Yillarga mO’ljallangan O’zbekiston Respublikasining bank tizimini isloҳ qilish strategiyasi tO’grisida

birinchidan, banklar faqat ular uchun xos bO’lgan qarz majburiyatlarini (de’ozitlar, omonat sertifikatlari va boshqalar) chiqaradilar va bu yO’l bilan yigilgan mablaglarni boshqa subhektlar tomonidan chiqarilgan qimmatli qogozlar va qarz majburiyatlariga joylashtiradilar. Bankning bu xususiyati moliyaviy broker va dillerlar faoliyatidan farq qiladi, chunki ular moliya bozorida O’z qarz majburiyatlarini chiqarmasdan faoliyat kO’rsatadilar.
ikkinchidan, banklar jismoniy va yuridik shaxslar oldida mijozlarning ‘ul mablaglarini ҳisobvaraqlariga qO’yish va jamgarma O’tkazish, de’ozit sertifikatlarini chiqarish va boshqalar orqali qathiy belgilangan qarz majburiyatlarini oladilar. Qathiy belgilangan qarz majburiyatlar bilan faoliyat kO’rsatish banklar uchun riskli ҳisoblanadi, chunki banklar O’z kreditorlari oldida olgan majburiyatlarini tO’liq bajarishlari lozim. Investitsion fondlar esa O’z aktivlari va ‘assivlarining qiymati O’zgarishi bilan bogliq risklarni O’z aktsiyadorlari zimmasiga yuklaydilar.
O’zbekiston Res’ublikasida tijorat banklarini tashkil etish va ularning faoliyatini olib borish “Banklar va bank faoliyati tO’grisida”gi qonunga asoslanadi. Yuqorida qayd etilgan qonunga asosan O’zbekiston Res’ublikasida banklar universal faoliyatni amalga oshiradilar. Aniqroq qilib aytadigan bO’lsak, turli xilda kreditlar berish, qimmatli qogozlar va xorijiy valyuta oldi-sotdisi bilan shugullanish, bO’sh turgan ‘ul mablaglarni jalb etish, ҳisob-kitoblarni amalga oshirish, kafolat va garantiyalar berish va ҳokazolar tijorat bankining asosiy faoliyat turlaridan ҳisoblanadi.
O’zbekiston Res’ublikasida xorijiy banklar va ҳar qanday mulkchilik shakliga asoslangan banklar faoliyat kO’rsatishi mumkin. O’zbekiston Res’ublikasida faoliyat kO’rsatayotgan tijorat banklari va ularning mulkchilik shakli tO’grisidagi mahlumotlar 1– ilovada keltirilgan bO’lib, ular turli mulkchilikka asoslangandir.
Odatda O’zbekistonda banklar aktsionerlik jamiyat kO’rinishida tashkil etiladi. Aktsionerlar bankning ustav fondiga qO’shgan ҳissalariga qarab bankning majburiyatlariga javobgardirlar. Aktsionerlar bank faoliyatini boshlangich bosqichida bankdan bank tahsis qilingandagi qO’shgan ҳissalarini qaytarilishini talab qilish ҳuquqiga ega emaslar (bahzi ҳollar mustasno). Bu ҳolat bank barqarorligini, ishonchliligini tartibga solishda yordam beradi.
Bankning ustav fondini shakllantirish uchun davlat organlarining mablaglari, jamoa birlashmalar va fondlarining mablaglari, garov va kreditga olingan mablaglardan foydalanish mumkin emas.
Tijorat banklarining tashkiliy tuzilishi aktsioner jamiyat tuzilishiga O’xshashdir. Tijorat bankining oliy organi aktsiyadorlarning umumiy yigilishi ҳisoblanadi. Bu yigilishlarda aktsiyadorlarning vakillari va aktsiyador korxonalarning raҳbarlari ishtirok etadilar. Aktsiyadorlarning umumiy yigilishi kO’rib chiqishga qO’yilgan masalalar bO’yicha qaror qabul qilish uchun aktsiyadorlarning kamida 3/4 qismi ishtirok qilishi lozim.
Bankning boshqaruvini direktorlar kengashi amalga oshiradi. Unga qO’shimcha tarzda bank boshqaruvini kuzatish va nazorat qilish mashuliyati ҳam yuklatilgan. Direktorlar kengashi ahzolarining tarkibi va saylanish muddati tijorat banknig nizomi bilan belgilanadi.
Bank kengashi bank faoliyatining asosiy yO’nalishini, kredit siyosati va bankning boshqa rejalarini kO’rib chiqish, daromad, xarajatlar, foyda rejalarini tasdiqlash, shuhbalarni ochish yoki yo’ish masalalarini kO’rib chiqish kabi masalalar bilan shugullanadi.
Bank boshqaruvi bank faoliyatiga bevosita raҳbarlik qiladi. Bank boshqaruvi aktsiyadorlarning umumiy yigilishi va direktorlar kengashi oldida javobgardir. Bank boshqaruvi boshqaruv raisi, rais O’rinbosari va boshqa xodimlardan tarkib to’gan. U O’z faoliyatini Nizom va yO’riqlarga asoslangan ҳolda amalga oshiradi.
Aktsionerlarning umumiy yigilishi, bank kengashi va boshqaruvi bankning boshqaruv organlari ҳisoblanadi (3-4 ilovalar va 2-chizma).
Bank kengashi omonatchilar va aktsiyadorlarni ҳimoya qilish maqsadida bank faoliyatini, shu jumladan, kreditlash va mablaglarni investitsiyalashning tO’griligini nazorat qilish;
-bank raҳbarlarini ishga tayinlash va ishdan bO’shatish;
-bank ka’italining bir tekis O’sib borishini tahminlab turish;
-bank siyosatini ishlab chiqish;
-qonun ҳujjatlariga rioya qilishni tahminlash va boshqa vazifalarni amalga oshiradi;
Bank kengashi ahzolari kamida besh kishidan iborat bO’lishi lozim. Aktsiyadorlardan tashqari bank soҳasi olimlari va mutaxassislari ҳam bank kengashi ahzosi bO’lishlari mumkin.
Bankga o’erativ raxbarlik qiluvchi va uning faoliyati uchun javob beruvchi bank boshqaruvi bankning ijroiya organi ҳisoblanadi. Boshqaruv bank Kengashi va aktsiyadorlar umumiy yigilishi oldida ҳisobdordirlar.
keng olib borish xususiyatlarini O’zida kengroq mujassamlashtirgan.
Bank boshqaruv majlisi doimo O’tkaziladi va majlislarda qabul qilinadigan qarorlar berilgan ovoz soniga qarab ҳal etiladi. Ovozlar tengligida bank boshqaruvchining ovozi ҳal etuvchi ҳisoblanadi. Agar, boshqaruv ahzolari yoki boshqaruv raisi boshqaruv qabul qilgan qaroriga norozi bO’lsa, ular O’z fikr va muloҳazalarini kengash yoki aktsiyadorlar umumiy yigilishiga bildirishlari mumkin.
Bu ҳolatda kuzatuv kengash qarori ҳal etuvchi ҳisoblanadi va bank boshqaruvi raisi qarori bilan amaliyotga tatbiq etiladi.
Taftish komissiyasi aktsionerlarning umumiy yigilishi tomonidan saylanadi. Uning tarkibida kuzatuv kengash ahzolari va
bank boshqaruvi ahzolari bO’lishi mumkin emas. Bank boshqaruvi taftish komissiyasiga taftish uchun zarur bO’lgan ҳujjatlarni taqdim etadi. Taftish natijalari bank boshqaruviga to’shiriladi.
Tijorat banki taftish komissiyasining asosiy vazifasi bank xodimlarining O’z amallarini suistehmol qilishlarining oldini olishga qaratilgan.
Taftish komissiyasi bankning yillik ҳisoboti va balansiga xulosa qiladi. Taftish komissiyasi bank balansi bO’yicha xulosa chiqarmaguncha u aktsionerlarning umumiy yigilishi tomonidan tasdiqlanishi mumkin emas.
Tijorat banklarda ҳisobot O’zbekiston Res’ublikasi Markaziy banki tomonidan tasdiqlangan qonun-qoidalar asosida amalga oshiriladi. Ular Markaziy Bankga yoki uning joylardagi boshqarmalariga bankning oylik balansi, choraklik aylanma vedomostini va uning yillik buxgalteriya ҳisobotini ҳar oyning 1 kunigacha taqdim qilishlari shart. Tijorat banklarining moliyaviy aҳvolidan ularning aktsiyadorlari va mijozlari xabardor bO’lmogi lozim. SHu bois tijorat bankining faoliyat natijasi, moliyaviy ҳolati tO’grisida mijozlarga axborot berish maqsadida ularning aktsionerlar umumiy yigilishida tasdiqlangan yillik balansi, ҳamda foyda va zararlar tO’grisidagi ҳisoboti, ularning ҳaqqoniyligi tO’grisidagi auditorlik tashkilotlarining xulosasidan keyin matbuotda ehlon qilinishi lozim.
Tijorat banki kredit-ҳisob o’eratsiyalarining tezkorligini tahminlash maqsadida ҳududdan uzoqda joylashgan mijozlar uchun bank filial va vakolatxonalarini Markaziy Bank ruxsati bilan tashkil qilinishi mumkin. Banklarning vakolatxonalari bank joylashgan ҳududdan boshqa ҳududlarda ochilishi mumkin va ular mustaqil balansga ega bO’lmaydilar. Ular bank o’eratsiyalarini joylarda tO’laqonli bajarilishi uchun zarurdir.