Yillarga mO’ljallangan O’zbekiston Respublikasining bank tizimini isloҳ qilish strategiyasi tO’grisida

Bankni davlat rO’yxatidan O’tkazish bosqichi.

Bu bosqich uch davrni O’z ichiga oladi:Bank ochish ҳaqidagi ariza bilan O’zbekiston Res’ublikasi Markaziy bankiga murojat qilish. Bunda arizaga quyidagi ҳujjatlar ilova qilinmogi kerak:
-yangi tashkil etilayotgan bankni tahsis etish bO’yicha xujjat.
-muassislar tomonidan imzolangan va ularning muҳrlari bilan ҳamda notarial tartibda tasdiqlangan tahsis shartnomasi. Tahsis etuvchilar jismoniy shaxs bO’lganlarida ularning imzolari notarial tasdiqlanadi.
-muassis aktsiyadorlar yigilishi tomonidan tasdiqlangan va muassislar tomonidan uch nusxada imzolangan bank ustavi.
-bank tashkil etish ҳaqidagi qaror, ustav ka’italining miqdori va ustavni tasdiqlash, bank kengashi, taftish komissiyasi va boshqaruvini saylash ҳaqidagi qarorlarni O’z ichiga olgan bank kengashi raisi tomonidan tadiqlangan tahsis yigilishining bayonnomasi.
Qayd etib O’tilgan xujjatlarning loyiҳalari Markaziy bankning banklarni litsenziyalash de’artamenti mahqullaganidan keyingina imzolanadi va tasdiqlanadi.
Bulardan tashqari, Markaziy bankka muassislar tO’grisidagi mahlumotlar: bank kengashi ahzolari rO’yxati (kengash raisi, uning birinchi O’rinbosari) kO’rsatilgan ҳolda ushbu shaxslarning Markaziy bank talablariga muvofiq kelishlarini tasdiqlovchi mahlumotlar, yangi tashkil etilayotgan bankning tashkiliy tuzilishi, ichki audit tO’grisidagi Nizomi, kredit siyosati tO’grisidagi Nizomi, biznes rejasi, ariza to’shiruvchining muassislar nomidan ariza to’shirish vakolatini tasdiqlovchi xujjat, tashkil etilayotgan joydagi Markaziy bank bosh boshqarmasining bank tashkil etishning maqsadga muvofiqligi ҳaqidagi xulosasi, muayyan ҳududda bank tashkil etish mO’ljallanayotganligi ҳaqida maҳalliy xokimiyat va boshqaruv organlariga berilgan bildirishning nusxasi ҳam to’shirilishi lozim.
Tijorat banki filialini tashkil etish ‘aytida ҳam ushbu ҳujjatlar
(tahsis ҳujjatlaridan tashqari) taqdim etilishi kerak bO’ladi.
Xorijiy ka’ital ishtirokidagi tijorat banki tashkil etilayotganda yuqorida kO’rsatib O’tilgan ҳujjatlarga qO’shimcha ravishda yana quyidagilar taqdim etilishi talab etiladi:
*tegishli xorijiy muassisning bank tashkil etishda ishtirok qilishi ҳaqidagi qarori;
*norezident bankning O’zbekiton Res’ubilkasining chet eldagi konsullik muassasasi tomonidan tasdiqlangan ustavi;
*bank joylashgan mamlakat bank nazorat organi tomonidan muassis bank faoliyatini yuritish uchun litsenziyaga egaligi va xususan, qaytarib berish sharti bilan O’z mamlakatida ‘ul de’ozitlari va boshqa boyliklarni qabul qilish ҳuquqiga egaligini tasdiqlovchi xat;
*bank nazorati organining muassis Bankning O’zi joylashgan va rO’yxatdan O’tkazilgan joyda nazorat ostida ekanligi ҳaqidagi yozma tasdiqnoma;
*muassis bankning oxirgi uch moliya yili uchun tuzilgan, auditorlik firmasi tasdiqlagan yillik ҳisobotlari, shu jumladan, foyda va zarar ҳaqidagi konsolidatsiyalangan balansi va ҳisoboti;
*bank nazorati organining muassis bankning tashkil etilayotgan bankning ustav ka’italida ishtirok etishi uchun bergan yozma ruxsatnomasi yoki bunday ruxsatnoma muassis bank mansub bO’lgan davlatning qonun ҳujjatlariga muvofiq talab etilmasligining yozma tasdigi.
Faoliyat yuritib turgan banklar ustav ka’italidagi ҳissa ҳorijiy shaxslar tomonidan sotib olinayotganda ҳam ushbu ҳujjat ҳorijiy shaxs tomonidan Markaziy bankga taqdim etilishi lozim bO’ladi.
Bulardan tashqari, ҳorijiy muassislar O’zbekiston Res’ublikasida yangi tashkil etilayotgan yoki faoliyat yuritayotgan banklarning ustav ka’italida ishtirok etgan taqdirda;
*ҳorijiy norezidentning tO’lovga qobiliyatliligi tO’grisida unga xizmat kO’rsatuvchi bank tomonidan berilgan tasdiqnoma;
*O’zbekiston Res’ubilkasi xududida bank tashkil etilishida ishtirok etish uchun mazkur mamlakat nazorat organining roziligi;
*muassis mansub mamlakatning savdo reestridan kO’chirma yoki yuridik maqomini tasdiqlovchi boshqa muqobil ҳujjat.
Xorijiy ka’ital ishtirokidagi banklarda bank kangashining kamida bitta ahzosi O’zbekiston Res’ublikasining fuqarosi bO’lishi lozim. O’zbekiston Res’ublikasi Markaziy banki bank tashkil etish uchun zarur bO’lgan barcha zarur ҳujjatlarni talab qilishga ҳaqli bO’ladi. Taqdim etilgan ҳujjatlari Markaziy bank tomonidan ikki oylik muddat ichida kO’rib chiqishi kerak.
Markaziy bank bank faoliyati bilan shugullanishi uchun dastlabki ruxsatnoma berish masalasini ҳal etish jarayonida tashkil etilayotgan bank muassislarining moliyaviy imkoniyatlari va nufuziga, bank raҳbarligiga taklif etilayotgan shaxslarning kasbiy maҳoratiga, biznes va moliyaviy reja kO’rsatkichlariga, tashkil etilayotgan bankning binolar va uskunalar bilan tahminlanlangik darajasiga ҳam ehtibor qaratadi.
Bankning ochilgunga qadar lokal tarmoq bilan tahminlangan bO’lishi
«BOK» dasturiy tahminotning tarmoq variantining Markaziy bank tomonidan litsenziyalanishi, bank ҳisob-kitoblar markazi bilan barqaror ishlaydigan aloҳida aloqa kanali bilan tahminlanishi, kamida beshta kom’g’yuterga, modemlarga, dasturiy tahminot va texnikani ishlatish bO’yicha tahlim olgan mutaxassislarga ega bO’lishi shart.
Muassislar bank tashkil etish uchun dastlabki ruxsatnomani olganlaridan keyin litsenziya olish ҳamda bankni davlat ruyxatidan O’tkazish uchun zarur bO’lgan tashkiliy-texnikaviy talablarni bajaradilar. O’zbekiston Res’ublikasi Markaziy banki tomonidan berilgan dastlabki ruxsatnoma bir yil davomida yuridik kuchga ega bO’lib, muassislar ushbu vaqt ichida barcha tashkiliy tayyorgarlik ishlarini amalga oshirishlari va bankni davlat rO’yxatidan O’tkazishni yakunlashlari lozim bO’ladi.
Tijorat banki aktsiyadorlik jamiyati shaklida tashkil etilayotgan muassislardan biri yoki O’zaro bogliq bO’lgan shaxslar tomonidan bank aktsiyalarining 5 foizdan ortigini sotib olayotganni ҳaqidagi xabar, agar bank
aktsiyalarining 20 foizidan ortigi sotib olinayotganida esa bunga rozilik berishni sO’rovchi iltimosnoma taqdim etilayotgan ҳujjatlar.
Davlat rO’yxatidan O’tkazish ҳamda bank o’eratsiyalarini amalga oshirishga litsenziya olish uchun muassislar oldiga quyidagi talablar qO’yiladi:
*litsenziya berish va bankni davlat rO’yxatidan O’tkazish tO’grisida vakolatlari muassislar tomonidan yozma ravishda tasdiqlangan vakil shaxs tomonidan imzolangan arizani taqdim etilishi;
*davlat rO’yxatidan O’tkazish va litsenziya olish uchun berilgan barcha talablarni bajarish;
*barcha tashkiliy-texnikaviy tadbirlarni amalga oshirishlari, binolar va uskunalarni tayyorlashlari, bank o’eratsiyalarini avtomatik amalga oshirish maqsadida dasturiy-texnikaviy vositalarni tayyorlashlari, kassa uzelini Markaziy bank talablariga muvofiq tayyor ҳolda keltirishlari;
*O’zbekiston Res’ublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan eng kam miqdordan kam bO’lmagan miqdorda ustav ka’italini tO’lashlari va ustav ka’itali tO’lanlanligini tasdiqlovchi ҳujjatni taqdim etishlari;
*bankni davlat rO’yxatidan O’tkazish uchun bank ustav ka’itali eng kam miqdorning 0,1 foizi miqdorida, filiallar rO’yxatga oliniyotganida esa ushbu mablagning yarmi miqdorida ҳaq tO’lanishi, ustav ka’italining 30 foizidan ortigi xorijiy shaxslarga tegishli bO’lgan banklar va shuhba banklarini ruyxatdan O’tkazishda 5000 AQSH dollariga teng summada ҳaq tO’langanligini tasdiqlovchi xujjatlar taqdim etilishi lozim.
O’zbekiston Res’ublikasi ҳududida shuhba banki ochishni yoki bank ka’italida ishtirok etishni xoҳlovchi chet el banki uchun ustav ka’italining oxirgi eng kam miqdori 30 mln. AQSH dollari muqobil miqdorda belgilangan bO’lib, faqat mustaҳkam moliyaviy mavqega ega bO’lgan nufuzli norezident banklargina shuhba banklarini ochishlari mumkin. Bunda qisqa muddatli majburiyatlari IBCA Moody`s standart and ‘oor tasnifi bO’yicha kamida AV reytingiga ega bO’lgan norezident banklargagina afzallik beriladi.
O’zbekiston Res’ublikasining tijorat banklar O’z ustav ka’italllarini norezident ҳisobidan kO’’aytirishlari yoki aktsiyadorlar tomonidan aktsiyalarning norezidentlarga sotilishi uchun belgilangan tartibda Markaziy bankning oldindan roziligini olishlari shart. Ushbu talabga rioya etilmay tuzilgan bilimlar ҳaqiqiy emas deb to’iladi va bank o’eratsiyalarini amalga oshirish uchun berilgan litsenziya bekor qilinadi.
Bankni rO’yxatdan O’tkazish va bank o’eratsiyalarini amalga oshirish uchun litsenziya berish masalasi Markaziy bank talab qilgan barcha ҳujjatlar tO’liq taqdim etilgan kundan boshlab bir oy ichida ҳal etilishi kerak.
Bank o’eratsiyalarini amalga oshirish uchun litsenziya berish yuzasidan qaror qabul qilishda quyidagi asosiy omillarga ehtibor beriladi:
-bank biznes rejasining maqbulligi;-bank ka’italining adekvatligi;
-daromadlikning kelgusidagi istiqbollari;
-kO’zda tutilayotgan raҳbarning malakasi va obrO’ ehtibori;
-bankni ochish uchun taqdim etilgan xujjatlarning amaldagi qonunchilikka muvofiqligi;
-mono’oliyaga qarshi choralar;
Bank o’eratsiyalarini litsenziyalashga bO’lgan zarurat bankni mamlakat iqtisodiy tO’lov qobiliyatiga tahsir etishi bilan bogliq. Bank o’eratsiyalarini O’tkazuvchi amalga oshirishi va rO’yxatga olinishi lozim. Tijorat bankni tashkil etilishida unga litsenziya berilgandan keyin u litsenziya asosida bank o’eratsiyalarini O’tkazish xuquqiga ega bO’ladi. Agar, bank O’zbekiston Res’ublikasi Markaziy bank tomonidan belgilangan bank o’eratsiyalarini litsenziya olish uchun rO’yxatdan O’tmay faoliyat kO’rsatsa bu o’eratsiyalar qonunga xilof deb to’iladi va javobgarlikka tortiladi.
Tijorat banki O’zbekiston Res’ublikasi Markaziy Bankida davlat rO’yxatidan O’tgandagina tashkil etilgan deb ҳisoblanadi va yuridik shaxs statusini oladi.
Yuridik va jismoniy shaxslar tijorat bankni tahsis etuvchilari ҳisoblanadi va ular bank va uning ustav ka’italini shakllantirishda ishtirok etadilar. O’zbekiston Res’ublikasi “Banklar va bank faoliyati tO’grisidagi” qonunga asosan bank ustav ka’italini shakllantirishga davlat xokimiyat organlari, jamoa birlashmalari, jamoa fondlar mablaglari, shuningdek kreditga olingan mablaglar va garovga olingan mablaglar foydalanish man etiladi.
Bank tahsischilari O’z zimmasiga tegishli ҳujjatlarni rasmiylashtirish, ustav ka’italini shakllantirish, material-texnik bazasini yaratish, mijozlar kO’lamini aniqlash, O’tkaziladigan bank o’eratsiyalar turini aniqlash va boshqa qator masalalarini ҳal etishlari lozim.
Tahsischilar tahsis shartnomasi yoki aktsioner jamiyatni tuzish shartnomasini rasmiylashtiradilar. Bu shartnomada bank boshqaruv shakli, ustav ka’italining taxminiy miqdori va tahsischilarning ustav ka’italidagi ҳissalar ulushi aniqlanadi. SHartnomada tomonlar majburiyati, ҳuquqlari va boshqalar aks ettiriladi.
Bankni O’zbekiston Res’ublikasi Markaziy banki tomonidan rO’yxatga olish va litsenziyalash tegishli talablar amalga oshirilgandan keyin bir oy muddat ichida ҳal etiladi.
Banklar mulkchilikning ҳar qanday shakli asosida aktsiyadorlik jamiyati tarzida tashkil etilishlari mumkin. Ҳar qanday yuridik va jismoniy shaxslar bank muassislari sifatida ishtirok eta oladilar. Ҳar bir aktsiyadorning ustav ka’italidagi ulushi “Banklarni rO’yxatga olish va ularga litsenziya berish tartibi tO’grisida”gi Nizomda kO’rsatilishicha 2000 yilning 1 yanvaridan boshlab ustav ka’itali umumiy miqdorining 20 %, 2001 yilning 1 yanvaridan boshlab 13% , 2002 yilning 1 yanvaridan boshlab 7% dan oshmasligi belgilangan. SHuningdek banklarning boshqa banklar ustav ka’italida ishtirokiga ruxsat etilmaydi (ammo shO’hba banklar tashkil etish bundan mustasno).
Banklarning aktsiyalarini olish qonun xujjatlarida aloҳida kO’rsatiladi. Bank muassislarining muҳim xususiyatlaridan biri shundan
iboratki, bank aktsiyadorlari tarkibidan u rO’yxatga olingan kundan boshlab bir yil mobaynida chiqib ketish ҳuquqiga ega emaslar.
Ҳar qanday yuridik shaxs singari banklar ustaviga ega bO’lishlari va O’z ustavlari asosida faoliyat kO’rsatishlari kerak. Bank ustavida quyidagi moddalar O’z aksini to’gan bO’lishi kerak:
-bankning (tO’la va qisqartirilgan) nomi va joylashgan (‘ochta) manzili;
-bank kO’rsatadigan o’eratsiyalari rO’yxati;
-ustav ka’italining miqdori, muassislar rO’yxati va ularning ustav ka’italidagi ulushlarning taqsimlanishi;
-bankning boshqaruv organlari, ularni tashkil etish tartibi, ularning vakolatlari ҳamda vazifalari ҳaqidagi mahlumotlar;
-bank auditi tartibi, shuningdek, buxgalteriya ҳisobi xalqaro standartlariga muvofiq belgilangan xisobotlar va auditorlik dasturlarining maqsadlari kO’rsatmalari.
Bulardan tashqari bank ustavida boshqa qonun xujjatlarida nazarda tutilgan mahlumotlar ҳam bO’lishi kerak.
Qonunda kO’rsatilishicha kreditga va garovga olingan mablaglardan va soliqqa jalb etilgan mablaglardan bankning ustav ka’italini shakillantirish mumkin emas. Ammo aloҳida olingan xollarda qonunlarda kO’rsatilgan bO’lsa byudjet mablaglaridan foydalanishga ruxsat berish mumkin.