursa həbsxanasına göndərilməsinin və 

sevgilisi Pirayəyə olan həsrətinin də payı böyükdür. 12 avqust 1934-cü ildə həbsxanadan 

çıxır. Həbsdə ikən Məhməd Şərafəddin əfəndinin "Simavnə qazısı oğlu Bədrəddin" adlı 

kitabını oxumuş və ondan ilham alaraq 1936-cı ildə "Şeyx Bədrəddin dastanı"nı 

yazmışdır. Bu şeirində ənənəvi kültür və ədəbiyyat təcrübəsindən, klassik şeir və xalq 

şeiri özəlliklərindən yararlanmış, gələnəkdən aldığı motivləri modernizə edərək yenidən 

işləmişdir. Bu əsərində XV əsrdə, 1402-1422-ci illər arasındakı fətrət dövründə Osmanlı 

dövlətində Simavnə qazısı olan Şeyx Bədrəddin və müridləri Torlaq Kamal və Börklücə 

Mustafanın öndərlik etdiyi bir kəndli üsyanını tarixini dialektik materializmə görə şərh 

etməyə çalışır. 

Şair 1939-1941-ci illər arasında "Qüvveyi-milliyə dastanı"nı yazar. Bunu yazmadan öncə 

Atatürkün nitqini oxuyur. Dastanda qəhrəman komandanlar yerinə, adsız qəhrəman olan 

xalq tiplərinə yer verərək milli mücadiləni xalq kütlələrinin qələbəsi kimi şərh edir ki, bu 

onun sosialist nəzəriyyəsinə uyğundur. Olayı bir xalq üsyanı, kütlə ayaqlanması olaraq 

təqdim edir. Rolu iradəli qəhrəman tiplərə deyil, ümumi xalq yığınlarına verir. Milli 

mücadiləni sosialist baxış bucağından dəyərləndirir. Şeirə çox səsli bir orkestrasyon 

gətirir. Meydanlarda kütlələri marksist ideologiyaya bağlı sosial və siyasi fikir, ideal və 

hərəkətlər istiqamətində toplaya biləcək bir xitabət üslubuna sahibdir. Çox üst pərdədən 

söyləyir. Tox bir səslə hayqırır, yüksək səslə bağırır, qovğaya, devrimə çağırır. Kütləni 

həyəcana gətirir. Xitabət üslubu çox açıq olmaqla birlikdə, lirik bir tərzi də vardır. 

Həbsxanada yazdığı şeirlərdə isə çox daha yumşaq bir üslub işlədir. Bunu 

"Məmləkətimdən insan mənzərələri"ndə görmək mümkündür. 

Sosialist bir quruluş qurmaq üçün qovğa şeirləri yazır. Əzilənləri, istismar olunanları 

kommunist bilinclə xəbərdar etməyi özünə borc bilmiş və onları inqilab edərək 

kommunist rejim qurmağa səsləmişdir. 

Futurizm italyan şairi Filippo Tommoso Marinettinin 1909-cu ildə qurduğu bir 

cərəyandır. O, manifestində əsas etibarilə sükunətə qarşı hərəkəti, keçmişə qarşı gələcəyi, 

təsirə qarşı əks-təsiri qoyur. Məsələn, kitabxanaların, muzeylərin, akademiyaların yıxılıb 

yox edilməsini istəyir. Çünki bunlar keçmişə dönük, sükunət və statik mövqedə olan 

qurumlar və bilgi xəzinələridir. Bunların yerinə sürət, hərəkət, istehsal və maddi faydanı 

əhatə edən fabrik, sənaye, texnologiya daha önəmlidir. Bəzi rus şairləri, özəlliklə 

Mayakovski kommunist inqilabı gerçəkləşdirmədə bu cərəyana uyğun bir şeir anlayışını 

işlətmişlər. Dolayısı ilə, Nazim Hikmət də inqilabçı şeiri üçün bu cərəyanın hərəkət, 

gələcək, makina kimi ünsürlərindən gen-bol yararlanmışdır. "Salxım söyüd", "Bəhri-

Xəzər", "Makinalaşmaq" və "Orkestr" şeirləri onun futurist şeirlərinə örnəkdir. Makina, 

 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 

Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 

–

 

www.kitabxana.net

 

–

 

Milli Virtual Kitabxana 

 

434 

fabrik və texnologiyanın sürəti bu şeirlərə, formaya və məzmuna hopmuşdur. 

Texnologiya və sənaye onun önəmli mövzularından biridir. Rus şairi Mayakovski də 

texnologiyanı mədh edən şeirlər yazmışdı. Nazim "835 sətr" kitabı ilə birlikdə 

makinalaşmaq, fabrik, sənaye mövzularına önəm verir, insanlığın qurtuluşunu ona 

bağlayır. 

İlhami Bəkir Tez (1905-1984). Əruzu yaxşı bilir. İlk şeirlərində heca vəznini işlətsə də, 

sonrakı şeirlərini sərbəst vəznlə yazır. Şeirində ahəng ünsürü açıqdır. Bu dönəmdəki 

şeirlərini "Həyat bilgisinə görə uşaq şeirləri" (1927), "Mavi kitab" və "24 saat" (Nazim 

Hikmətlə birlikdə hazırlamışdır və bir fəhlənin iş günündən bəhs edir), "Birinci forma A" 

(1930), "Hər hansı bir şeir kitabıdır" (1931), "Mustafa Kamal" (1933-cü ildə, 

cümhuriyyətin onuncu ilində yazdığı bir dastandır. Bu kitabında Atatürkün həyatına, 

qurtuluş savaşına və istiqlal fikrinə yer verir), "Olduğu kimi" (1935) adları altında 

toplayır. Sosialist şeiri Mayakovskidən öyrənir. Eşqə, fərdi mövzulara yer verir. 

Şeirlərində savaş və savaşın nəticəsi olan aclığı, mədən fəhlələrini işləyir. Sosial 

mövzulara marksist nöqteyi-nəzərdən yanaşır. Şeirlərində zaman-zaman yaşama sevinci 

də sezilir, yalın xalq dilinə yer verir. 

Nail Vəhdəti Çakırxan (1910). Önçülərindən olduğu sərbəst şeir anlayışının 

yayğınlaşmasına töhfəsi böyükdür. 1950-ci illərdən sonra şeiri tərk etmiş, daha çox siyasi 

mücadilə ilə uğraşmışdır. 

Həsən İzzəddin Dinamo (1909-1989). Şeirlərini "Yeni yol", "Sokak", "Həmlə", "Küllük", 

"Səs", "Yeni ədəbiyyat" dərgilərində çap etdirir. Bu dövrdəki şeirlərini "Adsız kitab" 

(1931-ci ildə, Vəhbi Cəm və Məhməd Cavad ilə birlikdə) və "Dəniz fənəri" (1937) adı 

altında nəşr etdirir. 1926-cı ildən etibarən çap olunan ilk şeirlərində Faruq Nafizin təsiri 

görünür və heca vəznini işlədir. Fərdi mövzulara yer verir. Nazimin "835 sətr" kitabını 

oxuyunca Nazimin təsiri ilə sərbəst vəzndə şeirlər yazmaya başlayır. Mövzuları fərdidən 

sosiala dönür. Şeirlərində ideoloji ünüsürlər çox bəlirgin, sənət dəyəri isə çox zəifdir. 

1933-cü ildən sonrakı şeirlərində N.Hikmətin təsiri azalır, öz şəxsiyyətini tapmağa çalışır. 

Ərcümənd Behzad Lav (1903-1983). Bu dövrdə aşağıdakı şeir kitablarını yayınlayır: 

"S.O.S." (1931), "Xaos" (1934), "Açıl, kilidim, açıl" (1940). İlk şeirlərini ənənəvi şeir 

tərzində yazır. Sonradan Nazim Hikmətin təsiri ilə sərbəst tərzdə şeirlər yazmağa 

başlamışdır. Daha çox sürrealizmin təsiri altına düşmüşdür. 

Səbahəddin Əli (1907-1948). Əslində hekayəçi və romançı şəxsiyyətilə tanınan yazar bu 

dönəmdə "Dağlar və rüzgar" (1934) adlı bir şeir kitabı çıxarmışdır. 

 

Çevirəni: Ramiz Əsgər