Yillarga mO’ljallangan O’zbekiston Respublikasining bank tizimini isloҳ qilish strategiyasi tO’grisida

Balans bO’limlarining qisqacha tavsifi.

1 bO’lim "AKTIVLAR"
"Aktiv"lar bO’limi O’z ichiga bir qator asosiy ҳisobvaraqlarni birlashtiradi. Bank aktivlari naqd ‘ullardan boshlab ҳisobga olinadi. Naqd ‘ullarni ҳisobga olish uchun 10100 ҳisobraqami ajratilgan. Bu ҳisobvaraq nomi "Naqd ‘ullar va boshqa kassa ҳujjatlari" bO’lib, O’z ichiga "Kassadagi naqd ‘ullar", "YO’ldagi naqd ‘ullar", "Valyuta almashtirish shaxobchalari kassasidagi naqd ‘ullar", "Bankomatlardagi naqd ‘ullar kabi bir qator sub- ҳisobraqamlarni birlashtiradi".
Bundan tashqari ushbu bO’limda 10300 - "O’zbekiston Res’ublikasi Markaziy Bankidagi ҳisob-raqamlari", 10500 - "Bankning boshqa banklardagi ҳisob-raqamlari" nomli asosiy ҳisobvaraqlar va ularga tegishli bO’lgan bir kator sub-ҳisob-raqamlari ochilgan. Res’ublikadagi mavjud qonun qoidalarga asosan barcha tijorat banklari O’zbekiston Res’ublikasi Markaziy Bankida O’z vakillik ҳisobvaraqlarini ochadilar. Mablag O’tkazish yoki mablaglarni tushirish bO’yicha amalga oshiriladigan banklararo o’eratsiyalar tijorat banklarining vakillik ҳisobvaraqlari orqali amalga oshiriladi. Majburiy zaҳiralar fondi ҳam Markaziy Bankdagi aloҳida ҳisobvaragida turadigan bank mablagi bO’lib, O’zbekistonning barcha tijorat banklari tomonidan majburiy tartibda zaxiralanadi, bu esa tijorat bankining likvidliligini saqlab turishga mag’lum darajada kafolat bO’ladi. Majburiy zaҳiralar fondiga ajratmalarning foiz stavkalarini belgilash Markaziy Bank tomonidan O’tkaziladigan tijorat banklari likvidligini saqlab turuvchi eng tahsirchan mexanizm bO’lib ҳisoblanadi.
Oldi-sotdi uchun mO’ljallangan qimmatli kogozlar bO’yicha o’eratsiyalar ҳisobini yuritish uchun 10700 ҳisobraqam ajratilgan. 10900 ҳisobraqami esa oldi-sotdi uchun mO’ljallangan qimmatbaҳo metallarni ҳisobga olish uchun mO’ljallangan. Bu ikkala asosiy ҳisobraqamlar ҳam bir necha sub- ҳisobraqamlarni O’ziga birlashtiradi. Qimmatli qogozlarga qO’yilmalar tijorat bankining fond bozoridagi o’eratsiyalarini aks ettiradi va balans aktivining boshqa kO’rsatkichlari bilan taqqoslanganda qimmatli qogozlar bilan bO’ladigan o’eratsiyalarida bankning amaliy faolligini ifodalaydi. 11300 "Sotib olingan veksellar" ҳisobraqamida bank tomonidan veksellarni sotib olish bilan bogliq o’eratsiyalar ҳisobga olib boriladi. Bankning sotib olingan veksellari 11301-11399 raqamli balans ҳisobraqamlarida ҳisobga olinadi. Veksellarni sotib olish -bu muomaladagi instrumentlar vositasida moliyalashtirishning bir shaklidir. Mijozlardan eks’ort bilan borliq va maҳalliy ҳujjatli ҳamda xujjatsiz veksellarni sotib olish asosan ushbu veksellarni O’z vaqtida tO’lanishi bO’yicha shartni O’z ichiga oladi. Bahzi ҳollarda vekselni sotib olish yoki bank tomonidan kayta sotish shartlarini O’z ichiga olishi mumkin.
Bank tomonidan berilgan qisqa muddatli ssudalar quyidagi asosiy ҳisobraqamlarda ҳisobga olib boriladn: 11900- "O’zbekiston Res’ublikasi Markaziy Bankiga berilgan kisqa muddatli ssudalar", 12100- "Boshqa banklarga berilgan qisqa muddatli ssudalar, 12300- "ҳukumatga berilgan qiska muddatli ssudalar, 12500- Jismoniy shaxslarga berilgan qisqa muddatli ssudalar, 127000- “Davlat korxonalariga berilgan qisqa muddatli ssudalar”, 12900-“QO’shimcha korxonalarga berilgan qisqa muddatli ssudalar” 13100- "Xususiy korxona 12500-«Jismoniy shaxslarga berilgan qisqka muddatli ssudalar» "Davlat korxonalariga berilgan qisqa muddatli korxonalarga ssudalar" va kor’oratsiyalarga berilgan qisqa muddatli ssudalarga tegishli bO’lgan qarz 13300-14300 ҳisob raqamlarda, uzoq muddatli ssudalar esa 14500- 15500, O’rta va uzoq muddatli ssudalar xam turli mulkchilik shakllariga oluvchilar bO’yicha guruxlashtirilgan va O’rta muddatli ssudalar ҳisobraqamlarida ҳisobga olib boriladi. Umuman, kreditlar tijorat banklarining ssudaga doir o’eratsiyalaridan bank foyda olishining belgilovchi moddasi ҳisoblanadi.
Balansda kredit muddatlari va xalq xO’jaligidagi xO’jalik yurituvchi subhektlarning qaysi mulkchilik shakliga berilishiga qarab klassifikatsiya qilinadi. Sud jarayonidagi ssudalar va avanslar 15300 asosiy ҳisob - raqamda olib boriladi. ҳisobraqamda sud muҳokamasiga O’tkazilgan ssudalarning ҳisobi ular tO’liq undirib olinmaguncha, qarzdorlarning majburiyati qayta kO’rib chiqilmaguncha, garovdagi mol - mulki olib qO’yilmaguncha yoki sud jarayonini tO’xtatadigan boshqa O’zgarishlar bO’lmaguncha shu ҳisobraqamda yuritiladi.
Bank investitsiyalari 15900 asosiy ҳisobraqamda ҳisobga olinadi va ikki kategoriyaga bO’linadi:
Ҳukumat obligatsiyalariga investitsiya qilingan mablaglar, O’zbekiston Res’ublikasi Markaziy Bankining obligatsiyalariga ҳamda xususiy obligatsiyalarga investitsiya qilingan mablaglar;
Uz qimmatbaҳo qogozlariga qO’yilgan investitsiyalar. Bu qimmatli kogozlarning ҳisobi yuqorida kO’rsatilgan ҳisob - raqamda olib borilmaydi.
Bosh bank agentliklaridagi mablaglarni ҳisobga olib borish uchun 16100 ҳisob - raqam ajratilgan. Bu ҳisobraqamda Res’ublikada joylashgan bosh bank va bO’limlar yoki bO’limlararo bO’ladigan milliy va xorijiy valyutalardagi o’eratsiyalarning ҳisobi olib boriladi. 16300 ҳisobraqam aktivlar bO’yicha ҳisoblangan foizlarni ҳisobga olishga mO’ljallangan. Bu ҳisobraqam va unga tegishli bO’lgan sub - ҳisobraqamlarda tegishli balans ҳisobraqamlarda ҳisobi yuritiladigan aktivlar bO’yicha yoki kO’rsatilgan ҳizmatlar bO’yicha ҳisoblangan va olinishi lozim bO’lgan, yahni xali kelib tushmagan foizlar ҳisoblanadi. Balans ҳisoboti davrida ushbu foizlar tegishli foizlar ҳisobraqami (16301 - 16397) ga debetlanadi va unga mos kelgan foizli daromadlar ҳisobraqamiga kreditlanadi.
Bankning asosiy vositalari 16500 va 16700 ҳisobraqamlarida ҳisobga olib boriladi.Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar - bank aktivlarining asosiy moddalaridan biri bO’lib ҳisoblanadi, chunki bank O’z faoliyatini tashkil qilish uchun moddiy bazaga, o’eratsiyalarni bajarish uchun shart - sharoitga ega bO’lishi lozim. Bankning asosiy vositalariga bino - inshootlar, ka’ital kurilish uchun bank tomonidan qilingan xarajatlar, ofis va ish mebeli, jixozlar, kom’g’yuter va boshqa ҳisoblash texnikasi aloqa vositalari kabilar kiradi. Markazny Bank belgilagan mehyorlar tijorat bankining ka’ital xarajatlari miqdorini bank aktivining 10 foiz miqdorida cheklaydi. Kliring ҳisob - varaqlari va boshqa aktivlar 17300 va 19900 ҳisob - raqamlarda ҳisobga olib boriladi.